Weta 8
Vivẹnudido Nado Yin Awhangbàtọ Lẹ
SMANA
1. (a) Agun tẹwẹ mọ wẹ̀ndomẹ de yi sọn Jesu pagigona lọ dè to enẹgodo? (b) Dogbọn yiylọ ede dọ “nukọntọ, godotọ” dali, etẹwẹ Jesu flin Klistiani lẹ to agun enẹ mẹ?
EGBEHE, Efesu hohowhenu tọn tin to gbakija mẹ. Ṣigba fie wẹ̀ndomẹ awetọ Jesu tọn jei gbẹ sọ yin otò daho he gọna yìdọn-yìde de. Dibla yì kilomẹtlu 55 to agewaji gbakija Efesu tọn wẹ otò daho Turquie tọn he yin Izmir tin te, fie agun zohunnọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ẹnẹ tlẹ sọgan yin mimọ te todin. Tofi, to owhe kanweko tintan lọ mẹ, wẹ Smana tin te. Todin doayi hogbe he bọdego Jesu tọn lẹ go: “Hlan angẹli agun he tin to Smana tọn kanwe: Onu helẹ wẹ nukọntọ, godotọ dọ, mẹhe lẹzun oṣiọ bo sọ tin to ogbẹ̀.” (Osọhia 2:8) Dogbọn ehe didọ hlan Klistiani enẹlẹ to Smana dali, Jesu flin ye dọ emi ko ku taidi tenọgli-go-hẹntọ tintan lọ he Jehovah ko fọnsọnku tọlọlọ hlan ogbẹ̀ gbigbọnọ jọmaku tọn podọ godotọ nado yin finfọn domọ. Jesu lọsu na fọn Klistiani yiamisisadode diẹ lẹpo sọn okú. E gbọn mọ dali do tindo jẹhẹnu dagbe nado na ayinamẹ hlan mẹmẹsunnu etọn lẹ he tindo todido nado tindo mahẹ to ogbẹ̀ olọn tọn jọmaku tọn mẹ po e po.
2. Etẹwutu Klistiani lẹpo yin homẹfana dogbọn hogbe Omẹ he “lẹzun oṣiọ bo sọ tin to ogbẹ̀” lọ tọn lẹ dali?
2 Jesu yin nukọntọ to akọndona homẹkẹn na dódó tọn wutu mẹ, podọ e mọ ale he jẹ lọ yi. Nugbonọ-yinyin etọn kaka jẹ oku po fọnsọnku he bọdego etọn po yin dòdonu todido de tọn na Klistiani lẹpo. (Owalọ lẹ 17:31) Nugbo lọ dọ Jesu “lẹzun oṣiọ bo sọ tin to ogbẹ̀” dohia dọ nudepope he dona yin akọndona to whẹho nugbo tọn mẹ ma tin na ovọ gba. Fọnsọnku Jesu tọn yin asisa tulinamẹ siso tọn de na Klistiani lẹpo, titengbe whenuena ye yin yiylọ nado jiya na yise yetọn. Be ehe wẹ yin ninọmẹ towe? Whelọnu lo hiẹ sọgan mọ tuli yi sọn hogbe Jesu tọn he bọdego lẹ mẹ hlan agun lọ to Smana:
3. (a) Tulinamẹ tẹwẹ Jesu na Klistiani lẹ to Smana? (b) Dile etlẹ yindọ Klistiani lẹ to Smana yin wamọnọ, etẹwutu Jesu dọ dọ ye yin “adọkunnọ”?
3 “Yẹn yọn azọn towe, nukunbibia po ohẹn towe po (ṣigba adọkunnọ wẹ hiẹ) yẹn sọ yọn nùzinzan ye he dọ Ju wẹ ye, bo ma yin mọ, ṣigba sinagọgu Satani tọn wẹ ye.” (Osọhia 2:9) Jesu ma tindo homọdọdomẹgo de na mẹmẹsunnu lẹ to Smana gba, mẹpipa zogbe kẹdẹ wẹ e tindo. Ye ko jiya nukunbibia susu tọn na yise yetọn wutu. To agbasanu-liho ye yin ohẹntọnọ, matin ayihaawe na nugbonọ-yinyin yetọn wutu. (Heblu lẹ 10:34) Ṣigba lẹnpọn yetọn tintan wẹ tin hlan onu gbigbọmẹ tọn lẹ, podọ ye ko bẹpli na yede adọkun lẹ to olọn mẹ, dile Jesu na ayinamẹ etọn do. (Matiu 6:19, 20) Nalete, Lẹngbọhọtọ Daho lọ pọn ye hlan taidi “adọkunnọ” lẹ.—Yijlẹdo Jakobu 2:5 go.
