Weta 33

Whẹdidana Ayọdetọ Ylankan Lọ

Numimọ 11—Osọhia 17:1-18

Hosọ: Babilọni Daho lọ hẹ kanlin wlanwlan vẹẹ de ji he to godomẹ lẹ́ jẹ e ji bo va ẹ sudo

Ojlẹ hẹndi tọn: Sọn 1919 jẹ nukunbibia daho lọ kọn

 1. Etẹwẹ dopo to angẹli ṣinawe lẹ mẹ sọhia Johanu?

HOMẸGBLE dódó Jehovah tọn dona yin tuntun jẹgbonu kaka jẹ vivọnu etọn, yedọ ogò ṣinawe etọn lẹ! Whenuena angẹli ṣidopotọ lọ tuntun ogò etọn do nọtẹn Babilọni hohowhenu tọn lọ ji, e gbọn jlọjẹ dali do nọtena azọ̀nylankan kinkọndo Babilọni Daho lọ ji dile nujijọ lẹ to nukọnzindo po awuyiya po hlan awhan godo tọn he yin Amagẹdọni tọn. (Osọhia 16:1, 12, 16) Mọdopolọ, angẹli dopo ehe lọ wẹ to sisọhia todin nuhewutu po lehe Jehovah na hẹn whẹdida dódó tọn etọn lẹ ṣẹ do. Johanu yin hiho po nupaṣamẹ po dogbọn nuhe e sè bo mọ to enẹgodo lẹ dali: “Dopo to angẹli ṣinawe lẹ lọ mẹ he tindo ogò ṣinawe lẹ lọ wá bo to hodọ hẹ mi, bo sọ dọ hlan mi, dọmọ, Sẹwá fi; yẹn na yi whẹdida ayọdetọ daho lọ tọn hia we, he sinai to osin susu ji: mẹhe ahọlu aigba tọn lẹ to ayọde hẹ, mẹhe yè yi ovẹn ayọdide etọn tọn do hẹn aihọnmẹnu lẹ nù gọho.”—Osọhia 17:1, 2.

 2. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ “ayọdetọ daho lọ” (a) ma yin Lomu hohowhenu tọn gba? (b) ma yin ajọwiwa gbogbo gba? (c) yin pipli sinsẹ̀n tọn de?

² “Ayọdetọ daho lọ”! Etẹwutu oyin awuhiọnamẹtọ mọnkọtọn de? Mẹnu wẹ ewọ yin? Mẹdelẹ dọ dọ ayọdetọ yẹhiadonu tọn ehe yin Lomu hohowhenu tọn lọ. Ṣigba Lomu yin huhlọn tonudidọ tọn de. Ayọdetọ ehe deayọ hẹ ahọlu aigba tọn lẹ, podọ matin ayihaawe, ehe bẹ ahọlu Lomu tọn lẹ hẹn. Dogọ, to vasudo etọn godo, “ahọlu aigba tọn lẹ” yin didọ nado viavi na jujuyì etọn. Nalete, e ma sọgan yin huhlọn tonudidọ tọn de gba. (Osọhia 18:9, 10) Dogọ, dile e ko yindọ e yin víví dogbọn ajọwatọ aihọn tọn lẹ dali ga, e ma sọgan nọtena ajọwiwa gbógbó gba. (Osọhia 18:15, 16) Ṣigba mí hia dọ ‘dogbọn nuwiwà owọn tọn etọn dali wẹ akọta lẹpo yin kiklọ.’ (Osọhia 18:23) Ehe dohia hezeheze dọ ayọdetọ daho lọ dona yin bẹplidopọ sinsẹ̀n tọn lẹdo aihọn pe de.

 3. (a) Etẹwutu ayọdetọ daho lọ dona nọtena hugan Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn lọ kavi etlẹ yin Mẹylọhodotọklisti blebu lọ? (b) Sinsẹ̀nnuplọnmẹ Babilọni tọn tẹlẹ wẹ nọ yin mimọ to suhugan sinsẹ̀n Whezẹtẹn lẹ tọn mẹ to pọmẹ po plọngiglọ Mẹylọhodotọklisti tọn po tọn mẹ? (c) Etẹwẹ yẹwhenọ daho Katholiki Lomu tọn John Henry Newman yigbe etọn na nuhe du asisa susu sinsẹ̀nnuplọnmẹ, afọdide sinsẹ̀n tọn po nuyiwa susu Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ tọn po? (Pọn nudọnamẹ odo tọn.)

³ Pipli sinsẹ̀n tọn nankọ? Be e yin ṣọṣi Katholiki Lomu tọn wẹ, dile mẹdelẹ ko dọ do? Kavi be ewọ yin Mẹylọhodotọklisti blebu wẹ? Lala, e dona tlẹ yin daho hugan ehelẹ eyin e na klọ akọta lẹpo. Na nugbo tọn, e yin ahọluigba aihọn tọn blebu he yin sinsẹ̀n lalo tọn. Fie e tọ́n sọn to nudabla Babilọni tọn lẹ mẹ yin didohia to enẹ mẹ dọ sinsẹ̀nnuplọnmẹ po afọdide sinsẹ̀n tọn Babilọni tọn lẹ po yin nuhe gbayipe to sinsẹ̀n lẹ mẹ lẹdo aihọn pe. Di apajlẹ, yise to alindọn gbẹtọ tọn jọmaku de mẹ, to olọnzodo yasanamẹ tọn de mẹ, podọ to yẹwhe atọ̀n-to-dopomẹ tọn lẹ de mẹ yin mimọ to sinsẹ̀n Whezẹtẹn tọn suhugan lẹ mẹ, to pọmẹ po sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ po. Sinsẹ̀n lalo tọn, he tọnjẹgbonu hugan owhe 4 000 lẹ die to otodaho hohowhenu tọn Babilọni tọn mẹ, ko wleawu biọ onu daho egbezangbe tọn de mẹ he yin yiylọ dọ, dile e jẹ do, Babilọni Daho lọ.a Ṣigba etẹwutu wẹ e yin ohia do ogò na po oyin-donamẹ ylankan lọ po he yin “ayọdetọ daho lọ”?

 4. (a) To aliho tẹlẹ mẹ wẹ Islaeli hohowhenu tọn deayọ te? (b) To aliho sọawuhia tẹ mẹ wẹ Babilọni Daho lọ deayọ te?

