Weta 27
Ahọluduta Jiwheyẹwhe Tọn Yin Jìjì!
Numimọ 7—Osọhia 12:1-17
Hosọ: Yọnnusi olọn mẹ tọn lọ jivi, Mikaẹli hoavun hẹ Satani bo yan ẹn jẹgbonu hlan aigba ji
Ojlẹ hẹndi tọn: Sọn zize do ofin ji Klisti Jesu tọn to 1914 jẹ nukunbibia daho mẹ
1. Nawẹ nukunmimọjẹ ohia lẹ mẹ he yin zẹẹmẹ basina to Osọhia weta 12 jẹ 14 mẹ na gọalọna mí gbọn?
ALI wiwe Jiwheyẹwhe tọn ko yin didehia. (Osọhia 10:7) Ahọluduta Jehovah tọn dogbọn Mẹssia etọn dali yin nuhe ko tin to aimẹ de po huhlọn po todin. E to gandu! Tintin to aimẹ etọn zẹẹmẹdo dindọn na Satani po okun etọn po podọ awhangbigba gigonọ de na Okun agun olọn mẹ tọn Jiwheyẹwhe tọn. Ṣigba, angẹli ṣinawetọ lọ ma ko doalọtena opẹn etọn kunkun gba, na e tindo nususu nado sọhia mí dogbọn dindọn atọ̀ntọ lọ dali. (Osọhia 11:14) Ohia lẹ he yin zẹẹmẹ basina to Osọhia weta 12 jẹ 14 mẹ na gọalọna mí nado hẹn pinpẹn nutọn yinyọnẹn mítọn gblo na onu he dindọn enẹ bẹhẹn lẹpo podọ to aṣli wiwe Jiwheyẹwhe tọn hinhẹnwá opodo de mẹ.
2. (a) Ohia daho tẹwẹ Johanu mọ? (b) Whetẹnu wẹ zẹẹmẹ ohia daho lọ tọn yin sisọhia?
2 Todin Johanu mọ ohia daho de—yedọ dehe mẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tindo ojlo sọawuhia de te. E bẹjẹeji po numimọ dọdai tọn ojlofọndotenamẹtọ de po, zẹẹmẹ he tọn yin zinzinjẹgbonu tintan to La Tour de Garde juin 1925 tọn mẹ to hosọ de mẹ he yin “La naissance de la nation” (Jìjì akọta lọ tọn), podọ to enẹgodo to 1926 to owe Délivrance mẹ. Hinhọ́n họnwun etọn he yin nukunmọjẹnumẹ Biblu tọn tọn lẹzun nujlẹnu nukundeji de to nukọnzinzindo azọn Jehovah tọn tọn mẹ. Enẹwutu mì gbọ na Johanu ni basi zẹẹmẹ na wadohia lọ dile e jẹ awusọhia ji: “Ohia daho de sọ yin mimọ to olọn mẹ; yọnnusi he yè yi owhè do doaṣọna de, osun sọ tin to afọ etọn glọ, ojẹgbakun sunwhlẹvu tọn wiawe sọ tin to ota etọn: le e mọhò, e dawha, ajlu ovi tọn hẹn ẹn, e sọ tin to awufiẹsa mẹ nado jivi.”—Osọhia 12:1, 2.
3. Etẹwẹ yin mẹyinyọnẹn yọnnusi he yin mimọ to olọn mẹ lọ tọn?
3 Whla tintan lọ, Johanu mọ yọnnusi de to olọn mẹ. Na nugbo tọn, e ma yin yọnnusi lọsu de gba. Kakati ni yin mọ, e yin ohia de, kavi yẹhiadonu de. (Osọhia 1:1) Etẹwẹ e nọtena? To dọdai gbọdo lẹ mẹ, yọnnusi lẹ to whedelẹnu nọ nọtena agun lẹ “he wlealọ” hẹ gbẹtọ nukundeji lẹ. To Owe wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, Islaeli yin ohó etọn dọ taidi asi Jehovah Jiwheyẹwhe tọn de. (Jẹlemia 3:14) To Owe wiwe Glẹki lẹ mẹ, agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn yin ohó etọn dọ taidi asi Klisti tọn. (Osọhia 21:9-14) Yọnnusi he Johanu mọ tofi lọ wlealọ hẹ mẹde, podọ e tin sẹpọ nado jivi. Mẹnu wẹ yin asu etọn? Eyọn, to nukọnmẹ “yè sọ wle ovi etọn yì Jiwheyẹwhe de, podọ do ofin etọn kọn.” (Osọhia 12:5) Jehovah gbọn mọ dali do kẹalọyi ovi lọ taidi etọn titi. Enẹwutu, yọnnusi he Johanu mọ lọ dona ko yin asi yẹhiadonu tọn Jehovah tọn.
4. Mẹnu lẹ wẹ yin ovi asi yẹhiadonu tọn Jiwheyẹwhe tọn tọn lẹ podọ nawẹ apọsteli Paulu ylọ yọnnusi he yin mimọ dogbọn Johanu dali lọ dọ?
4 Owhe kanweko ṣinatọ̀n delẹ jẹnukọnna enẹ, Jehovah dọho na asi yẹhiadonu tọn etọn, dọmọ: “Ovi towe lẹpo na sọ yin pinplọn sọn [Jehovah] de.” (Isaia 54:5, 13) Jesu yi dọdai ehe zan bo dohia dọ ovi ehelẹ yin hodotọ nugbonọ etọn lẹ, he to nukọnmẹ wleawuna agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn. (Johanu 6:44, 45) Nalete hagbẹ agun ehe tọn lẹ, he yin hodọdego taidi visunnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ, sọ yin ovi yọnnusi yẹhiadonu tọn Jiwheyẹwhe tọn tọn lẹ ga. (Lomunu lẹ 8:14) Apọsteli Paulu yi nudọnamẹ godo tọn lọ dogọ whenuena e dọmọ: “Jelusalẹm he tin to aga, e to edekannu, he yin onọ mítọn.” (Galatianu lẹ 4:26) Whelọnu lo, “yọnnusi” he yin mimọ dogbọn Johanu dali lọ wẹ “Jelusalẹm he tin to aga.”
5. Dile e yindọ asi yẹhiadonu tọn Jehovah tọn yin ojẹgbakun ṣinyọnna po sunwhlẹvu 12 lẹ po, etẹwẹ yin Jelusalẹm he tin to aga lọ taun?
