Doafọna Gbejizọnlin Paulu Tọn Yì Belea

Yẹwhehodidọ mẹdehlan awe lọ lẹ tọn tindo kọdetọn dagbe, podọ gbẹtọ susu lẹzun yisenọ. Enẹgodo gbẹtọgun de fọnadán do yé ji. Enẹwutu nudide de yin bibasi. Na dagbemẹninọ agun he ṣẹṣẹ yin didoai lọ po mẹdehlan lọ lẹ lọsu po tọn, yé omẹ awe lẹ dona yì to afọdopolọji, to zánhomẹ. Gbọnmọ dali to owhe 50 W.M., Paulu po Sila po họ̀nsọn bato glintẹn Makedonia tọn to Tẹsalonika. Yé zìn gbejizọnlin yì fidevo he yé na dọyẹwheho te—yèdọ Belea.

SỌN aganu, kẹdẹdile gbejizọnlin basitọ hohowhenu tọn de na mọ do, jonọ egbezangbe tọn de sọgan mọ Belea (Véroia) hlan to ogbé amamúnọ whèzẹtẹn-waji Osó Bermios tọn lẹ mẹ. Belea tin to nudi kilomẹtlu 65 do hùwaji-whèyihọ Tẹsalonika tọn podọ nudi kilomẹtlu 40 do Ohù Égée. Osó Olympe, he yin nọtẹn yẹwhe nukundeji pipli yẹwhe Grèce hohowhenu tọn lẹ tọn sọgbe hẹ otangblo, tin to hùwaji.

Biblu plọntọ lẹ tindo ojlo to Belea mẹ na Paulu dọyẹwheho to otò lọ mẹ bo hẹn mẹsusu nado kẹalọyi sinsẹ̀n Klistiani tọn. (Owalọ lẹ 17:10-15) Mì gbọ mí ni doafọna gbejizọnlin Paulu tọn bo gbadopọnna whenuho tòdaho lọ tọn.

Bẹjẹeji Tòdaho lọ Tọn

Mẹde ma sọgan dọ ojlẹ he mẹ Belea yin didoai na taun tọn gba. Tòmẹnu etọn tintan lẹ, vlavo akọ̀ Phrygie tọn lẹ, yin yinyan jẹgbonu gbọn Makedonianu lẹ dali to nudi owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. Owhe 300 godo, Makedonia jẹadọkun to awhàngbigba Alẹkzandlé Daho lọ tọn lẹ godo. Adó po ohọ̀ he sẹhundaga lẹ po yin gbigbá, gọna ohọ̀ yẹwhe Zeus, Artémis, Apollon, Athéna, po yẹwhe Glẹki tọn devo lẹ tọn po.

Otanwe de dọ dọ to owhe kanweko lẹ gblamẹ, Belea “yí adà tangan de wà to lẹdo etọn mẹ podọ to lẹdo agewaji Grèce tọn he pò lẹ mẹ.” Tòdaho lọ diyin pete to aṣẹpipa hukan gandudu Makedonia tọn he gbọngodo tọn whenu, yèdọ Αntigonide lẹ (306-168 J.W.M.), he jai to Lomu nukọn to godo mẹ.

To whenuena Lomunu lẹ gbawhàn Ahọlu Philippe V tọn to 197 J.W.M., “huhlọn gandudu he jẹnukọn tọn jai bọ Lomu mọ huhlọn aṣẹpipa daho tọn yí to whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn,” wẹ otanwe Encyclopædia Britannica dọ. To 168 J.W.M., to Pydna, he ma dẹn do hùwaji Belea tọn, awhàngán Lomu tọn de gbawhàn sinsinyẹn do Persée, ahọlu godo tọn Makedonia hohowhenu tọn ji. Dile dọdai Biblu tọn dohia do, Lomu ko jẹ otẹn Grèce tọn mẹ taidi huhlọn aihọn tọn. (Daniẹli 7:6, 7, 23) To awhàn enẹ godo, Belea yin dopo to tòdaho Makedonia tọn lẹ mẹ he yawu ze yede jo na Lomu.

To owhe kanweko tintan J.W.M., awhàn he wá aimẹ to Pompée po Jules César po ṣẹnṣẹn yin fùnfùn to Makedonia. Na nugbo tọn, Pompée do ahọnkan awhànfunfun tọn etọn ai do Belea.