⁴ Babilọni (kavi Babẹli, he zẹẹmẹdo “bẹwlu”) wá agayiyi daho-yinyin etọn tọn to ojlẹ Nẹbukadnẹzali tọn whenu. E yin gandudu sinsẹ̀n-tonudidọ tọn de po tẹmpli po sinsẹ̀n-họ̀ hugan fọtọ́n lẹ po. Yẹwhenọduta etọn nọ yi huhlọn daho de zan. Dile etlẹ yindọ Babilọni ma sọ tin to aimẹ whenu dindẹn die taidi huhlọn aihọn tọn de, Babilọni Daho sinsẹ̀n tọn lọ gbẹ pò to ogbẹ̀, podọ taidi apajlẹ hohowhenu tọn lọ, e gbẹ sọ pò to dindin nado du deji bo tindo mahẹ to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ. Ṣigba be Jiwheyẹwhe kẹalọyi mahẹ sinsẹ̀n tọn to tonudidọ mẹ wẹ? To Owe wiwefọ Heblu tọn lẹ mẹ, yè dọ dọ Islaeli deayọ whenuena e tindo mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi lalo tọn mẹ podọ whenuena, kakati nado dotudo Jehovah go, e basi alẹnu lẹ hẹ akọta lẹ. (Jẹlemia 3:6, 8, 9; Ezekiẹli 16:28-30) Babilọni Daho lọ deayọ ga. Sọawuhia hugan, e yí nuhe go e pe lẹpo wà nado sọgan dudeji bo yi huhlọn zan do ahọlu gandutọ aigba tọn lẹ ji.—1 Timoti 4:1.

 5. (a) Otẹn nukundeji tẹwẹ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ nọ duvivi etọn? (b) Etẹwutu ojlo de na otẹn nukundeji aihọn tọn lẹ tọn do jẹagọ tọlọlọ do hogbe Jesu Klisti tọn lẹ?

⁵ Egbehe, nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ nọ yawu to nulila gbangba tọn lẹ basi na otẹn yiaga gandudu tọn lẹ, podọ to aigba delẹ ji ye nọ tindo mahẹ to gandudu mẹ, bo tlẹ nọ tindo otẹn nukundeji lẹ. To 1988, yẹwhenọ Plọtẹstan he yin yinyọnẹn ganji awe basi nujijlá na otẹn nukọntọ Etats-Unis tọn tọn. Nukọntọ Babilọni Daho lọ tọn lẹ yiwanna nado yin ayidego dogbọn mẹlẹpo dali; fọto yetọn lẹ nọ yawu yin mimọ to linlinwe gbangba tọn lẹ mẹ dile ye to wede hẹ tonudọtọ nukundeji lẹ. To vogbingbọn mẹ, Jesu gbẹwanna mahẹ tintindo to tonudidọ mẹ bo dọ dogbọn nuplọntọ etọn lẹ dali: “Ye ma yin aihọn tọn, yedọ dile yẹn ma yin aihọn tọn do.”—Johanu 6:15; 17:16; Matiu 4:8-10; pọn Jakobu 4:4 ga.

‘Ayọdide’ Egbezangbe Tọn

 6, 7. (a) Nawẹ Ogbẹ́ nazi Hitler tọn wá jẹ gandu ji to Allemagne gbọn? (b) Nawẹ alẹnu he Vatican basi po Allemagne nazi lọ po gọalọna Hitler to nukọnzinzindo hlan gandudu do aihọn lọ ji mẹ gbọn?

⁶ To mahẹ tintindo to tonudidọ mẹ etọn gblamẹ, ayọdetọ daho lọ ko hẹn awubla mayọndọ lẹ wá na gbẹtọvi lẹ. Di apajlẹ, gbadopọnna nujijọ lẹ to finfọn jẹ ogan ji Hitler tọn godo to Allemagne—yedọ nujijọ nugbo ylankan lẹ he mẹdelẹ nọ jlo na sunsunsẹ sọn owe whenuho tọn lẹ mẹ. To mai 1924, Ogbẹ́ nazi lọ tindo aisinsin 32 to Reichstag (gandudu) Allemagne tọn mẹ. To mai 1928, ehe yido jẹ aisinsin 12. Ṣigba to 1930 awusinyẹnnamẹ akuẹzinzan tọn daho lọ ṣinyọn aihọn lọ ji; to teṣiṣi to finfọn etọn whenu, nazi basi nukọnyiyi sọawuhia de, bo mọ 230 lẹ yí sọn aisinsin 608 lẹ mẹ to vobibla Allemagne tọn lẹ mẹ to juillet 1932. To madẹnmẹ to enẹgodo, chancelier dai tọn Franz von Papen, chambellan papa tọn de, wá gọalọna nazi lẹ. Sọgbe hẹ whenuho dọtọ lẹ, von Papen to nukundo Ahọluigba Lomu Tọn Wiwe yọyọ de. Otẹn go hinhẹn ojlẹ gli tọn etọn titi taidi chancelier ko yin awugbopo de, podọ todin e to nukundo nado mọ huhlọn yí gbọn nazi gblamẹ. To janvier 1933, e bẹ godonọnamẹ lẹ pli na Hitler sọn gbẹtọ nukundeji zomọ bibasi tọn lẹ mẹ, podọ gbọn nuyiwa wintinwintin lẹ gblamẹ, e hẹndiun dọ Hitler lẹzun chancelier Allemagne tọn to 30 janvier 1933. Ewọ lọsu yin hinhẹn basi mẹhe bọdo chancelier lọ go bo yin yiyizan dogbọn Hitler dali nado duale godonọnamẹ ada Katholiki tọn lẹ tọn to Allemagne. To osun awe huhlọn mimọyi tọn etọn godo, Hitler de parlement lọ sẹ sọn aimẹ, bo bẹ fọtọ́n nukọntọ nukundiọsọmẹtọ lẹ tọn dlan osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ, bo jẹ nujijla gbangba tọn de basi na kọgbidina Ju lẹ ji.

⁷ To 20 juillet 1933, ojlo Vatican tọn to huhlọn he to agayi nazisme tọn mẹ yin didohia whenuena yẹwhenọ daho Pacelli (he to nukọnmẹ lẹzun papa Pie XII) doalọ alẹnu de mẹ to Lomu to Vatican po Allemagne nazi lọ po ṣẹnṣẹn. Von Papen doalọ owe lọ mẹ taidi afọzedaitọ Hitler tọn, podọ Pacelli to finẹ yí onú-yído-awu-go-namẹ papa tọn yiaga hugan lọ na von Papen he yin grand-croix de l’Ordre de Pie.b To owe etọn Satan in Top Hat mẹ, Tibor Koeves wlanwe do ehe ji, dọmọ: “Alẹnu lọ yin awhangbigba daho de na Hitler. E na ẹn godonọnamẹ apọnmẹ tọn tintan lọ he e mọyi sọn gbonu otò etọn tọn, podọ ehe sọn asisa he yiaga hugan lọ mẹ.” Alẹnu lọ biọ to Vatican si nado de godonọnamẹ etọn sẹ sọn Ogbẹ́ Ṣẹnṣẹn tọn Katholiki tọn to Allemagne mẹ, bo gbọn mọ dali do ylọ ogbẹ́ dopo Hitler tọn dọ “gandudu blebu.”c Dogọ, gbèta 14tọ etọn dọmọ: “Didè bishop daho lẹ, bishop lẹ, po mọnkọtọn lẹ po tọn na yin bibasi to whenuena gandudu lọ he yin zizedai dogbọn Reich lọ dali ko hẹndiun hezeheze dọ ayihaawe de ma tin to osi hlan mẹhihopọn tonudidọ tọn paa lọ tọn godo kẹdẹ.” To vivọnu 1933 tọn (he yin lila dọ “Owhe Wiwe” de dogbọn papa Pie XI dali), godonọnamẹ Vatican tọn wa lẹzun ninọmẹ tangan de hlan nukọnzinzindo Hitler tọn na gandudu aihọn tọn.