5 Ṣigba etẹwẹ Jelusalẹm he tin to aga lọ yin taun? Dile e ko yindọ Paulu dọho etọn taidi nuhe “tin to aga,” podọ Johanu mọ ẹn to olọn mẹ, e họnwun dọ e ma yin todaho aigba ji tọn de gba; mọdopolọ e ma yin nudopolọ po “Jelusalẹm Yọ́yọ́” lọ po gba, dile e ko yindọ agun enẹ yin asi Klisti tọn, e ma yin asi Jehovah tọn gba. (Osọhia 21:2) Doayi e go dọ yè yi sunwhlẹvu 12 do ṣinyọn ojẹgbakun na ẹn. Sọha 12 gando pipe go to tito-basinanu de mẹ.a Nalete, e taidi dọ sunwhlẹvu 12 ehelẹ dohia dọ e yin tito-basinanu agun tọn de to olọn mẹ, kẹdẹdile Jelusalẹm hohowhenu tọn lọ tin do to aigba ji. Jelusalẹm he tin to aga yin agun wẹkẹ tọn Jehovah tọn he yin nudida gbigbọnọ lẹ tọn he nọ yinuwa taidi asi etọn, to sinsẹ̀n-bibasi na ẹn mẹ podọ to ovi lẹ jìjì mẹ.
6. (a) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ yè yí owhè do ṣinyọnavọna yọnnusi he yin mimọ dogbọn Johanu dali podọ osun tin to afọ etọn glọ, bọ e tindo ojẹgbakun sunwhlẹvu lẹ tọn de? (b) Etẹwẹ yin yẹdena dogbọn awufiẹsa ajlu tọn he yin yọnnusi he mọhò lọ tọn dali?
6 Johanu mọ yọnnusi ehe taidi mẹhe yè yi owhè do ṣinyọnavọna bo tindo osun to afọ etọn lẹ glọ. Whenuena mí yí ojẹgbakun sunwhlẹvu lẹ tọn etọn gọna, e yin lilẹdo pete dogbọn hinhọ́n olọn mẹ tọn lẹ dali. Nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn họ́n to e ji to okle po ozan po. Yẹhiadonu he jẹ tẹ die he yin agun tito-basina olọn mẹ tọn gigonọ Jehovah tọn! E sọ tin to ohò, bo to akọndona ajlu vijiji tọn. Awha etọn na alọgọ sọn olọn mẹ wá dohia dọ ojlẹ etọn ko wá nado jivi. To Biblu mẹ, awufiẹsa ajlu tọn lẹ nọ yawu nọtena azọ́n sinsinyẹn wiwà he yin nuhudo nado dè kọdetọn nujọnu tọn de tọ́njẹgbonu. (Yijlẹdo Psalm 90:2; Howhinwhẹn lẹ 25:23; Isaia 66:7, 8 go.) Matin ayihaawe awufiẹsa ajlu tọn alọpa ehe wẹ yin numimọ etọn tindo dile agun olọn mẹ tọn Jehovah tọn to awuwlena vijiji nukundeji ehe.
Dlagọni Vẹẹ Daho De
7. Etẹwẹ yin ohia devo he Johanu mọ to olọn mẹ?
7 Etẹwẹ Johanu doayi e go to enẹgodo? “Ohia devo sọ yin mimọ to olọn mẹ; pọn, dlagọni vẹẹ daho de, he tindo ota ṣinawe, azo ao, bọ ojẹgbakun ṣinawe sọ tin to ota etọn. Osi etọn to dadatọ̀ntọ sunwhlẹvu olọn tọn lẹ dọn, bo sọ to ye dọn dlan aigba ji: dlagọni lọ sọ ṣite to nukọn yọnnusi he wleawu bo to ovi na ji lọ tọn, nado hù ovi etọn sunnu dù le yè ji i.”—Osọhia 12:3, 4.
8. (a) Etẹwẹ dlagọni daho vẹẹ lọ yin? (b) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ dlagọni lọ tindo ota ṣinawe, azo ao, po ojẹgbakun de po to ota dopodopo ji?
8 Dlagọni ehe wẹ Satani, yedọ “odan hoho lọ.” (Osọhia 12:9; Gẹnẹsisi 3:15) E yin nuvasudotọ kanylantọ de—yedọ dlagọni ota ṣinawenọ de, kavi nutlẹndutọ, he sọgan mì nuhe e wle lọ vọ pete. Lehe pọndohlan etọn dabla sọ! Ota ṣinawe po azo ao enẹlẹ po dohia dọ ewọ wẹ yin dowátọ kanlin tonudidọ tọn lọ tọn he na yin zẹẹmẹ basina to madẹnmẹ to Osọhia weta 13 mẹ. Kanlin ehe lọsu tindo ota ṣinawe po azo ao lẹ po ga. Dile e ko yindọ Satani tindo ojẹgbakun de to ota dopodopo ji—polẹpo he yin ṣinawe—mí sọgan deji dọ huhlọn aihọn tọn lẹ he yin yẹdena to kanlin enẹ mẹ ko tin to gandudu etọn glọ. (Johanu 16:11) Azo ao lẹ yin yẹhiadonu he jẹ de he yin blebu-yinyin huhlọn etọn tọn he e ko yizan to aihọn ehe mẹ.
9. Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ osí dlagọni lọ tọn “to dadatọ̀ntọ sunwhlẹvu olọn tọn lẹ dọn” hlan aigba ji?
9 Dlagọni lọ tindo huhlọn to lẹdo gbigbọnọ lọ mẹ ga. Po osi etọn po, e “dọn dadatọ̀ntọ sunwhlẹvu olọn tọn lẹ.” Sunwhlẹvu lẹ sọgan nọtena angẹli lẹ. (Job 38:7) Hodidọ do “dadatọ̀ntọ” de ji na zinnùdeji dọ sọha daho angẹli lẹ tọn de ko yin kiklọ dogbọn Satani dali. Whenuena ehelẹ ko wá anademẹ etọn glọ godo, họ̀ngan de ma sọ tin na yé ba. Yé ma sọgan lẹgọ sọyì agun wiwe Jiwheyẹwhe tọn mẹ ba. Yé lẹzun aovi lẹ, yin dindọnyì, dile e te do, dogbọn Satani ahọlu kavi ogán yetọn dali. (Matiu 12:24) Satani sọ dlan yé do aigba ji. Matin ayihaawe ehe to hodọ dogbọn azan Noa tọn jẹnukọnna Osingigọ lọ dali, whenuena Satani whan ovi tolivẹtọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nado jẹte wá aigba ji bo nọhẹ oviyọnnu gbẹtọ tọn lẹ. Taidi yasanamẹ de, “angẹli he wàylando” ehelẹ ko yin zizedlan ninọmẹ taidi ganpamẹ tọn de mẹ dogbọn Jiwheyẹwhe dali he yin yiylọ dọ Tartare.—Gẹnẹsisi 6:4; 2 Pita 2:4; Juda 6.