4. Sọn mẹnu lẹ de wẹ Klistiani lẹ to Smana jiya nukundiọsọmẹ susu tọn, podọ nukun tẹwẹ Jesu yi do pọn nukundiọsọmẹtọ enẹlẹ?
4 Jesu doayi e go titengbe dọ Klistiani lẹ to Smana ko doakọnna nukundiọsọmẹ susu lẹ to alọ Ju agbasalan tọn lẹ mẹ. To azan tintan lẹ gbe, mẹsusu sinsẹ̀n ehe tọn lẹ tọn tindo nujikudo nado diọnukunsọ hinhẹn gbayipe sinsẹ̀n Klistiani tọn tọn. (Owalọ lẹ 13:44, 45; 14:19) Todin, to owhe ao donu susu kleun delẹ to aijijẹ Jelusalẹm tọn godo, Ju enẹlẹ to smana to gbigbọ Satani tọn dopolọ dohia. Abajọ Jesu do ylọ ye dọ “sinagọgu Satani tọn de”!a
5. Whlepọn tẹlẹ wẹ tin to nukọn ja na Klistiani lẹ to Smana?
5 Na ye yin pinpannukọn dogbọn wangbẹnamẹ mọnkọtọn dali wutu, Klistiani lẹ to Smana yin homẹfana dogbọn Jesu dali: “Hiẹ si onu nẹlẹ depope he hiẹ pọ yaji na blo: Do ayi e go, Lẹgba ko pọ́ bibẹ adade to MÌ mẹ kọn do ogan mẹ, na ye nido whle MÌ pọn; MÌ na mọ nukunbibia họ̀ azan ao; yin nugbonọ jẹ oku, yẹn na sọ na ojẹgbakun ogbẹ̀ tọn lọ we.” (Osọhia 2:10) Tofi Jesu yi hogbe Glẹki “mì” lọ zan he dohia dọ hodidọ etọn lẹ bẹ agun lọ blebu hẹn. Jesu ma sọgan dopagbe dọ whlepọn lẹ he yin Klistiani lẹ tọn to Smana na wá opodo to madẹnmẹ gba. Delẹ to ye mẹ na gbẹ sọ pò to yinyin homẹkẹndo bo yin bibẹdo ganpamẹ. Yé na tindo nukunbibia họ “azan ao.” Ao yin sọha de he nọtena gigọ-yinyin kavi blebu-yinyin aigba ji tọn. Tenọgli go hẹntọ enẹnọ he tlẹ yin adọkunnọ to gbigbọmẹ lẹ tọn na mọ whlepọn gigọ de yí whenuena ye tin to agbasalan mẹ.
6. (a) Etẹwutu Klistiani lẹ to Smana ma dona dibu? (b) Nawẹ Jesu dotana wẹ̀ndomẹ etọn hlan agun lọ to Smana gbọn?
6 Etomọṣo, Klistiani lẹ to Smana ma dona dibu kavi jogbe gba. Eyin ye yin nugbonọ kaka jẹ opodo, ale de tin to ote na ye yedọ “ojẹgbakun ogbẹ̀ tọn lọ,” to whẹho yetọn mẹ ogbẹ̀ jọmaku to olọn lẹ mẹ. (1 Kọlintinu lẹ 9:25; 2 Timoti 4:6-8) Apọsteli Paulu pọn ahọsuyiyi họakuẹ ehe hlan taidi nuhe jẹ na avọsinsan nudevo lẹpo tọn, etlẹ yin ogbẹ̀ etọn aigba ji tọn. (Filippinu lẹ 3:8) Na nugbo tọn, Klistiani lẹ to Smana tindo numọtolanmẹ dopolọ. Jesu dotana wẹ̀ndomẹ etọn dọmọ: “Ewọ he tindo otó ni sè onu he gbigbọ to didọ hlan agun lẹ lọ: Ewọ he gbawhan ma na gbleawu to oku awetọ mẹ gba.” (Osọhia 2:11) Na awhangbàtọ lẹ, todido diun ogbẹ̀ olọn mẹ tọn jọmaku de tin he ma sọgan yin alọdego dogbọn oku dali gba.—1 Kọlintinu lẹ 15:53, 54.
“Nukunbibia Họ̀ Azan Ao”
7, 8. Taidi agun lọ to Smana, nawẹ agun Klistiani tọn lọ “yin whiwhlepọn to gigọmẹ” to 1918 gbọn?