 8, 9. (a) Nawẹ Vatican to pọmẹ po Ṣọṣi Katholiki tọn po nukọntọ etọn lẹ po yinuwa hlan aṣẹ-glanglan-panamẹ nazi tọn gbọn? (b) Etẹwẹ yẹwhenọ daho Katholiki Allemagne tọn lẹ dọ tọ́njẹgbonu to bẹjẹeji Wẹkẹ Whan II lọ tọn? (c) Etẹ mẹ wẹ haṣinṣan sinsẹ̀n-tonudidọ tọn lẹ dekọtọn do?

⁸ Dile etlẹ yindọ yẹwhenọ po yẹwhenọ-yọnnu kleun delẹ po diọnukunsọ danuwiwa Hitler tọn lẹ—bo jiya na ẹn—Vatican to pọmẹ po Ṣọṣi Katholiki lọ po awhanvi etọn lẹ po na godonọnamẹ nuyiwa tọn kavi hogbe tọn lẹ hlan aṣẹ-glanglan-panamẹ nazi tọn lọ, he ye pọn hlan taidi hihọ́ de sọta nukọnzinzindo aihọn Communiste tọn tọn. To aisinsin dagbe to Vatican, papa Pie XII jo Ju lẹ Hùhù ylankan po homẹkẹndomẹ adaka tọn do Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji po mẹdevo lẹ tọn po do nado to nukọnzindo mayin homọdọdego. E yin núkikonú de dọ papa Jean Paul II, whenuena e basi dlapọn na Allemagne to mai 1987, dona pagigona teninọ sọta nazi he yin yẹwhenọ ayiha-doponọ dopo tọn. Etẹwẹ fọtọ́n devo lẹ he yin nukọntọ sinsẹ̀n tọn Allemagne tọn lẹ to wiwà to gandudu obudonamẹtọ Hitler tọn whenu? Wekanhlanmẹ yẹwhenọ tọn de he yin zinjẹgbonu dogbọn yẹwhenọ daho Katholiki Allemagne tọn lẹ dali to septembre 1939 to gbajẹgbonu Wẹkẹ Whan II lọ tọn, na hinhọ́n do hogo ehe ji. E hia to apadewhe: “To ganhiho tangan ehe mẹ, mí to tudohomẹna awhanfuntọ Katholiki mítọn lẹ nado wà azọngban yetọn to tonusise na Führer (togan) lọ mẹ podọ nado tin to aṣeji nado yi agbasa yetọn pete do sanvọ. Mí to oylọ basi hlan Nugbonọ lẹ nado kọnawudopọ to odẹ̀ vivẹ lẹ mẹ dọ Tadagbe Sọn Olọn Mẹ Wá ni hẹn awhan ehe jẹ kọdetọn dona tọn lẹ mẹ.”

⁹ Nuyiwa onù-awenọ Katholiki tọn mọnkọtọn dohia ayọdide alọpa he mẹ sinsẹ̀n to mahẹ tindo te to hugan owhe 4 000 he juwayi lẹ mẹ to nukundagbe Gandudu tonudidọ tọn lọ dindin mẹ nado sọgan mọ huhlọn po ale lẹ po yí. Haṣinṣan sinsẹ̀n-tonudidọ tọn mọnkọtọn lẹ ko fọn awhan lẹ, homẹkẹndomẹ lẹ, po oyajiji gbẹtọ tọn lẹ po dote jẹ oba daho de mẹ. Lehe gbẹtọvi lẹ sọgan yin ayajẹnọ sọ dọ whẹdida Jehovah tọn do ayọdetọ daho lọ ji tin to yakẹ. Na ni yawu yin hinhẹnṣẹ!

Aisinsin Do Osin Susu Ji

10. Etẹwẹ yin “osin susu” lẹ he Babilọni Daho lọ to pinpọnhlan na hihọ́, podọ etẹwẹ to jijọ do ye go?

¹⁰ Babilọni hohowhenu tọn lọ sinai do osin susu ji—yedọ Otọ̀sisa Euflati po otọ̀do susu lẹ po. Ye yin hihọ́ de na ẹn po asisa ajọwiwa tọn po he nọ hẹn adọkun wá, kaka jẹ whenuena ye hú to ozan dopo mẹ. (Jẹlemia 50:38; 51:9, 12, 13) Babilọni Daho lọ ga to pinpọnhlan “osin susu” lẹ nado họ́ ẹ bo hẹn adọkun wá na ẹn. Osin yẹhiadonu tọn ehelẹ yin “gbẹtọ lẹ, agun pipli lẹ, akọta lẹ, po ogbè lẹ po,” enẹ wẹ yindọ, gbẹtọ livi donu fọtọ́n lẹ he ji e to gandu do podọ he mẹ e to godonọnamẹ agbasanu lẹ tọn mọyi sọn. Ṣigba osin ehelẹ to húhú ga, kavi to godonọnamẹ depò.—Osọhia 17:15; yijlẹdo Psalm 18:4; Isaia 8:7 go.

11. (a) Nawẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ ‘hẹn aigba lọ pete nùmu’ gbọn? (b) Nawẹ Babilọni Daho lọ ‘hẹn aigba lọ pete nùmu’ gbọn?

¹¹ Dogọ, Babilọni hohowhenu tọn lọ yin zẹẹmẹ basina taidi “kọfo sika tọn de to alọ [Jehovah] tọn mẹ, he hẹn aigba lẹpo nùmu.” (Jẹlemia 51:7) Babilọni hohowhenu tọn lọ hẹn akọta kọmẹnu lẹpo po huhlọn po nado nù dọjẹgbonu homẹgble Jehovah tọn tọn whenuena e gbawhan yetọn po awhanpa lẹ po, bo hẹn ye lẹzun madogannọ di dawe ahannùmunọ lẹ nkọ. To ninọmẹ ehe mẹ, e yin nuzinzan Jehovah tọn. Babilọni Daho lọ ga, ko basi awhangbigba lẹ jẹ oba de mẹ nado lẹzun ahọluigba lẹdo aihọn pe de. Ṣigba na nugbo tọn, e ma yin nuzinzan Jiwheyẹwhe tọn gba. Kakati ni yin mọ, e ko wadevizọn na “ahọlu aigba tọn lẹ” he e deayọ gbigbọmẹ tọn hẹ. E ko hẹn pekọ wá na ahọlu ehelẹ dogbọn sinsẹ̀nnuplọnmẹ lalo tọn etọn lẹ po nuyiwa mẹhẹndo kanlinmọgbenu etọn lẹ tọn po yiyizan dali nado hẹn gbẹtọgun lẹ do ede de, “enẹnọ he nọ nọ̀ aigba ji lẹ,” nado yin madogannọ taidi ahannùmunọ lẹ, bo jo yede do na togan yetọn lẹ ma-yi-nude-wà.