10. Agun he diọnukunsọ ode awetọ tẹlẹ wẹ sọawuhia, podọ etẹwutu wẹ dlagọni lọ to dindin nado tlẹn ovi lọ du whenuena yọnnusi lọ jì i godo?
10 Nalete, agun agọjẹdo ode awetọ awe wẹ ko wá sọawuhia hezeheze—yedọ agun olọn mẹ tọn Jehovah tọn he yin yẹdena dogbọn yọnnusi lọ dali podọ agun aovi tọn Satani tọn he to whẹylọ nupojipetọ-yinyin Jiwheyẹwhe tọn. Whẹho daho nupojipetọ-yinyin tọn lọ dona yin didọgbo. Ṣigba gbọnna? Satani, he gbẹ pò to angẹli lẹ dọn po e po, taidi kanlin ylankan de he to ṣiṣo onu he e na wledu de. E to tenọpọn yọnnusi lọ nado jivi. E jlo na tlẹn ovi donukun ehe dù na e yọnẹn dọ e to zize nukọnzinzindo to aimẹ etọn do owu mẹ po dehe yin aihọn he ji e to gandu do tọn po.—Johanu 14:30.
Ovisunnu De, Sunnu De
11. Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na jìjì ovisunnu yọnnusi lọ tọn gbọn, podọ etẹwutu wẹ ovi lọ yin yiylọ dọ “ovisunnu de, sunnu de”?
11 Ojlẹ didè na akọta lẹ nado dugan matin alọhẹndotenamẹ dogbọn Jiwheyẹwhe dali ko wá opodo de to 1914. (Luku 21:24) Enẹgodo, to ojlẹ etọn mẹ gee, yọnnusi lọ ji ovi etọn: “E sọ ji ovisunnu de [sunnu de], mẹhe na nọ yi ogánpo do hẹn akọta lẹpo sẹ̀n: yè sọ wle ovi etọn yì Jiwheyẹwhe de, podọ do ofin etọn kọn. Yọnnusi lọ sọ họ̀n yì zungbo mẹ, fie yè ko wleawu otẹn tọn dai na ẹn te sọn Jiwheyẹwhe de, na yè ni to núdùdù na ẹn to finẹ họ̀ azan fọṣidopo e lan kandeko.” (Osọhia 12:5, 6) Ovi lọ yin “ovisunnu de, sunnu de.” Etẹwutu Johanu yi hogbe awe-to-dopomẹ ehe zan? E yi mọ wà nado do nugopipe ovi lọ tọn hia, yedọ jẹhẹnu etọn nado dugan to akọta lẹ ji po huhlọn he jẹ de po. E sọ zinnùdo lehe ojlẹ vijiji ehe tọn yin tangan, bo gọna ayajẹ do sọ ji! E yi azọngban tangan de wà to hinhẹn aṣli wiwe Jiwheyẹwhe tọn wá opodo de mẹ. Etẹ, ovisunnu ehe na tlẹ “yí ogánpo do hẹn akọta lẹpo sẹ̀n”!
12. (a) To Psalm lẹ mẹ, etẹwẹ Jehovah gbọn dọdai dali do dopagbe etọn gando Jesu go? (b) Etẹwẹ yin yẹhiadona dogbọn sunnusi de jìjì yọnnusi lọ tọn “mẹhe na nọ yi ogánpo do hẹn akọta lẹpo sẹ̀n” dali?
12 Todin, be e taidi dọ hiẹ ko jẹakọ hẹ hodidọ enẹ? Mọwẹ, Jehovah ko gbọn dọdai dali do dopagbe gando Jesu go dọmọ: “Opò ogàn tọn wẹ hiẹ na do gbà yé; hiẹ na sọ li yé pọdọpọdọ di oko zẹnmẹtọ tọn.” (Psalm 2:9) E sọ yin didọdai dogbọn ewọ dali: “[Jehovah] na yi opo huhlọn towe tọn hlan sọn Ziọni: hiẹ ni to ahọludu to ṣẹnṣẹn kẹntọ towe lẹ tọn.” (Psalm 110:2) Nalete, ovijiji he yin mimọ dogbọn Johanu dali gando Jesu Klisti go pẹkipẹki. Lala, e ma to hodọ dogbọn yinyin jiji Jesu tọn sọn awhli de dè jẹnukọnna owhe kanweko tintan Whenu Mítọn tọn gba; mọdopolọ e ma sọ to hodọ dogbọn Jesu Klisti yin finfọn whladopo dogọ hlan ogbẹ̀ gbigbọnọ de to 33 W.M. tọn mẹ gba. Dogọ, e ma yin agbasadidiọ jẹ fidevo gba. Kakati ni yin mọ, e yin jìjì Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn to 1914 taidi nujọnu de, po Jesu po—he ko tin to olọn mẹ todin sẹpọ owhe kanweko 20 lẹ—bo ko yin zize do ofin ji taidi Ahọlu de.—Osọhia 12:10.
13. Etẹwẹ yin didohia dogbọn “yè sọ wle ovi etọn yì Jiwheyẹwhe de, podọ do ofin etọn kọn” dali?
13 Jehovah ma na jo dotẹnmẹ do na Satani nado tlẹn asi Etọn kavi ovisunnu he ṣẹṣẹ yin jìjì Etọn lọ dù gbede gba! To yinyin jìjì etọn whenu, “yè sọ wle ovi etọn yi Jiwheyẹwhe de, podọ do ofin etọn kọn.” E gbọn mọ dali do wá tin to hihọ́ Jehovah tọn glọ pete, he na penukundo Ahọluduta he yè ṣẹṣẹ jì ehe go to gigọmẹ, yedọ nuzinzan Etọn nado hiọ oyin wiwe Etọn. To ojlẹ dopolọ mẹ, yọnnusi lọ họ̀nyi otẹn de mẹ he Jiwheyẹwhe ko wleawu etọn na ẹn to zungbo mẹ. Zẹẹmẹ dogọ na tin do enẹ ji to nukọnmẹ! Na nuhe du Satani, ninọmẹ lẹ ko wleawu todin na nujijọ tangan de he na hẹn mayọn basi depope na ẹn gbede pọn nado ze Ahọluduta lọ do owu mẹ to olọn mẹ. Etẹwẹ nujijọ enẹ yin?
Awhan To Olọn Mẹ!
14. (a) Dile Johanu dọ ẹ do, nujijọ tẹwẹ hẹn ma sọ yọnbasi na Satani pọn gbede ba nado hẹn Ahọluduta lọ biọ owu mẹ? (b) Nọtẹn tẹ mẹ wẹ Satani po aovi etọn lẹ po yin ginglọ́n do?