Tòdaho lọ Vùn to Aṣẹpipa Lomu Tọn Glọ

To Pax Romana, kavi Jijọho Lomu tọn whenu, jonọ he wá Belea lẹ mọ tòhomẹ-liho he yin titlẹ́ lẹ, po dòtin lẹ po to awà etọn lẹ ji. Tòdaho lọ tindo awulẹtẹn pọmẹ tọn lẹ, nupọntẹn lẹ, wesẹdotẹn lẹ, po ohọ̀ he yin awuwlena na agbàwhinwhlẹn avùnhiho jẹ kúdonu tọn lẹ po. Tòdaho lọ tindo pọnpi-sin he yin dindọn gbọ̀n dòglọ lẹ. Belea lẹzun tòdaho he diyin na ajọwatẹn lẹ, he ajọwatọ lẹ, alọnuzọ́nwatọ lẹ po aihundatọ lẹ po nọ dlapọn, podọ nupọntọ lẹ nọ wá pọ́n aihundida lanmẹyiya tọn po nujijọ devo lẹ po. Jonọ lẹ sọgan mọ nọtẹn sinsẹ̀n-bibasi tọn lẹ nado sẹ̀n yẹwhe yetọn titi lẹ. Mọwẹ, sinsẹ̀n he tin to Lomu lẹpo sọgan yin mimọ to tòdaho ehe mẹ.

Ahọluigbagán Lomu tọn he nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe to gbẹwhenu yetọn lẹ tin to yẹwhe he nọ yin sinsẹ̀n to Belea lẹ mẹ. Enẹ ma na ko paṣa Belea-nu lẹ gba na sinsẹ̀n-bibasi hlan ahọluigbagán bẹjẹeji sọn Alẹkzandlé Daho he nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe de ji. Owe alọdlẹndonu Glẹki tọn de dọmọ: “Na [Glẹki] he to whèzẹtẹn-waji ahọluigba lọ tọn lẹ ko jẹakọ hẹ ahọlu de pinpọnhlan taidi yẹwhe to gbẹwhenu etọn wutu, yé yí ayajẹ do gbògbéna ahọluigbagán Lomu tọn lẹ taidi yẹwhe lẹ ga . . . Ahọluigbagán lọ yin didohia taidi yẹwhe he ṣinyọ́n jẹgbakun he to miyọ́n gbòdlán de to gànkuẹ yetọn lẹ ji. Yé nọ yí hogbe po ohàn he yé nọ yí do hodẹ̀ hlan yẹwhe de po lẹ do pà ẹ.” Agbà po tẹmpli lẹ po yin didoai bọ avọ́sinsan lẹ nọ yin bibasi hlan ẹn. To godo mẹ, ahọluigbagán lẹ tlẹ nọ wá hùnwhẹ sinsẹ̀n-bibasi ahọluigba lọ tọn lẹ tẹnmẹ, he nọ bẹ agbàwhlẹntọ aihundida lanmẹyiya tọn, alọnuzọ́n tọn, po wepinplọn tọn lẹ po hẹn.

Naegbọn Belea do yin ahọnkan sinsẹ̀n-bibasi kosi tọn? Na finẹ wẹ pipli Koinon Makedonia tọn tin te. Pipli ehe bẹ afọzedaitọ lẹ sọn tòdaho Makedonia tọn lẹ mẹ hẹn. Yé nọ pli to Belea sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ nado dọhodo whẹho he gando tòdaho lọ go lẹ ji bo penukundo yé go to anademẹ Lomu tọn glọ. Dopo to azọngban titengbe pipli ehe tọn lẹ mẹ wẹ nado deanana hùnwhẹ sinsẹ̀n-bibasi ahọluigba lọ tọn lẹ.

Ehe wẹ ninọmẹ tòdaho he mẹ Paulu po Sila po yì tọn to whenuena yé họ̀nsọn Tẹsalonika. To ojlẹ enẹ mẹ, Belea ko tin to aṣẹpipa Lomu tọn glọ na owhe 200.

Wẹndagbe lọ Jẹ Belea

Paulu bẹ azọ́n yẹwhehodidọ tọn etọn jẹeji to sinagọgu tòdaho lọ tọn mẹ. Nawẹ gbẹtọ lẹ yinuwa gbọn? Kandai gbọdo lọ dọna mí dọ Ju he tin to finẹ lẹ “yin yẹyinọ hú Tẹsalonika tọn lẹ, na yé kọ̀n ayiha dai do yí ohó lọ, bo nọ to Owe-wiwe lẹ dín egbesọegbesọ, eyin mọ wẹ onú nẹlẹ yin.” (Owalọ lẹ 17:10, 11) Na yé yin “yẹyinọ” wutu, yé ma yí tasinsinyẹn do tẹdo aṣa yetọn lẹ go. Dile etlẹ yindọ yé ma sè ohó mọnkọtọn pọ́n, yé ma tindo ayihaawe kavi gblehomẹ gba. Kakati nado gbẹ́ owẹ̀n Paulu tọn dai, yé dotoai po sọwhiwhe po bo ma tindo linlẹn agọ̀ depope gando nuhe yé sè go.