12. (a) Nawẹ ada de he yin Babilọni Daho lọ tọn to Japon tindo owhẹ ohùnhọ susu tọn to ota to Wẹkẹ Whan II lọ mẹ gbọn? (b) Nawẹ “osin” lẹ he tin to godo na Babilọni Daho lọ to doyì to Japon gbọn, podọ po kọdetọn tẹ po?

¹² Japon shintoïste na apajlẹ sọawuhia ehe tọn de. Awhanfuntọ Japon tọn he yin apọnmẹ klọna po sinsẹ̀nnuplọnmẹ po lẹ ko pọnhlan taidi yẹyi yiaga hugan lọ nado ze ogbẹ̀ yetọn jo na ahọluigba-gan lọ—yedọ yẹwhe daho shintoïsme tọn lọ. To Wẹkẹ Whan II lọ whenu, awhanfuntọ Japon tọn 1 500 000 lẹ wẹ kú to awhangbenu. Dibla yì yemẹpo, ye pọn hlan gbejijo taidi masin kọn do mẹdetiti go de. Ṣigba taidi kọdetọn awhanṣiṣi Japon tọn de, Ahọluigba-gan Hirohito yin hinhẹn po huhlọn po nado gbẹ ede yiylọ dọ yẹwhe de dai. Ehe dekọtọn do didepo sọawuhia “osin” lọ tọn lẹ mẹ he tin to godona ada shintoïste Babilọni Daho lọ tọn tọn—etẹ, to whenuena sinsẹ̀n shintoïste ko yigbe na susugege sinsọnkọnyinai ohùn tọn to lẹdo awhan Pacifique tọn lọ mẹ godo! Madogan ehe he yin gbigbọ shintoïste tọn lọ tọn ko hun aliho dote to owhe agọe tọn lẹ mẹ na omẹ Japon tọn hugan 200 000 lẹ, sọha suhugan he tọn ko tin to sinsẹ̀n shintoïsme po bouddhisme tọn lẹ po mẹ dai, nado lẹzun lizọnyizọnwatọ klandowiwe he yí baptẹm Oklunọ Nupojipetọ Jehovah tọn lẹ.

Ayọdetọ lọ To Kanlin De Ji Hẹ

13. Numimọ dabla tẹwẹ Johanu mọ whenuena angẹli lọ plan ẹn sọyi to huhlọn gbigbọ tọn mẹ jẹ zungbo de mẹ?

¹³ Onu dogọ devo tẹwẹ dọdai lọ sọhia na nuhe du ayọdetọ daho lọ po sọgodo etọn po? Dile Johanu to didọ do todin, nujijọ họnwun dogọ de sọawuhia: “Mọwẹ e [angẹli lọ] hẹn mi to gbigbọmẹ yì zungbo mẹ: yẹn sọ mọ yọnnusi de, e sinai to kanlin wlanwlan vẹẹ de ji, he gọna oyin nùzinzan tọn lẹ, e tindo ota ṣinawe, azo ao.”—Osọhia 17:3.

14. Etẹwutu e yin nuhe jẹ dọ Johanu ni yin pinplan jẹ zungbo de mẹ?

¹⁴ Etẹwutu Johanu yin hinhẹn sọyi zungbo de mẹ? Nulila dindọn tọn tintan de sọta Babilọni hohowhenu tọn yin zẹẹmẹ basina taidi yinyin “agban zungbo ohù tọn tọn.” (Isaia 21:1, 9) Ehe na nugbẹnamẹ he jẹ dọ, mahopọnna hihọ́ osin tọn etọn lẹpo, Babilọni hohowhenu tọn lọ na lẹzun ovọ matin ogbẹ̀ de. Whelọnu lo e yin nuhe jẹ dọ Johanu ni yin zize sọyi zungbo de mẹ to numimọ etọn mẹ nado mọ nuhe na jọ do Babilọni Daho lọ go. Ewọ lọsu dona lẹzun matin ogbẹ̀ po nuhe jẹvọ po. (Osọhia 18:19, 22, 23) Ṣigba nuhe Johanu mọ to finẹ lọ paṣa ẹ. Ayọdetọ daho lọ ma tin ede ṣo gba! Ewọ sinai do kanlin ylankan dobunamẹ de ji!

15. Vogbingbọn tẹwẹ tin to kanlin Osọhia 13:1 po dehe yin Osọhia 17:3 tọn lọ po ṣẹnṣẹn?

¹⁵ Kanlin ehe tindo ota ṣinawe po azo ao po. Whelọnu lo, be e yin onu dopolọ po kanlin he Johanu mọ tintan lọ po wẹ, he tindo ota ṣinawe po azo ao po ga wẹ? (Osọhia 13:1) Lala, vogbingbọn lẹ tin. Kanlin ehe yin wlanwlan vẹẹ podọ, gbọnvona kanlin tintan lọ, yè ma dọ dọ e tindo ojẹgbakun lẹ gba. Kakati nado tindo oyin nùzinzan tọn lẹ to ota ṣinawe etọn lẹ kẹdẹ ji, e “gọ na oyin nùzinzan tọn lẹ.” Etomọṣo, haṣinṣan de dona tin to kanlin yọyọ ehe po tintan lọ po ṣẹnṣẹn; ninọmẹ dopolọ to ye ṣẹnṣẹn yin nuhe sọawuhia sọmọ nado yin nuhe jọ mọ poun.

16. Etẹwẹ kanlin wlanwlan vẹẹ lọ yin, podọ etẹwẹ yin didọ na nuhe du lẹndai etọn?

¹⁶ Whelọnu lo, etẹwẹ yin kanlin wlanwlan vẹẹ yọyọ ehe? E dona yin boṣiọ kanlin lọ tọn he yin hinhẹn jẹ gbonu to tudohomẹnamẹ kanlin Anglo-Amérique tọn he tindo azo taidi lẹngbọ de tọn lọ glọ. Whenuena kanlin lọ yin bibasi godo, kanlin azo awenọ lọ yin dotẹnmẹ jodona nado na gbigbọ boṣiọ kanlin lọ tọn. (Osọhia 13:14, 15) Todin, Johanu mọ kanlin gbẹte he to gbigbọ lọ. E nọtena ogbẹ̀ Alẹnu Akọta Lẹ Tọn he kanlin azo awenọ lọ hẹnwá ogbẹ̀ to 1920. Nukọntọ Etats-Unis tọn Wilson mọdohlan dọ Alẹnu lọ “na yin aisintẹn de na dódó wiwà na gbẹtọ lẹpo bo de owu awhan tọn sẹ kakadoi.” Whenuena e yin finfọnsọnku to wẹkẹ whan awetọ lọ godo taidi Plidopọ Akọta Lẹ Tọn, yanwle kandai etọn yin “nado hẹn jijọho po gingan akọjọpli tọn po dote.”