14 Johanu dọ na mí: “Awhan de sọ tin to olọn mẹ: Mikaẹli po angẹli etọn lẹ po to avunho hẹ dlagọni lọ; dlagọni lọ sọ to avunho po angẹli etọn lẹ po, yé ma sọ gbawhan; mọ otẹn ma sọ tin na yé to olọn mẹ ba. Yè sọ yan dlagọni daho lọ jẹgbonu, odan hoho lọ, he yè nọ ylọ Lẹgba, podọ Satani, he nọ to aihọn lẹpo klọ: yè yan ẹn dlan aigba ji, bo sọ yan angẹli etọn lẹ jẹgbonu po e po.” (Osọhia 12:7-9) Nalete, taidi nujijọ tangan de to hinhẹn aṣli wiwe Jiwheyẹwhe tọn wá opodo de mẹ, Satani yin yinyan jẹgbonu, zizedlan sọn olọn mẹ, podọ aovi etọn lẹ yin zizedlan aigba ji po e po. Omẹ he klọ aigba fininọ lẹpo jẹ oba de mẹ nado lẹzun yẹwhe etọn ko wá yin ginglọn to godomẹ do lẹdo planẹti ehe tọn, fie atẹṣiṣi etọn bẹjẹeji te tintan.—2 Kọlintinu lẹ 4:3, 4.
15, 16. (a) Mẹnu wẹ Mikaẹli, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn? (b) Etẹwutu e yin nuhe jẹ dọ Mikaẹli wẹ yin omẹ lọ he ze Satani dlan odo sọn olọn mẹ?
15 Mẹnu wẹ basi awhangbigba daho ehe to oyin Jehovah tọn mẹ? Biblu dọ dọ Mikaẹli po angẹli etọn lẹ po wẹ. Ṣigba mẹnu wẹ Mikaẹli? Oyin “Mikaẹli” lọ zẹẹmẹdo “Mẹnu Wẹ Taidi Jiwheyẹwhe?” Enẹwutu Mikaẹli dona tindo ojlo to whẹsuna nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn mẹ dogbọn didohia dọ mẹdepope ma sọgan yin yiyijlẹdo Ewọ go dali. To Juda wefọ 9 mẹ, e yin yiylọ dọ “Mikaẹli, ogán angẹli lẹ tọn.” Po ojlo po, oyindonamẹ “ogán angẹli lẹ tọn” lọ yin yiyizan to fidevo to Biblu mẹ gando omẹ dopo kẹdẹ go: yedọ Jesu Klisti.b Paulu dọ dogbọn dali etọn: “Na Oklunọ lọsu na jẹte sọn olọn mẹ, abobo, ogbè angẹligán tọn, po opẹn Jiwheyẹwhe tọn po po e po.” (1 Tẹsalonikanu lẹ 4:16) Oyindonamẹ “angẹligán” lọ zẹẹmẹdo “ogán angẹli lẹ tọn.” Enẹwutu e ma yin nupaṣamẹ de dọ Osọhia dọho “Mikaẹli po angẹli etọn lẹ po” tọn gba. Otẹn devo lẹ, fie Biblu dọho dogbọn angẹli lẹ he yin mẹmẹglọ hlan devizọnwàtọ dódónọ Jiwheyẹwhe tọn de te, gando Jesu go ga. Nalete, Paulu dọho dogbọn “yè na do Jesu Oklunọ hia sọn olọn mẹ, po angẹli huhlọnnọ etọn lẹpo po” dali.—2 Tẹsalonikanu lẹ 1:7; pọn Matiu 24:30, 31; 25:31 ga.
16 Ehelẹ po wefọ devo lẹ po plan mí jẹ tadona madiọ lọ kọn dọ Mikaẹli ma sọ yin mẹdevo de gba adavo Oklunọ Jesu Klisti to teninọ olọn mẹ tọn etọn mẹ. Todin, to azan Oklunọ tọn gbe, e ma nọ dọ na Satani tata gba: “[Jehovah] na wọhẹ we.” Dile e ko yindọ ehe wẹ ojlẹ whẹdida tọn de, Jesu, taidi Mikaẹli, ze Satani ylankan lọ po angẹli aovi etọn lẹ po dlan sọn olọn mẹ. (Juda 9; Osọhia 1:10) E yin nuhe jẹ hugan dọ Ewọ dona yin Omẹ lọ nado wà ehe, dile e ko yindọ Ewọ wẹ Ahọlu he yè ṣẹṣẹ yi do ofin ji lọ. Jesu sọ yin Okun lọ, he yin opagbe etọn do to Edẹni mẹ, he na só ota Odan lọ tọn pete, bo gbọn mọ dali do de e sẹ sọn aimẹ pete. (Gẹnẹsisi 3:15) Gbọn yinyan Satani sọn olọn mẹ dali, Jesu ko to afọdide godo tọn ze nado só ota etọn.
“Mì To Ayajẹ, Mì Olọn Lẹ Emi”
17, 18. (a) Nujijọ olọn mẹ tọn tẹwẹ Johanu na linlin etọn gando aijijẹ Satani tọn sọn olọn mẹ go? (b) Matin ayihaawe etẹwẹ na ko yin asisa ogbè lele he Johanu sè lọ tọn?
17 Johanu basi linlin nuwiwa ayajẹnọ olọn mẹ tọn de hlan aijijẹ daho Satani tọn ehe: “Yẹn sọ sè ogbè lele de to olọn mẹ, to didọmọ, Dinvie wẹ whlẹngan, huhlọn, ahọludu Jiwheyẹwhe mítọn tọn, po huhlọn Klisti etọn tọn po wá: na yè ko yan mẹslẹtọ mẹmẹsunnu mítọn lẹ tọn dlan odo, he nọ to owhẹ yetọn jẹ to Jiwheyẹwhe mítọn nukọn to okle po ozan po. Yé sọ gbawhan etọn na ohùn Lẹngbọvu lọ tọn wutu, podọ na oho okunnu yetọn tọn wutu; yé ma sọ yiwanna gbigbọ yetọn kaka jẹ oku gba. Enẹwutu mì to ayajẹ, mì olọn lẹ emi, po mì he nọnọ̀ yé mẹ lẹ po.”—Osọhia 12:10-12a.
