Ovẹn Homẹgble Tọn

13. (a) Nawẹ angẹli huhlọnnọ lọ dọn ayidonugo mẹtọn hlan gbigblo-yinyin ayọdide Babilọni Daho lọ tọn gbọn? (b) Fẹnnuwiwa he gbayipe to Babilọni hohowhenu tọn lọ mẹ tẹwẹ yin mimọ to Babilọni Daho lọ mẹ ga?

¹³ Enẹgodo angẹli huhlọnnọ lọ dọn ayidonugo mẹtọn wá gbigblo ayọdide Babilọni Daho lọ tọn tọn ji, dọmọ: “Na akọta lẹpo ko nù to ovẹn homẹgble ayọdidea etọn tọn mẹ, ahọlu aigba tọn lẹ sọ to galọ hẹ ẹ, ajọwatọ aigba tọn lẹ lẹzun adọkunnọ gbọn huhlọn ogbẹ̀dudu etọn tọn dali.” (Osọhia 18:3) E ko yi sinsẹ̀nnuplọnmẹ etọn lẹ do du to akọta aihọn tọn lẹpo ji biọ aliho sinsẹ̀n tọn mawe etọn lẹ mẹ. To Babilọni hohowhenu tọn mẹ, sọgbe hẹ whenuho kantọ Glẹki Hérodote, yè biọ to awhli dopodopo si nado hẹn alọji-ninọ etọn gble to sinsẹ̀n-bibasi tẹmpli tọn mẹ. Gblewa zinzan hẹ mẹnọzo tọn ylankan lẹ yin yẹdena kakajẹ egbehe po atin-pipa he yin hinhẹngble dogbọn awhan dali lẹ po to Angkor Vat (Kampuchéa) podọ to tẹmpli Khajuraho (Inde) tọn lẹ mẹ, he do yẹwhe hindou Vishnou hia he yin lilẹdo dogbọn nujijọ zinzan hẹ mẹnọzo tọn hiọawu lẹ dali. To Etats-Unis mẹ, hinhẹn jẹ gbangba fẹnnuwiwa zinzan hẹ mẹnọzo tọn he whan aihọn evangelisti TV tọn lẹ to 1987, podọ whladopo dogọ to 1988 to pọmẹ po osọhia zinzan hẹ mẹnọzo sunnu hẹ sunnu gbayipe to lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ dohia dọ Mẹylọhodotọklisti tlẹ yi nukun pẹvi do pọn ogalilọ zẹjlẹgo ahunhẹnnamẹtọ. Ṣogan, akọta lẹpo wẹ ko jai jẹ alọpa ogalilọ tọn nujọnu tọn hugan de mẹ.

14-16. (a) Haṣinṣan fẹnnuwiwa gbigbọmẹ tọn sinsẹ̀n-tonudidọ tọn tẹwẹ wleawu to Italie fasciste mẹ? (b) Whenuena Italie bẹ awhanpa etọn biọ Ethiopie, hodidọ tẹlẹ wẹ yẹwhenọ daho ṣọṣi Katholiki Lomu tọn lẹ tọn basi?

¹⁴ Mí ko basi dlapọn na haṣinṣan sinsẹ̀n-tonudidọ tọn ylankan he plan Hitler jẹ gandudu ji to Allemagne nazi mẹ. Akọta devo lẹ jiya ga na mahẹ sinsẹ̀n tọn to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ wutu. Di apajlẹ: “To Italie fasciste mẹ, to 11 février 1929, Alẹnu Latran tọn yin alọdemẹ dogbọn Mussolini po yẹwhenọ daho Gasparri po dali, he hẹn Otò Daho Vatican tọn lẹzun gandudu nupojipetọ de. Papa Pie XI dọ dọ emi ko “gọ Italie jo na Jiwheyẹwhe, podọ Jiwheyẹwhe jo na Italie.” Be enẹ yin nugbo lọ? Gbadopọnna nuhe jọ owhe ṣidopo to nukọnmẹ. To 3 octobre 1935, Italie bẹ awhanpa etọn biọ Ethiopie mẹ, bo dọ dọ e yin “aigba gbetanu lẹ tọn de he gbẹ sọ pò to ajọ kanlinmọ tọn wà.” Ṣigba mẹnu wẹ yin gbetanu taun? Be Ṣọṣi Katholiki gblewhẹdo nuyiwa ylankan Mussolini tọn? Whenuena papa to hogbe he mẹde ma mọnukunnujẹemẹ lẹ dọ, yẹwhenọ daho etọn lẹ sin ogbè yiaga taun to didona huhlọn awhanpa “aigba otọ́ tọn” Italie tọn yetọn tọn lẹ mẹ. To owe The Vatican in the Age of the Dictators mẹ, Anthony Rhodes na linlin:

¹⁵ “To wekanhlanmẹ papa tọn etọn he yin 19 octobre [1935 tọn] mẹ, yẹwhenọ daho Udine [Italie] tọn wlan, ‘E ma yin nuhe jẹ do ganmẹ kavi jẹ na mí nado dọho do jijlọ kavi oylan-yinyin whẹho lọ tọn ji gba. Azọngban mítọn taidi omẹ Italie tọn lẹ podọ hugan mọ taidi Klistiani lẹ wẹ yin nado na alọgọ hlan kọdetọn dagbe awhanfuntọ mítọn lẹ tọn.’ Yẹwhenọ Padoue tọn wlan to 21 octobre: ‘To gànhiho sinsinyẹn he mẹ mí to gbingbọn, mí to bibiọ to mì si nado tindo yise to nukọntọ tonudọtọ po awhanfuntọ mítọn lẹ po mẹ.’ To 24 octobre, yẹwhenọ daho Crémone tọn klan asia awhanpa lẹ tọn sọha de do wiwe bo dọmọ: ‘Na dona Jiwheyẹwhe tọn ni tin to awhanfuntọ ehelẹ ji he, to aigba Afrique tọn ji, na gbawhan aigba yọyọ he yọn lẹ tọn na nuyọnẹntọ Italie tọn lẹ, he na gbọn mọ dali do hẹn nukunhunhun Lomu tọn po Klistiani tọn po wá na ye. Na Italie ni nọte whladopo dogọ taidi anademẹtọ Klistiani hlan aihọn lọ pete.’ ”

¹⁶ Ethiopie yin onu ylankan wà hẹ, po dona nukọntọ sinsẹ̀n tọn Katholiki Lomu tọn lẹ tọn po. Be depope to ehelẹ mẹ sọgan, to zẹẹmẹ de mẹ, taidi apọsteli Paulu, dọ dọ ye “wé sọn ohùn gbẹtọ lẹpo tọn mẹ” ya?—Owalọ lẹ 20:26.

17. Nawẹ Espagne jiya gbọn na nukọntọ sinsẹ̀n tọn etọn lẹ gboawupo nado “yi ohi yetọn lẹ do basi agbogọdọẹ lẹ” wutu?

¹⁷ Yidogọna Allemagne, Italie, po Ethiopie po, akọta devo he jai to ogalilọ Babilọni Daho lọ tọn glọ wẹ yin Espagne. Awhan otò tọn 1936 jẹ 1939 tọn to otò enẹ mẹ yin finfọndote, to apadewhe, na gandudu dogbọn otò dali lọ ze afọdide lọ nado dè huhlọn daho Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn tọn pò wutu. Whenuena awhan lọ bẹjẹeji, nukọntọ fasciste Katholiki huhlọn gufọntọ lẹ tọn tọn, Franco, ylọ ede dọ “awhangan Klistiani awhan wiwe lọ tọn,” oyindonamẹ de he e jodo to nukọnmẹ. Fọtọ́n kanweko susu omẹ Espagne tọn lẹ tọn wẹ kú to avunhiho lọ mẹ. Gbọnvona ehe, sọgbe hẹ linlin de, omẹ Franco tọn lẹ hù hagbẹ Front populaire tọn 40 000 lẹ, whenuena omẹ godo tọn ehelẹ hù moine, yẹwhenọ, yẹwhenọ-yọnnu, po gbẹgọnu lẹ po sọha 8 000. Enẹ wẹ yin onu hiọawunamẹ po nujijọ ylankan awhan otò tọn tọn, bo do nuyọnẹn-yinyin hogbe Jesu tọn tọn hihodo tọn hia: “Yí ohi towe to otẹn etọn; na mẹhe ze ohi lẹ pó wẹ na dọn po ohi po.” (Matiu 26:52) Lehe e hiọawu sọ dọ Mẹylọhodotọklisti tindo mahẹ to ohùn sinsọnkọnyinai daho mọnkọtọn mẹ! Nukọntọ sinsẹ̀n tọn etọn lẹ gboawupo talala nado “yí ohi yetọn do tun agbogọdọẹ” nugbo!—Isaia 2:4.