17. (a) To aliho tẹ mẹ wẹ kanlin wlanwlan vẹẹ yẹhiadonu tọn lọ yin gigọ po oyin nùzinzan tọn lẹ po te? (b) Mẹnu wẹ to kanlin wlanwlan vẹẹ lọ ji hẹ? (c) Nawẹ sinsẹ̀n Babilọni tọn kọnawudopọ hẹ Alẹnu Akọta Lẹ Tọn po godojẹnamẹtọ etọn po to bẹjẹeji gbọn?

¹⁷ To aliho tẹ mẹ wẹ kanlin yẹhiadonu tọn ehe yin gigọ po oyin nùzinzan tọn lẹ po te? To enẹ mẹ dọ gbẹtọ lẹ ko wleawu dote na boṣiọ akọta susu tọn ehe taidi nuhe na nọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tẹnmẹ de—nado wà nuhe Jiwheyẹwhe dọ dọ Ahọluduta emi tọn kẹdẹ wẹ sọgan basi. (Daniẹli 2:44; Matiu 12:18, 21) Ṣigba nuhe sọawuhia dogbọn numimọ Johanu tọn dali, wẹ yindọ Babilọni Daho lọ to kanlin wlanwlan vẹẹ lọ ji hẹ. Nugbo hlan dọdai lọ, sinsẹ̀n Babilọni tọn, titengbe to Mẹylọhodotọklisti tọn mẹ, ko yi ede gando Alẹnu Akọta Lẹ Tọn po dehe jẹgodo etọn lọ po go. To 18 décembre 1918 gbọn, pipli lọ he yin yinyọnẹn todin taidi Wedegbẹ Akọta Tọn he yin Ṣọṣi Klisti Tọn Lẹ Tọn to Amérique kẹalọyi nulila de he dọ to apadewhe: “Alẹnu mọnkọtọn de ma yin nuyizan tonudidọ tọn tata de gba; kakati ni yin mọ, e yin dohia tonudidọ tọn Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn to aigba ji. . . . Ṣọṣi lọ sọgan na gbigbọ ojlo dagbe tọn de, matin he tọn Alẹnu Akọta Lẹ Tọn ma sọgan nọ aimẹ dẹn. . . . Alẹnu Akọta Lẹ Tọn sinai do Wẹndagbe lọ ji. Taidi Wẹndagbe lọ, yanwle etọn yin ‘jijọho to aigba ji, ojlo dagbe hlan gbẹtọ lẹ.’ ”

18. Nawẹ nukọntọ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ do godonọnamẹ yetọn hia na Alẹnu Akọta Lẹ Tọn gbọn?

¹⁸ To 2 janvier 1919, linlinwe San Francisco Chronicle tindo hosọ weda tintan tọn de: “Papa Vẹvẹnamẹ na Alọkẹyi Alẹnu Akọta Lẹ Tọn Wilson tọn.” To 16 octobre 1919, obiọ de he yin alọdemẹ dogbọn yẹwhenọ 14 450 lẹ dali he yin sinsẹ̀n nukundeji lẹ tọn yin zizedonukọnna Pipli Togan tọn Etats-Unis tọn bo to pipli enẹ vẹ “nado kẹalọyi alẹnu jijọho tọn Paris tọn lọ he bẹ alẹnu akọta lẹ tọn hẹn.” Dile etlẹ yindọ Pipli Togan tọn Etats-Unis tọn gboawupo nado kẹalọyi alẹnu lọ, nukọntọ sinsẹ̀n tọn Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ to nukọnzindo nado jla Alẹnu lọ. Podọ nawẹ Alẹnu lọ yin zizedai gbọn? Wẹndomẹ de he yin didohlan sọn Suisse, he sin azan yin 15 novembre 1920 hia dole: “Hunhun plidopọ tintan Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tọn yin lila to ogàn 11 afọnnu ehe tọn mẹ dogbọn hihò ogàn ṣọṣi tọn lẹpo tọn dali to Genève.”

19. Whenuena kanlin wlanwlan lọ sọawuhia, afọdide tẹwẹ hagbẹ Johanu tọn lọ ze?

¹⁹ Be hagbẹ Johanu tọn, pipli dopolọ to aigba ji he kẹalọyi po zohunhun po Ahọluduta Mẹssia tọn lọ he to wiwá, tindo mahẹ po Mẹylọhodotọklisti tọn po to gigo pipana kanlin wlanwlan vẹẹ lọ mẹ wẹ? E ma yin mọ lala! To dimanche 7 septembre 1919, plidopọ omẹ Jehovah tọn lẹ tọn to Cedar Point, Ohio (Etats-Unis), zinnùdo togunmẹho lọ ji he yin “Todido Lọ Na Gbẹtọvi He Yin Tuklado Lẹ.” To azan etọn awetọ gbe, linlinwe Sandusky tọn he yin Star-Journal basi linlin dọ J. F. Rutherford, dọho na dibla yi gbẹtọ 7 000 lẹ “dọ homẹgble Oklunọ tọn na wá Alẹnu lọ ji dandan . . . na nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ—Katholiki po Plọtẹstan po—he dọ dọ ye yin afọzedaitọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko jo tito etọn do bo nọgodona Alẹnu Akọta Lẹ Tọn, bo ylọ ẹ dọ dohia tonudidọ tọn ahọluduta Klisti tọn tọn to aigba ji.”

20. Etẹwutu e do yin nùzinzan de na nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ nado lá Alẹnu Akọta Lẹ Tọn taidi “dohia tonudidọ tọn he yin Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn to aigba ji”?

²⁰ Awugbopo ylankan Alẹnu Akọta Lẹ Tọn na ko dohia nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ dọ nuyizan basi dogbọn gbẹtọ dali mọnkọtọn lẹ ma yin apadewhe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn to aigba ji gba. Nùzinzan nankọ die nado dọho mọnkọtọn de! E hẹn ẹn taidi dọ Jiwheyẹwhe tindo mahẹ to mẹkiklọ daho he Alẹnu lọ sọawuhia nado yin lọ mẹ nkọ. Na nuhe du Jiwheyẹwhe, “pipe wẹ azọn etọn.” Ahọluduta olọn mẹ tọn Jehovah tọn to Klisti glọ—podọ e ma yin bẹplidopọ tonudọtọ flusọ lẹ tọn, he susu to ye mẹ ma yi Jiwheyẹwhe se lẹ tọn gba—wẹ nuyizan lọ he dali e na hẹn jijọho wá bo tindo ojlo etọn yin wiwà to aigba ji taidi to olọn mẹ.—Deutelonomi 32:4; Matiu 6:10.