18 Mẹnu tọn wẹ ogbè lele he Johanu sè lọ? Biblu ma dọ gba. Ṣigba awhadido mọnkọtọn de yin linlin etọn na to Osọhia 11:17 mẹ nado wá sọn mẹho 24 he yin finfọnsọnku do otẹn olọn mẹ tọn yetọn lẹ mẹ de, fie yé sọgan wleawuna mẹwiwe 144 000 lẹ te todin. (Osọhia 11:18) Podọ dile e ko yindọ devizọnwàtọ yiamisisadode Jiwheyẹwhe tọn he yè to homẹkẹndo lẹ gbẹ sọ pò to aigba ji yin ohó yetọn dọ taidi “mẹmẹsunnu mítọn lẹ,” hodidọ ehe sọgan wá sọn asisa dopolọ mẹ ga. Matin ayihaawe omẹ nugbonọ ehelẹ sọgan kọngbè yetọn lẹ dopọ, dile e ko yindọ fọnsọnku yetọn na jẹgodona to madẹnmẹ whenuena Satani po awhanpa aovi tọn etọn lẹ po ko yin zizedlan sọn olọn mẹ godo.
19. (a) Opodo wiwá aṣli wiwe Jiwheyẹwhe tọn tọn hun aliho dote na Jesu nado wà etẹ? (b) Etẹwẹ yin didohia dogbọn Satani yin yiylọ dọ “mẹslẹtọ mẹmẹsunnu mítọn lẹ tọn” dali?
19 Opodo wiwá aṣli wiwe Jiwheyẹwhe tọn tọn biọ dọ Jesu ni ze aṣẹ etọn to Ahọluduta Jehovah tọn mẹ. Aliho lọ gbọn mọ do hundonuvo na Jiwheyẹwhe nado hẹn lẹndai daho etọn di he yin nado whlẹn gbẹtọvi nugbonọ lẹ gan. Jesu hẹn whlẹngan wá, e ma yin na nuplọntọ he dibusi Jiwheyẹwhe etọn lẹ todin to aigba ji kẹdẹ gba ṣigba na oṣiọ livilivi madosọha lẹ he ko tin to oflin Jiwheyẹwhe tọn mẹ. (Luku 21:27, 28) Yiylọ Satani dọ “mẹslẹtọ mẹmẹsunnu mítọn lẹ tọn” dohia dọ, dile etlẹ yindọ whẹsadokọnamẹ etọn lẹ sọta Job sọawuhia nado yin lalo, e gbẹ pò to nukọnzindo nado ylọwhẹ tenọgli devizọnwàtọ aigba ji tọn Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn. Na nugbo tọn, e sọ dọ whlasusu whẹsadokọnamẹ lọ dọ gbẹtọ de na yí onu he e tindo lẹpo jo nado diọ alindọn etọn. Lehe Satani gboawupo pete sọ!—Job 1:9-11; 2:4, 5.
20. Nawẹ Klistiani nugbonọ lẹ gbawhan Satani tọn gbọn?
20 Klistiani yiamisisadode lẹ, he yin hihiajẹ di dódónọ “na ohùn Lẹngbọvu lọ tọn wutu,” to nukọnzindo nado dekunnuna Jiwheyẹwhe podọ na Jesu Klisti mahopọnna homẹkẹn lẹ. Na nuhe hugan owhe 120 lẹ, hagbẹ Johanu tọn ehe ko to alọdlẹn do whẹho daho lẹ he gando opodo Ojlẹ Kosi Lẹ Tọn go to 1914. (Luku 21:24, Crampon 1905) Podọ gbẹtọ susugege lọ to sinsẹ̀nzọnwà po nugbonọ-yinyin po to ada yetọn mẹ todin. Depope to ehenọ lẹ mẹ ma “dibusi yé he nọ hù agbasa, ṣigba bọ yé ma sọgan hù gbigbọ” lẹ gba, dile numimọ gbẹ̀zan tọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ko dohia whlasusu do to ojlẹ mítọn mẹ. Dogbọn hogbe onù tọn po walọyizan Klistiani tọn he jẹ po dali, ye ko gbawhan Satani tọn, bo do e hia nado yin lalonọ de to whepoponu. (Matiu 10:28; Howhinwhẹn lẹ 27:11; Osọhia 7:9) Whenuena ye yin finfọnsọnku biọ olọn mẹ, lehe Klistiani yiamisisadode lẹ sin ayajẹ na su sọ, dile e ko yindọ Satani ma sọ tin to finẹ ba nado sawhẹdokọna mẹmẹsunnu yetọn lẹ! Na nugbo tọn e yin ojlẹ de na awhanpa angẹli tọn lẹpo nado yigbe po ayajijẹ po hlan oylọ lọ: “Mì to ayajẹ, mì olọn lẹ emi, po mì he nọnọ̀ yé mẹ lẹ po!”
Dindọn Alọpa Devo De!
21. Nawẹ Satani ko hẹn dindọn wá na aigba po ohù po gbọn?
21 Yinyin homẹgblena na dindọn atọ̀ntọ lọ wutu, Satani to jijlo todin nado doyana gbẹtọvi lẹ po dindọn alọpa vonọtaun etọn titi lọ po. Enẹ wẹ yin: “Dindọn hlan aihọnmẹnu lẹ, podọ hlan yé he tin to ohù mẹ lẹ, na Lẹgba lọ ko jẹte wá mì de, po homẹgble daho po wutu, na e yọnẹn dọ whenu gli de wẹ e tindo.” (Osọhia 12:12b) Na nugbo tọn, yinyan jẹgbonu sọn olọn mẹ Satani tọn zẹẹmẹdo dindọn na aigba lọsu, he ko yin hinhẹngble dogbọn gbẹtọ ṣejannabinọ lẹ to huhlọn etọn glọ dali. (Deutelonomi 32:5) Dile etlẹ yin mọ sọ, afọdide Satani tọn he yin ‘dugan kavi hẹnnugble’ tọn hẹn dindọn wá na aigba yẹhiadonu tọn lọ, yedọ ninọmẹ ogbẹ́ gbẹtọ tọn, to pọmẹ po ohù yẹhiadonu tọn lọ po, yedọ mẹplidopọ hunyanhunyannọ he yin gbẹtọvi lẹ tọn lọsu. To wẹkẹ whan awe lẹ whenu, homẹgble Satani tọn yin mimọ to homẹgble akọta he tin to glọ etọn lẹ tọn mẹ, podọ gbajẹgbonu adì aovi tọn mọnkọtọn lẹ gbẹ sọ to nukọnzindo kaka jẹ azan mítọn gbe—ṣigba e ma yin na whenu dindẹn susu gba! (Malku 13:7, 8) Ṣigba mahopọnna lehe ayiha wintinwintin Lẹgba tọn lẹ sọgan yin ylankan sọ, yé ma sọgan sọzẹn hẹ nugandomẹgo dindọn tọn he dindọn atọ̀ntọ lọ—yedọ afọdide dogbọn Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn dali—na hẹnwá do agun yinukundomọ Satani tọn ji pọn gbede gba!