[Apotin to weda 263]

“Ahọlu Lẹ . . . Sọ To Galọ Hẹ Ẹ”

To bẹjẹeji owhe 1800 tọn lẹ mẹ, ajọwatọ Europe tọn lẹ to sọha susu opium (amasin adínọ) tọn lẹ bẹ biọ Chine mẹ ma sọgbe hẹ osẹ́n. To mars 1839, ahọlu-zọnwàtọ Chine tọn lẹ tẹnpọn nado do ajọwiwa ma sọgbe hẹ osẹ́n lọ te dogbọn wiwle ogbá 20 000 amasin lọ tọn sọn ajọwatọ Grande-Bretagne tọn lẹ si. Ehe dekọtọn do tukla lẹ mẹ to Grande-Bretagne po Chine po ṣẹnṣẹn. Dile haṣinṣan lẹ to otò awe lẹ ṣẹnṣẹn to gbigble, mẹdehlan Plọtẹstan delẹ dotuhomẹna Grande-Bretagne nado biọ awhanfunfun mẹ, po hodidọ taidi dehe bọdego lẹ po:

“Lehe nuhahun ehelẹ to ayajẹ hẹn wá ahun ṣie mẹ sọ na yẹn lẹn dọ gandudu Glẹnsi lọ sọgan gblehomẹ, podọ Jiwheyẹwhe, to huhlọn Etọn mẹ sọgan gbà aliglọnnamẹnu lẹ he to alọhẹndotena wẹndagbe Klisti tọn sọn Chine mẹ bibiọ mẹ.”—Henrietta Shuck, mẹdehlan baptiste huwaji tọn.

To godomẹ, awhan gbajẹgbonu—awhan he yin yinyọnẹn todin dọ Awhan Opium Tọn. Mẹdehlan lẹ na tuli Grande-Bretagne sọn ahun mẹ wá po hodidọ taidi ehelẹ po:

“Yẹn yin hinhẹn po huhlọn po nado lẹ́ godo pọn ninọmẹ egbezangbe tọn he yin onu lẹ tọn, e ma yin susu taidi whẹho opium kavi Glẹnsi tọn de gba, ṣigba taidi nuwleawuna daho Tadagbe tọn nado hẹn ylanwiwa gbẹtọ tọn litaina lẹndai lẹblanu tọn Etọn lẹ hlan Chine to gbigbà gbọn ado mẹdezewhla tọn etọn lẹ gblamẹ.”—Peter Parker, mẹdehlan congrégationaliste.

Mẹdehlan congrégationaliste devo, Samuel W. Williams, yidogọ: “E sọawuhia dọ alọ Jiwheyẹwhe tọn tin to nuhe e ko lẹn lẹpo mẹ to alọpa sọawuhia de mẹ, podọ mí ma tindo ayihaawe dọ Ewọ he dọ dọ Emi wá nado hẹn ohi de wá aigba ji ko wá fi podọ na vasudo niyaniya kẹntọ Etọn lẹ tọn po zizedai ahọluduta Etọn titi tọn po. E họliai bo họliai kaka E na do ze Ahọvi Jijọho tọn lọ sin yonu hẹnai.”

Na nuhe du hùhù ylankan tomẹnu Chine tọn lẹ tọn, mẹdehlan J. Lewis Shuck wlan: “Yẹn to nujijọ mọnkọtọn lẹ pọn . . . taidi nuzinzan tọlọlọ Oklunọ lọ tọn to okiti lẹ zizasẹ mẹ he to aliglọnna nukọnzinzindo Nugbo Sọn Olọn Mẹ Wá lọ tọn.”

Mẹdehlan congrégationaliste Elijah C. Bridgman yidogọ: “Jiwheyẹwhe nọ yawu yi alọ huhlọnnọ huhlọn tonudidọ tọn zan nado wleawuna ali na ahọluduta Etọn . . . Núzinzan lọ to ojlẹ daho ehe lẹ mẹ wẹ gbẹtọ; huhlọn anademẹtọ lọ yin sọn olọn mẹ wá. Togan daho akọta lẹpo tọn ko yi Angleterre zan nado sayana bo hẹn Chine huwhẹ.”—Hoyidọ lẹ he yin didesọn “Yanwle lẹ po Nuyizan lẹ po” he yin zinjẹgbonu to Glẹnsigbe mẹ 1974, wekinkan de dogbọn Stuart Creighton Miller dali he yin zinjẹgbonu to owe The Missionary Enterprise in China and America mẹ (Nupinplọn Harvard tọn de he yin kinkan dogbọn John K. Fairbank dali).