21. Etẹwẹ dohia dọ ayọdetọ daho lọ to godona bo to nukundagbe yí do pọn nuhe jẹgodona alẹnu lọ, yedọ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn?

²¹ Etẹwẹ dogbọn dehe jẹgodona Alẹnu lọ dali, yedọ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn? Sọn tọnjẹgbonu etọn tololo, pipli ehe lọsu tindo ayọdetọ daho lọ ga he to nẹngbe etọn ji hẹ, bo to awukọndopọ po e po to gbangba bo to tintẹnpọn nado deanana sọgodo etọn. Di apajlẹ, to awuwlena-zan 20tọ etọn whenu, to juin 1965, afọzedai Ṣoṣi Katholiki Lomu tọn lẹ tọn po Ṣọṣi Orthodoxe Whezẹtẹn tọn po, to pọmẹ po Plọtẹstan lẹ, Ju lẹ, hindou lẹ, bouddhiste lẹ, po Malenu lẹ po—he dọ dọ ye nọtena livi donu fọtọ́n awe gbẹtọvi aigba tọn lẹ tọn—pli to San Francisco nado basi hunwhẹ na godonọnamẹ po nukundagbe yidopọn Plidopọ Akọta Lẹ Tọn yetọn. To dlapọn bibasi na ONU lọ to octobre 1965 whenu, papa Paul VI basi zẹẹmẹ etọn taidi “daho hugan ogbẹ́ akọjọpli tọn lẹpo tọn enẹ” bo yidogọ: “Gbẹtọ aigba tọn lẹ nọ lẹ́hlan Plidopọ Akọta Lẹ Tọn taidi todido godo tọn lọ na kọndopọ po jijọho po.” Dlapọn papa tọn devo, yedọ papa Jean Paul II, to hodọ na Plidopọ Akọta Lẹ Tọn to octobre 1979, dọmọ: “Yẹn to todo dọ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn na nọ yin aisintẹn daho lọ he yin jijọho po dódó po tọn to whepoponu.” Na taun tọn, papa lọ ma na ayidonugo Jesu Klisti kavi Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn sọmọ to hodidọ etọn mẹ. To dlapọn etọn hlan Etats-Unis mẹ to septembre 1987, dile e yin linlin etọn basi do dogbọn The New York Times dali, “Jean Paulu dọho susu dogbọn azọngban tangan Plidopọ Akọta Lẹ Tọn tọn to ‘họntọnjihẹmẹ lẹdo aihọn pe yọyọ’ . . . etọn hinhẹnwá dali.”

Oyin De, Nudabla De

22. (a) Kanlin alọpa tẹ ji wẹ ayọdetọ daho lọ basi nudide nado hẹ? (b) Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na ayọdetọ yẹhiadonu tọn Babilọni Daho lọ gbọn?

²² Apọsteli Johanu to na yọnẹn to madẹnmẹ dọ ayọdetọ daho lọ ko basi nudide nado hẹ kanlin owunọ de ji. Ṣigba tintan whẹ, ayidonugo etọn lẹ́hlan Babilọni Daho lọ lọsu. E yí adọkunnu lẹ do doaṣọna ede ṣigba etẹ, lehe e hiọawu sọ! “Yè sọ yi ogefunwunmẹ avọ vẹẹ whẹkan wlanwlan do doaṣọna yọnnusi lọ, bo sọ yi sika po zannu akuẹgegenu po, po pali po do doaṣọna ẹn, e tindo kọfo sika tọn de to alọ etọn mẹ, he gọna osunu lẹ, podọ na ofẹn ayọdide etọn tọn. Yè sọ wlan oyin de do nukọn etọn, dọ, nudabla de, Babilọni Daho, onọ yọnnu ayọdetọ lẹ tọn, po osunu aihọn tọn lẹ po. Yẹn sọ mọ yọnnusi lọ nù ohùn mẹwiwe lẹ tọn mu, po ohùn kunnudetọ Jesu tọn lẹ tọn po.”—Osọhia 17:4-6a.

23. Etẹwẹ yin oyin gigọ Babilọni Daho lọ tọn, podọ etẹwẹ yin zẹẹmẹ etọn?

²³ Dile e yin aṣa lọ do to Lomu hohowhenu tọn mẹ, ayọdetọ ehe yin ohia do ogo na dogbọn oyin to nukọn etọn dali.d E yin oyin gaa de: “Babilọni Daho, onọ yọnnu ayọdetọ lẹ tọn, po osunu aihọn tọn lẹ po.” Oyin enẹ yin “nudabla de,” onu de he zẹẹmẹ etọn whla. Ṣigba to osaa sisọ Jiwheyẹwhe tọn mẹ, nudabla lọ na wá mọ zẹẹmẹ yí. Na nugbo tọn, angẹli lọ na nudọnamẹ he pe Johanu nado na dotẹnmẹ devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ to egbehe nado doayi zẹẹmẹ gigọ oyin zẹẹmẹ-basinamẹtọ ehe tọn go. Mí doayi Babilọni Daho lọ go taidi nuhe yin awuwlena po sinsẹ̀n lalo tọn lẹpo po. Ewọ yin “onọ yọnnu ayọdetọ lẹ tọn” na sinsẹ̀n lalo tọn dopodopo lẹpo to aihọn mẹ, gọna plọngiglọ susu lẹ to Mẹylọhodotọklisti mẹ taidi oviyọnnu etọn lẹ, nọ to apajlẹ etọn hodo to ayọdide gbigbọmẹ tọn bibasi mẹ. Ewọ sọ yin onọ “osunu” lẹ tọn to enẹ mẹ dọ e ko ji ovi awuhihiọ tọn mọnkọtọn lẹ taidi boṣiọ-sinsẹ̀n, owọ̀n, aṣẹtundomẹ, sunwhlẹvu-mẹ-pinpọn, alọhomẹ-pinpọn, gbẹtọ yí do sanvọ, tẹmpli ayọdide tọn, ahannùmu to yẹyi do ogo na yẹwhe lalo tọn lẹ mẹ, po nuyiwa fẹnnuwiwa tọn devo lẹ po.

24. Etẹwutu e yin nuhe jẹ dọ Babilọni Daho lọ ni yin mimọ di mẹhe yin aṣọdona po “ogefunwunmẹ po avọ vẹẹ whẹkan wlanwlan tọn po” bo “sọ yi sika po zannu akuẹgegenu po, po pali po do doaṣọna”?