22, 23. (a) Etẹwẹ Johanu dọ dọ e jọ whenuena dlagọni lọ yin zizedlan aigba ji godo? (b) Nawẹ e sọgan yọnbasi na dlagọni lọ nado dohomẹkẹn “yọnnusi he jivi sunnu lọ” gbọn?
22 Sọn yinyan jẹgbonu po huhlọn po Satani tọn, mẹmẹsunnu Klisti tọn lẹ gbẹ pò to numimọ homẹgble ehe tọn tindo to aigba ji. Johanu na linlin: “Whenuena dlagọni lọ mọ dọ yè yan ẹn hlan aigba, e dohomẹkẹn yọnnusi he jivi sunnu lọ. Yè sọ na awa awe akùn daho de tọn yọnnusi lọ, na ewọ ni zlọn yì zungbo mẹ, yì otẹn etọn mẹ, ofi he yè to nududu na ẹn te, na ojlẹ de, podọ ojlẹ lẹ, po oda ojlẹ de tọn po, sọn nukun odan lọ tọn mẹ.”—Osọhia 12:13, 14.
23 Tofi, numimọ lọ tindo linlẹn lọ he yin didohia to wefọ 6 mẹ, he dọ na mí dọ to jìjì ovi etọn tọn godo, yọnnusi lọ họnyì zungbo mẹ sọn nukun dlagọni lọ tọn mẹ. E sọgan paṣa mí lehe dlagọni lọ sọgan dohomẹkẹn yọnnusi lọ do, dile e ko yindọ ewọ tin to olọn mẹ podọ dlagọni lọ ko yin zizedlan aigba ji todin. Eyọn, flin dọ yọnnusi lọ tindo ovi lẹ tofi to aigba, yedọ okun etọn. To nukọnmẹ to numimọ ehe mẹ, mí yin nudọnamẹ na dọ Satani do homẹgble etọn hia hlan yọnnusi lọ dogbọn homẹkẹndido okun etọn dali. (Osọhia 12:17) Nuhe jọ do okun yọnnusi lọ tọn go tofi to aigba ji sọgan yin pinpọnhlan taidi nuhe to jijọ do yọnnusi lọ lọsu go. (Yijlẹdo Matiu 25:40 go.) Podọ sọha he to agayì azọnwàhẹmẹtọ okun lọ tọn lẹ tọn tofi to aigba ji na sọ tindo numimọ homẹkẹn ehelẹ tọn ga.
Akọta Yọ́yọ́ De
24. Numimọ tẹwẹ Biblu Plọntọ lẹ tindo he taidi whlẹngan Islaelivi lẹ tọn sọn Egipti?
24 Whenuena wẹkẹ whan tintan lọ yin funfun, mẹmẹsunnu Jesu tọn lẹ gbọn nugbonọ-yinyin dali do to nukọnzindo to kunnudide yetọn mẹ jẹ oba he yọnbasi lọ mẹ. Ehe yin wiwà to nukọn na nukundiọsọmẹ sinsinyẹn sọn Satani po azọnwàhẹmẹtọ ylankan etọn lẹ po de. To godomẹ, kunnudide gbangba tọn Biblu Plọntọ lẹ tọn yin nuhe dibla nọte pete. (Osọhia 11:7-10) Enẹ wẹ yin whenuena yé tindo numimọ de he taidi Islaelivi lẹ tọn to Egipti he doakọnna kọgbidinamẹ daho lẹ ga. To whenẹnu wẹ Jehovah plan yé po awuyiya po, taidi to awa akùn lẹ tọn lẹ ji, hlan vivomẹninọ to zungbo Sinai tọn mẹ. (Eksọdusi 19:1-4) Mọdopolọ, to homẹkẹn sinsinyẹn 1918 jẹ 1919 tọn lẹ godo, Jehovah whlẹn kunnudetọ etọn lẹ, he to afọ yọnnusi etọn tọn zedai, biọ ninọmẹ gbigbọmẹ tọn de mẹ he taidi vivomẹninọ de na yé dile zungbo te na Islaelivi lẹ do. Ehe wá taidi gblọndo de na odẹ̀ yetọn lẹ.—Yijlẹdo Psalm 55:6-9 go.
25. (a) Etẹwẹ Jehovah detọ́n jẹgbonu to 1919, kẹdẹdile e dè Islaelivi lẹ tọ́n taidi akọta de to zungbo mẹ do? (b) Mẹnu lẹ wẹ wleawuna akọta ehe, podọ biọ etẹ mẹ wẹ yé yin hinhẹnwá?
25 To zungbo mẹ, Jehovah plan Islaelivi lẹ taidi akọta de, bo wleawu onu lẹ tọn na yé to gbigbọ po agbasa po liho. Mọdopolọ, bẹsọn 1919, Jehovah plan okun yọnnusi lọ tọn taidi akọta gbigbọmẹ tọn de. Yè ma dona tindo bẹwlu to ehe po Ahọluduta Mẹssia tọn lọ po ṣẹnṣẹn gba he ko to gandu sọn olọn lẹ mẹ sọn 1914. Kakati ni yin mọ, akọta yọ́yọ́ ehe yin awuwlena po pipotọ kunnudetọ yiamisisadode lẹ tọn po to aigba ji, he yin hinhẹn biọ lẹdo gbigbọmẹ tọn gigonọ de mẹ to 1919. Na yè to nina “nududu sọha yetọn yé to ojlẹ etọn mẹ” wutu, yé yin huhlọnna na azọ́n he tin to nukọn ja na yé lọ.— Luku 12:42; Isaia 66:8.
26. (a) Nawẹ ojlẹ he yin hodọdego to Osọhia 12:6, 14 mẹ dẹn sọ? (b) Etẹwẹ lẹndai whenu ojlẹ atọ̀n-daa lẹ tọn, podọ whetẹnu wẹ e bẹjẹeji, podọ whetẹnu wẹ e wá vivọnu?
26 Nawẹ gbọjẹyíyí ehe na okun yọnnusi Jiwheyẹwhe tọn tọn na dẹn sọ? Osọhia 12:6 dọ azan 1 260 lẹ. Osọhia 12:14 ylọ whenu lọ dọ ojlẹ de, podọ ojlẹ lẹ, po oda ojlẹ de tọn po; to hogbe devo lẹ mẹ, ojlẹ atọ̀n daa. Na nugbo tọn hodidọ awe lẹ nọtena owhe atọ̀n daa, he, to madawe globu lọ tọn agewaji tọn mẹ, bẹsọn amakikọ 1919 tọn jẹ alunlun 1922 tọn. Ehe yin ojlẹ vọjlado kọfanamẹtọ de po tito vivọ basinanu tọn po na hagbẹ Johanu tọn he yin hinhẹngọwá lọ.