Nawẹ Ju enẹlẹ wagbọn do yọnẹn dọ nuplọnmẹ Paulu tọn lẹ yin nugbo? Yé yí aliho dodinnanu tọn he go yè sọgan dejido zan nado gbadopọnna nuhe yé sè lẹ. Yé yí vivẹnudido po sọwhiwhe po do dindona Owe-wiwe. Weyọnẹntọ Biblu tọn Matthew Henry dọmọ: “To whenuena e yindọ Paulu nọ yihojlẹdohogo sọn owe-wiwe mẹ, bo nọ yìn yé hlan Alẹnu Hoho lọ mẹ nado nọgodona hodidọ etọn, yé sọgan pọ́n nuhe Biblu yetọn dọ, hùn wefọ he e dọ lẹ, hia lẹdo wefọ lọ lẹ tọn, lẹnnupọndo adà voovo etọn lẹ ji, yí yé jlẹdo wefọ devo lẹ go, bo lẹnnupọn eyin tadona Paulu tọn lẹ sọgbe bosọ yin nugbo podọ eyin hoyijlẹdohogo etọn lẹ dutomẹji whẹpo do wá tadona yetọn titi lẹ kọ̀n.”

Ehe biọ nususu hugan nado yìn nukun gbọn wema ji poun. Belea-nu lẹ yí whenu susu zan nado plọnnu vẹkuvẹku bo nọ tẹnpọn nado wàmọ egbesọegbesọ, e ma yin to Gbọjẹzangbe kẹdẹ gba.

Lẹnnupọndo kọdetọn lọ ji. Ju susu to Belea kẹalọyi owẹ̀n lọ bo lẹzun yisenọ. Glẹki susu, he sọgan ko bẹ mẹdiọzun Juvi delẹ hẹn sọ lẹzun yisenọ ga. Ṣigba gbẹtọ lẹ doayi kọdetọn dagbe lọ go. To whenuena Ju he to Tẹsalonika lẹ sè, yé zọ̀n plaplaji yì Belea “bosọ fọnadán [na] agundaho lọ lẹ.”—Owalọ lẹ 17:4, 12, 13.

Paulu tin to dandannu glọ nado tọ́nsọn Belea, ṣigba e zindonukọn to azọ́n yẹwhehodidọ tọn etọn mẹ to fidevo. To ojlẹ ehe mẹ, e dó bato yì Atẹni. (Owalọ lẹ 17:14, 15) Etomọṣo, e sọgan jaya dọ sinsẹ̀n Klistiani tọn yin didoai to finẹ taidi kọdetọn azọ́n etọn tọn to Belea. Podọ e to sinsẹ́n detọ́n to egbehe.

Mọwẹ, gbẹtọ lẹ gbẹ́ tin to Belea (Véroia) he nọ yí sọwhiwhe do gbadopọnna Owe-wiwe nado “dindona onú popo dagbedagbe” bo “hẹn” nuhe tindo dodonu dagbe bosọ yin nugbo go gligli. (1 Tẹsalonikanu lẹ 5:21) Agun awe Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn he to jijideji to tòdaho lọ mẹ nọ tindo mahẹ to yẹwhehodidọ mẹ, dile Paulu wà do bo to owẹ̀n Biblu tọn má hẹ mẹdevo lẹ. Yé nọ dín gbẹtọ ahunjijlọnọ lẹ bo nọ yihojlẹdohogo hẹ yé sọn Owe-wiwe mẹ, bosọ nọ na dotẹnmẹ huhlọn mẹwhinwhàn tọn Biblu tọn nado gọalọna mẹhe jlo na yọ́n Jehovah, Jiwheyẹwhe nugbo lọ lẹpo.—Heblu lẹ 4:12.

[Yẹdide otò tọn to weda 13]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

Delẹ to fihe Paulu zìn gbejizọnlin mẹdehlan tọn etọn awetọ gbọ̀n lẹ

MISIA

Tloa

Neapoli

Filippi

MAKEDONIA

Amfipoli

Tẹsalonika

Belea

GRÈCE

Atẹni

Kọlinti

AKAIA

ASIA

Efesu

LODU

[Yẹdide to weda 13]

Gànkuẹ he do Alẹkzandlé Daho lọ hia taidi yẹwhe Glẹki tọn de

[Asisa Yẹdide tọn]

Coin: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Yẹdide to weda 14]

Họngbo he biọ lẹdo Ju lẹ tọn mẹ de to Belea (Véroia)

[Yẹdide to weda 15]

Sinagọgu hoho de to Belea egbezangbe tọn (Véroia)