²⁴ Yè yi “ogefunwunmẹ po avọ vẹẹ whẹkan wlanwlan po” yedọ sinmẹ ahọlu tọn, do doaṣọna Babilọni Daho lọ, podọ yè sọ “yi sika po zannu akuẹgegenu po, po pali po do doaṣọna ẹn.” Lehe enẹ jẹ sọ! Sa ko lẹnnupọn do ohọ̀ dagbedagbe lẹ, boṣiọ po yẹdide he ma nọ yawu yọnmọ lẹ po, numẹnsẹ̀n akuẹgegenu lẹ, po nuzinzan sinsẹ̀n tọn devo lẹ po, to pọmẹ po nutindo po akuẹ madosọha lẹ po, he sinsẹ̀n aihọn tọn ehelẹ ko bẹpli. E yin vlavo to Vatican, to ahọluigba TV evangelisti tọn he tin to Etats-Unis ṣẹnṣẹn mẹ, kavi to ohọ̀ whanpẹnọ po tẹmpli whezẹtẹn lẹ tọn po mẹ wẹ o, Babilọni Daho lọ ko bẹpli—podọ to ojlẹ delẹ mẹ ko hẹnbu—yedọ adọkun daho zẹjlẹgo de.

25. (a) Etẹwẹ yin yẹdena dogbọn nuhe “kọfo sika tọn . . . he gọna osunu lẹ, podọ na ofẹn ayọdide etọn tọn” po bẹhẹn dali? (b) To zẹẹmẹ tẹ mẹ wẹ ayọdetọ yẹhiadonu tọn lọ mu te?

²⁵ Todin pọn nuhe ayọdetọ lọ tindo to alọ etọn mẹ. Johanu dona ko dawha to mimọ ẹn hlan mẹ—yedọ kọfo sika tọn de “he gọna osunu lẹ, podọ na ofẹn ayọdide etọn tọn”! Ehe yin kọfo lọ he bẹ “ovẹn homẹgble ayọdide etọn tọn” hẹn he e yi do hẹn akọta lẹpo nùmu. (Osọhia 14:8; 17:4) E taidi adọkunnọ to gbonu, ṣigba nuhe e bẹhẹn lẹ yin awuhiọnu de, mawe. (Yijlẹdo Matiu 23:25, 26 go.) E bẹ lalo po nuyiwa lẹpo po hẹn he ayọdetọ lọ ko yizan nado klọ akọta lẹ bo hẹn ye biọ gbigbọ etọn glọ. Nuhe tlẹ ylan hugan, Johanu mọ dọ ayọdetọ lọ lọsu ma to ganji gba, e yin hinhẹn mu po ohùn devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn po! Na nugbo tọn, mí hia to nukọnmẹ dọ “ohò etọn mẹ wẹ yè mọ ohùn yẹwhegan lẹ tọn, mẹwiwe lẹ tọn, po omẹ yè hù to aigba ji lẹpo tọn te.” (Osọhia 18:24) Ohùnhọ́ daho talala tẹ die!

26. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ he yin ohùnhọdudu Babilọni Daho lọ tọn tọn?

²⁶ To owhe kanweko lẹ gblamẹ, ahọluigba aihọn tọn he yin sinsẹ̀n lalo tọn ko sọ̀n ohù ohùn tọn lẹ kọnyinai. Di apajlẹ, to Japon fliflimẹ tọn lọ mẹ, tẹmpli lẹ to Kyoto yin lilẹzun figangan lẹ, podọ yẹwhenọ-awhanfuntọ lẹ, he to “oyin wiwe Bouddha tọn” ylọ lẹ, hoavun sọta ode awetọ kaka jẹ whenuena alihogbo lẹ yin gigọ po ohùn po. To owhe kanweko 20tọ lọ mẹ, nukọntọ sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ tọn kọnawudopọ hẹ awhanpa otò yetọn dopodopo lẹ tọn, podọ ehelẹ ko hù ode awetọ yetọn, bo hẹn, e whe gbahu, ogbẹ̀ livi donu kanweko lẹ bu. To octobre 1987, nukọntọ Etats-Unis tọn dai tọn Nixon dọmọ: “Owhe kanweko 20tọ lọ yin dehe gọna ohùn hugan to whenuho mẹ. Gbẹtọ suhugan ko yin hùhù to awhan owhe kanweko ehe tọn lẹ mẹ hugan awhan lẹpo he yin funfun jẹnukọnna bẹjẹeji owhe kanweko lọ tọn lẹ.” Sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ ko yin owhẹ agọjẹdomẹ tọn dana dogbọn Jehovah dali na mahẹ yetọn to ehe lẹpo mẹ; Jehovah gbẹwanna “alọ he to ohùn homẹvọnọ tọn kọndai.” (Howhinwhẹn lẹ 6:16, 17) To dai, Johanu se awha de sọn agba lọ kọn dọmọ: “Nawẹ e na dẹn sọ, [Jehovah] E, wiwenọ podọ nugbonọ, hiẹ ma na dawhẹ, bo sọ yiahọsu ohùn mítọn tọn to ye he tin to aigba ji lẹ go ba?” (Osọhia 6:10) Babilọni Daho lọ, onọ yọnnu ayọdetọ lẹ tọn, po osunu aihọn tọn lẹ po na yin gingandego siso whenuena ojlẹ lọ na wá nado din gblọndo na kanbiọ enẹ.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

Kakati nado hẹn boṣiọ sinsẹ̀n mọnkọtọn lẹ zun wiwe, “Jehovah Nupojipetọ lọ” dotuhomẹna Klistiani lẹ: “Mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn yetọn, bo nọ ola, mì gando onu mawe go blo.”—2 Kọlintinu lẹ 6:14-18.

[Apotin to weda 237]

Churchill Dè ‘Ayọdide’ Lọ Hia

To owe etọn L’orage approche (1948) mẹ, Winston Churchill basi linlin dọ Hitler dè Franz von Papen taidi lizọnyizọnwatọ Janmanu to Vienne na “hinhẹngble kavi ale dudu sọn gbẹtọ nukundeji lẹ si to tonudidọ Autriche tọn mẹ.” Churchill yihodọ sọn onù mẹ na lizọnyizọnwatọ Etats-Unis tọn to Vienne taidi mẹhe to didọ dogbọn von Papen dali: “To alọpa adọgbigbo tọn hugan po wintinwintin po hugan mẹ . . . Papen jẹ didọ na mi ji dọ . . . emi to linlẹn nado yí oyin nukundeji etọn taidi Katholiki dagbe de zan nado du to omẹ Autriche tọn lẹ ji taidi yẹwhenọ daho Innitzer.”

To whenuena Autriche ko jai podọ awhanpa huhlọnnọ Hitler tọn lẹ ko biọ Vienne mẹ godo, yẹwhenọ daho Katholiki Innitzer degbe dọ ṣọṣi Autriche tọn lẹpo ni ze asia Janman tọn swastika lọ daga, bo hò ogàn lẹ, bo hodẹ̀ na Adolf Hitler to yẹyi dido ogo na jijizan etọn mẹ.