27. (a) Sọgbe hẹ linlin Johanu tọn, etẹwẹ dlagọni lọ wà to 1922 godo? (b) Etẹwẹ yin lẹndai Satani tọn to osingigọ homẹkẹn tọn suslu sọta Kunnudetọ lẹ mẹ?
27 Dlagọni lọ ma jogbè gba! “Odan lọ sọ tun osin jẹgbonu sọn onù etọn mẹ to godo yọnnusi lọ tọn di otọ̀ daho de, na e nido yi otọ̀ lọ do ze yọnnusi lọ yì.” (Osọhia 12:15) Etẹwẹ “osin . . . di otọ̀ daho de,” kavi “otò daho osin tọn de” zẹẹmẹdo? (TOB) Ahọlu hohowhenu tọn Davidi dọho dogbọn dawe ylankan he diọnukunsọ ẹ lẹ dali taidi “otọ̀sisa ajiji dawe mayọn-na-nude lẹ tọn” [otọ̀sisa omẹ he ma họakuẹ lẹ tọn,” Young]. (Psalm 18:4, 5, 16, 17, NW ) Nuhe Satani to didetọn jẹgbonu todin lọ yin homẹkẹn dopolọ dogbọn “dawe mayọn-na-nude” kavi mahọakuẹ lẹ dali. To 1922 godo, Satani tun osingigọ homẹkẹn tọn de sọta Kunnudetọ lẹ. (Matiu 24:9-13) Ehe wá bẹ hunyanhunyan agbasalan tọn, “tukla finfọndote dogbọn osẹ́n dali,” mẹzedoganpamẹ lẹ, etlẹ yin mẹhùhù dogbọn okandokọnamẹ, osòdedomẹ, po otagbigbonamẹ po dali. (Psalm 94:20) Satani he yin didepò lọ, na yè ko gbẹ jijẹ yọnnusi olọn mẹ tọn Jiwheyẹwhe tọn lọ dè tọlọlọ na ẹn wutu, wleawuna ede po homẹgble po nado yangbe pipotọ okun etọn tọn to aigba ji podọ nado va yé sudo, tọlọlọ kavi to hinhẹn yé nado hẹn nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn bu gbọn tenọgli yetọn gbigbà dali. Ṣigba nujikudo yetọn sọawuhia nado tin taidi dehe yin Job tọn: “Kaka yẹn ku yẹn ma na dè walọpipe ṣie sọn dee gba!”—Job 27:5.
28. Nawẹ osingigọ homẹkẹn tọn jẹ agayiyi pete etọn to Wẹkẹ Whan II lọ whenu gbọn?
28 Osingigọ homẹkẹn ylankan tọn ehe wá agayiyi pete etọn to Wẹkẹ Whan II lọ whenu. To Europe, Kunnudetọ Jehovah tọn 12 000 delẹ wẹ yin zizedo ganpamẹ podọ do osla yasanamẹ tọn Nazi tọn lẹ mẹ, bọ nudi 2 000 lẹ ku. To klunọ awhan tọn lẹ glọ he dugan to Italie, Japon, Corée, po Taiwan po, Kunnudetọ nugbonọ lẹ jiya nuyiwàhẹmẹ ylankan mọnkọtọn lẹ tọn. Etlẹ yin to aigba he yin yiylọ dọ gandudeji dogbọn tòvi lẹ dali (démocratique) lẹ mẹ, Kunnudetọ lẹ yin ogbé yetọn yan dogbọn pipli Nuyiwa Katholiki tọn lẹ tọn dali, yin osẹ̀nsána podọ koklofun tlẹ́na, bo yin yinyan sọn otò mẹ. Plidopọ Klistiani tọn lẹ yin gbigbakija podọ ovi Kunnudetọ lẹ tọn lẹ yin yinyan sọn wehọ̀ lẹ mẹ.
29. (a) Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na ninọmẹ hinhẹn pọnte he wá sọn asisa madonukun de mẹ gbọn? (b) Nawẹ e yin gbọn dọ “aigba sọ gọalọna yọnnusi lọ”? (c) Etẹwẹ dlagọni lọ gbẹ pò to nukọnzindo nado wà?
29 Ninọmẹ hinhẹn pọnte wá sọn asisa madonukun de mẹ: “Aigba sọ gọalọna yọnnusi lọ, aigba kẹnù etọn, bo sọ ze otọ̀ lọ nù, ehe dlagọni lọ tun jẹgbonu sọn onù etọn mẹ. Dlagọni lọ gblehomẹ talala do yọnnusi lọ go, bo sọ tọ́nyì funawhan hẹ ovi etọn he pò lẹ, ehe to osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn yìn, bo sọ hẹn okunnu Klisti tọn go gligli lẹ.” (Osọhia 12:16, 17) “Aigba lọ”—yedọ ninọmẹ lẹ to titonu Satani tọn titi ṣẹnṣẹn—jẹ “otọ̀ lọ” kavi “osingigọ lọ” nù ji. To owhe 1940 tọn lẹ whenu Kunnudetọ lẹ mọ debọdo-dego nudide nukundagbe tọn lẹ yí to Whẹdatẹn Daho Etats-Unis tọn mẹ, podọ sọn huhlọn gandudu tọn lẹ si to otò devo delẹ mẹ, he ze mẹdekannujẹ sinsẹ̀n-bibasi tọn daga. To godomẹ, akọta kọnawudopọ lẹ ze huhlọn daho nazi-fasciste lọ mì, hlan ninọmẹ hinhẹn pọnte na Kunnudetọ lẹ he to yaji to aṣẹ-glanglan-panamẹ ylankan lẹ glọ. Homẹkẹn lẹ ma doalọte pete gba, na homẹgble dlagọni lọ tọn pò to nukọnzindo kaka jẹ egbehe, podọ e gbẹ sọ to awhanfun sọta enẹnọ he “hẹn okunnu Klisti tọn go gligli lẹ.” To aigba susu lẹ ji, Kunnudetọ nugbonọ lẹ gbẹ pò to ganpamẹ, podọ delẹ gbẹ pò to kuku na tenọgli yetọn wutu. Ṣigba to delẹ to aigba ehelẹ mẹ, gandudu lẹ sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ nọ de awusinyẹnnamẹnu yetọn lẹ pò, podọ Kunnudetọ lẹ nọ duvivi mẹdekannujẹ jẹ oba daho de mẹ tọn.c Nalete, to hẹndi dọdai lọ tọn mẹ, aigba lọ gbẹ pò to nukọnzindo nado ze otọ̀sisa homẹkẹn tọn lọ nù.
30. (a) Aigba lọ ko wleawuna ninọmẹ hinhẹn pọnte he pe na etẹ nado jọ? (b) Tenọgli omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn dekọtọn do etẹ mẹ?
30 To alọpa ehe mẹ aigba lọ ko wleawuna ninọmẹ hinhẹn pọnte he pe lọ nado jo dotẹnmẹ do na azọn Jiwheyẹwhe tọn nado to gbigbayipe jẹ aigba 235 lẹ ji bo wleawuna yẹwhehodọtọ wẹndagbe lọ tọn nugbonọ hugan livi donu ṣidopo lẹ. To pọmẹ po pipotọ okun yọnnusi lọ tọn lẹ po, gbẹtọ susugege akọjọpli tọn he yin yisenọ yọ́yọ́ lẹ tọn pò to gbedide Jiwheyẹwhe tọn lẹ yìn na nuhe du kadaninọ sọn aihọn lọ mẹ, walọyizan wiwe lẹ, po owanyi na mẹmẹsunnu lẹ po, podọ ye to kunnude na Ahọluduta Mẹssia tọn lọ. Tenọgli yetọn din gblọndo na whẹylọmẹ whẹsadokọnamẹ tọn Satani tọn lọ, bọ nudide oku tọn ko yin bibasi na Satani po titonu etọn po.—Howhinwhẹn lẹ 27:11.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Yí whẹndo 12 Islaeli agbasa tọn, apọsteli 12 lẹ, whẹndo 12 Islaeli gbigbọmẹ tọn lẹ, họngbo 12 lẹ, angẹli 12 lẹ po dòdo 12 Jelusalẹm Yọ́yọ́ lọ tọn lẹ po jlẹdo ode awetọ go.—Osọhia 21:12-14.
b Ṣigba doayi e go dọ Osọhia 12:9 dọho dogbọn “dlagọni daho lọ . . . [po] angẹli etọn lẹ” po dali. Nalete Lẹgba, e ma yindọ e yi ede do basi yẹwhe lalo tọn de kẹdẹ gba ṣigba sọ tẹnpọn nado lẹzun angẹligán de, dile etlẹ yindọ Biblu ma na ẹn oyin enẹ gbede.
c Whẹdatẹn yiaga hugan lẹ to aigba sọha delẹ mẹ ko hẹn ninọmẹ lẹ pọnte na Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ; delẹ to nudide ehelẹ mẹ yin hodọdego to apotin lọ mẹ to weda 92.
[Apotin to weda 185]
“Aigba Kẹnù Etọn”
Osingigọ apla Satani tọn he yin homẹkẹn tọn ko yin didetọn to aigba susu lẹ ji sọta Klistiani yiamisisadode lẹ po azọnwàhẹmẹtọ yetọn lẹ po. Ṣigba whlasusu, nujijọ lẹ to titonu Satani tọn lọsu mẹ ko dekọtọn do yinyin zizemì osingigọ enẹ tọn mẹ.
Osingigọ gbẹtọgun-jẹmẹji tọn lẹ po mẹzizedoganmẹ po lẹ tọn to Etats-Unis mẹ yin zizemì to sọha susu mẹ dogbọn nudide nukundagbe tọn Whẹdatẹn Daho hugan lọ tọn lẹ dali to owhe 1940 tọn lẹ whenu.
1945: Homẹkẹn ylankan to aigba lẹ ji he yin gandudeji dogbọn Allemagne po Japon po dali yin alọhẹndotena dogbọn awhangbigba Awukọndopọtọ (Alliés) lẹ tọn dali to Wẹkẹ Whan II whenu.
Whenuena alọhẹndotenamẹ de yin zizedo Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji to République dominicaine mẹ, Kunnudetọ lẹ yin zizedo ganmẹ, yin hihò sinsinyẹn po oba po ota osò tọn lẹ po. To 1960 gbèmanọpọ de to aṣẹ-glanglan-panamẹtọ Rafael Trujillo po Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn po ṣẹnṣẹn planmẹ jẹ didesẹ sọn aimẹ alọhẹndotenamẹ do Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji kọn.
Osòdedomẹ, omẹdidozò, zinzanhẹmẹ po huhlọn po, mẹhiho, yasanamẹ, po hùhù Kunnudetọ lẹ tọn po to otò-whan de whenu to Nigéria wá opodo de to 1970 whenuena huhlọn gandudu tọn lẹ gbawhan opọnla he klan ede lọ tọn fie onu helẹ to jijọ te.
To Espagne, owhé lẹ gbe yin bibiọ po huhlọn po podọ Klistiani lẹ yin akuẹdana bo yin bibẹ do ganpamẹ na “sẹnmẹjijẹ” he yin hodidọ dogbọn Jiwheyẹwhe dali po opli Klistiani tọn lẹ bibasi po. Homẹkẹn ehe wá opodo to godomẹ to 1970 whenuena, diọdo to aliho nuyiwa gandudu tọn mẹ hlan sinsẹ̀n he ma yin Katholiki tọn lẹ zọ́n bọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin dotẹnmẹ jodona nado ze yinkọ yetọn dai to gandudu lọ dè sọgbe hẹ osẹ́n.
To Portugal, owhé kanweko lẹ yin dogbapọnna matin osẹ́n. Kunnudetọ lẹ yin awugblena bo yin zizedlan ganpamẹ, podọ Biblu yetọn lẹ yin bibẹsọyì. Nuyiwa obudonamẹ tọn ehe yin ‘zizemì’ whenuena, to 1974, gufinfọn awhanfuntọ lẹ tọn de dekọtọn do diọdo de to gandudu mẹ podọ osẹ́n de yin didetọn he wleawuna mẹdekannujẹ nado pli.
To Argentine, to gandudu awhanfuntọ lẹ tọn de glọ, ovi Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn yin yinyan sọn wehọmẹ, podọ Kunnudetọ lẹ lẹdo otò lọ pe yin wiwle na yẹwhehodidọ wẹndagbe lọ tọn wutu. Homẹkẹn ehe wá opodo to godomẹ to 1984 whenuena gandudu he to aṣẹ ji to whenẹnu yigbena Ogbẹ́ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn sọgbe hẹ osẹ́n.
[Apotin to weda 183]
1914 Jìjì Ahọluduta tọn
1919 Jìjì akọta yọ́yọ́ tọn
1919-1922 Ojlẹ huhlọn gigọyí tọn
1922 Osingigọ homẹkẹn tọn
[Yẹdide lẹ to weda 182]
Dindọn hlan aihọn