[Apotin to weda 238]

To hosọ ehe glọ, nudọnamẹ he bọdego lọ sọawuhia to zinjẹgbonu tintan The New York Times 7 décembre 1941 tọn mẹ:

‘ODẸ̀ AWHAN TỌN’ NA REICH

“Yẹwhenọ Daho Katholiki lẹ to Fulda Biọ Dona po Awhangbigba po . . .

Plidopọ Yẹwhenọ Daho Katholiki Allemagne tọn lẹ he pli to Fulda ko na ayinamẹ dọ ‘odẹ̀ awhan tọn’ vonọtaun de ni yin didetọ́n he na yin hihia to bẹjẹeji po vivọnu sinsẹ̀nzọn sọn olọn mẹ wá lẹpo whenu. Odẹ̀ lọ to bibiọ Tadagbe nado yí awhangbigba do dona awhanfunnu Allemagne tọn lẹ bo họ́ ogbẹ̀ po agbasalilo awhanfuntọ lẹpo tọn. Yẹwhenọ daho lẹ sọ dọna nukọntọ Katholiki tọn lẹ nado kandai bo nọ flin yẹwhehodidọ Sẹgbe tọn vonọtaun de nado nọ basi, e whe gbahu, whladopo to osun dopo mẹ na awhanfuntọ Allemagne tọn lẹ ‘to aigba ji, to ohù mẹ podọ to jẹhọn mẹ.’”

Hosọ lọ yin didesẹ sọn zinjẹgbonu he bọdego linlinwe lọ tọn lẹ mẹ. Azan 7 décembre 1941, wẹ yin azan lọ he gbè alọgọnamẹtọ Allemagne Nazi tọn, yedọ Japon, funawhan hẹ tọ̀jihun awhan tọn Etats-Unis tọn lẹ to Pearl Harbor.

[Apotin to weda 244]

“Oyin Nùzinzan Tọn Lẹ”

Whenuena kanlin lọ he tindo azo awe wleawuna Alẹnu Akọta Lẹ Tọn to Wẹkẹ Whan I lọ godo, mẹyiwanna sinsẹ̀n tọn etọn susu lẹ yawu din nado na nukundagbe sinsẹ̀n tọn de hlan afọdide ehe. Taidi kọdetọn de, ogbẹ́ jijọho tọn yọyọ lọ lẹzun “gigọ po oyin nùzinzan tọn lẹ po.”

“Sinsẹ̀n Klistiani tọn sọgan na ojlo dagbe lọ, zohunhun lọ to alẹnu [akọta lẹ tọn] godo, bo gbọn mọ dali do diọ alẹnu lọ sọn owe tata de mẹ biọ nuyizan de he yin ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn mẹ.”—The Christian Century, Etats-Unis d’Amérique, 19 juin 1919, weda 15.

“Linlẹn Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tọn yin hẹngblo haṣinṣan akọjọpli tọn lẹ tọn he yin linlẹn Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn taidi titonu aihọn tọn de na ojlo dagbe. . . . E yin onu lọ he Klistiani lẹpo to dẹ̀ho na whenuena ye dọmọ, ‘Ahọludu towe ni wá.’”—The Christian Century, Etats-Unis d’Amérique, 25 septembre 1919, weda 7.

“Kanṣiṣa Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tọn wẹ Ohùn Klisti tọn.”—Frank Crane, lizọnyizọnwatọ Plọtẹstan, Etats-Unis d’Amérique.

“Wedegbẹ [Akọta Tọn] lọ he yin [Ṣọṣi congrégationaliste lẹ tọn] nọgodona Alẹnu lọ he yin [Alẹnu Akọta Lẹ Tọn] taidi nuyizan tonudidọ tọn dopo kẹdẹ lọ he tin to aimẹ todin he mẹ Gbigbọ Jesu Klisti tọn sọgan gbọn nado mọ lẹdo gbigblo hugan de to bibasi yọn na yizan whẹho akọta lẹ tọn mẹ.”—The Congregationalist and Advance, Etats-Unis d’Amérique, 6 novembre 1919, weda 642.

“Pipli lọ to oylọ basina méthodiste lẹpo nado ze linlẹn lọ daga [he yin Alẹnu Akọta Lẹ Tọn] bo nọgodona ẹn dile e yin didohia dogbọn linlẹn Jiwheyẹwhe Otọ́ lọ tọn po ovi aigba ji tọn Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn po dali do.”—Ṣọṣi méthodiste, Grande-Bretagne.

“Whenuena mí gbadopọnna ojlo lẹ, dotẹnmẹ hundote lẹ po nujikudo lẹ po he yin gbenọpọ ehe tọn, mí mọ dọ e bẹ ahun nuplọnmẹ Jesu Klisti tọn lẹ hẹn: yedọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn po dódó etọn po . . . E ma sọ yin nudevo hugan enẹ gba.”—Yẹwhehodidọ dogbọn yẹwhenọ daho Cantorbéry tọn dali to bẹjẹeji Plidopọ Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tọn whenu to Genève, 3 décembre 1922.

“Ogbẹ́ Alẹnu Akọta Lẹ Tọn to otò ehe mẹ tindo jlọjẹ wiwe dopolọ taidi ogbẹ́ mẹdehlan tọn alọgọnamẹtọ depope, na to dinvie e yin nuyizan kọdetọn dagbenọ hugan lọ he yin gandudu Klisti tọn taidi Ahọvi jijọho tọn to akọta lẹ ṣẹnṣẹn.”—M. Garvie, yẹwhenọ congrégationaliste, Grande-Bretagne.

[Yẹdide Otò tọn to weda 236]

Sinsẹ̀nnuplọnmẹ lalo lẹ he yin yiyise lẹdo aihọn pe tindo dòdonu yetọn to Babilọni

Babilọni

Atọ̀n-to-dopomẹ lẹ kavi yẹwhe to atọ̀n mẹ lẹ

Alindọn gbẹtọ tọn nọ luntọ́n to oku godo

Owọ́n—hodidọ hẹ “oṣiọ” lẹ

Yizan boṣiọ tọn to sinsẹ̀n-bibasi mẹ

Yizan bogbèsisà lẹ tọn nado miọnhomẹna aovi lẹ

Gandudeji dogbọn yẹwhenọduta huhlọnnọ de dali

[Yẹdide to weda 239]

Babilọni hohowhenu tọn sinai do osin susu lẹ ji

[Yẹdide to weda 239]

Ayọdetọ daho lọ todin sinai do “osin susu lẹ” ji ga

[Yẹdide to weda 241]

Babilọni Daho lọ sinai do kanlin owunọ de ji

[Yẹdide lẹ to weda 242]

Ayọdetọ sinsẹ̀n tọn lọ ko deayọ hẹ ahọlu aigba tọn lẹ

[Yẹdide to weda 245]

Yọnnusi lọ “nù ohùn mẹwiwe lẹ tọn mú”