7 Taidi Klistiani lẹ to Smana, hagbẹ Johanu tọn po azọnwàhẹmẹtọ yetọn lẹ po todin ko pò to yinyin “whiwhlepọn to gigọ mẹ.” Nugbonọ-yinyin yetọn to whlepọn glọ ko do ohia ogo na ye taidi omẹ Jiwheyẹwhe tọn titi lẹ. (Malku 13:9, 10) To madẹnmẹ whenuena azan Oklunọ tọn bẹjẹeji godo, hogbe Jesu tọn lẹ hlan Klistiani lẹ to Smana hẹn homẹmiọn nujọnu tọn wá na pipli akọjọpli tọn pẹvi he yin omẹ Jehovah tọn lẹ tọn. (Osọhia 1:10) Sọn 1879, omẹ ehelẹ ko to kunkun sọn adọkun gbigbọnọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ he ye nọ má po mẹdevo lẹ po to fẹẹmẹ. Ṣigba to Wẹkẹ Whan I lọ whenu, ye dukosọ hẹ wangbẹnamẹ po nukundiọsọmẹ sinsinyẹn po, to ada de mẹ na ye ma tindo mahẹ to awhan lọ mẹ wutu podọ na ada de na ye gbọn madibu dali do to nuṣiwa Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ dehia wutu. Homẹkẹn he ye mọyi sọn mẹwhinwhan nukọntọ Mẹylọhodotọklisti tọn delẹ tọn mẹ wá agayiyi pete to 1918 bo yin yiyijlẹdo nuhe Klistiani lẹ to Smana mọyi sọn lẹdo Ju lẹ tọn mẹ to finẹ go.
8 Agbowhẹn homẹkẹndomẹ tọn de to Etats-Unis d’Amérique wá agayiyi etọn whenuena azinponọ yọ́yọ́ Ogbẹ́ Watch Tower tọn, Joseph F. Rutherford, po azọnwàhẹmẹtọ ṣinawe po yin zizedo ganpamẹ to 22 juin 1918 bọ sọha suhugan yetọn yin whẹgbledo na owhe 20 lẹ. Ye yin didetọ́n do akuẹ ji osun ṣinẹnẹ lẹ to nukọnmẹ. To 14 mai 1919, owhẹvọylọ lọ dè whẹsadokọnamẹ lalo tọn lẹpo sẹ sọn ye ji; e yin didohia dọ nuṣiwà 130 lẹ wẹ tin to whẹdida lọ mẹ. Katholiki Lomunu de yedọ Whẹdatọ Manton, omẹ nukundeji de to tito Saint Grégoire le Grand tọn mẹ, he to 1918 gbẹ nado jo Klistiani ehelẹ do do akuẹ ji, yin whẹgbledo to nukọnmẹ, to 1939, na ganpamẹninọ owhe awe tọn bo sọ na dollars 10 000 na whẹsadokọnamẹ ṣidopo he yin akuẹbibiọ po akuẹyítomẹsi po tọn.
9. Nawẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to Allemagne nazi lọ mẹ yin nuyiwa hẹ dogbọn Hitler dali gbọn, podọ po nuyiwa tẹ po sọn nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ de?
9 To gandudu nazi tọn whenu to Allemagne, Hitler doalọtena azọ́n yẹwhehodidọ tọn he yin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn pete. Na owhe lẹ, fọtọ́n fọtọ́n Kunnudetọ lẹ tọn wẹ yin bibẹdo osla yasanamẹ tọn lẹ, po ganpa lẹ po mẹ, fie susu to ye mẹ ku te, bọ nudi jọja 200 he gbẹ nado funawhan to awhanpa Hitler tọn mẹ lẹ yin hùhù. Godonọnamẹ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn to ehelẹ po mẹ sọawuhia to hogbe yẹwhenọ Katholiki de tọn lẹ mẹ, he yin zinzinjẹgbonu to linlinwe La Voie allemande 29 mai 1938 tọn mẹ. To apadewhe, e dọmọ: “Otò dopo tin todin to aigba ji fie mẹhe ylọ yede dọ . . . Biblu Plọntọ lẹ [Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ] yin gbigbẹdai te. Enẹ wẹ yin Allemagne! Whenuena Adolf Hitler jẹ ogan ji podọ yẹwhenọ épiscopat Allemagne tọn lẹ sọ vọ obiọ yetọn basi whladopo dogọ, Hitler dọmọ: ‘Omẹ he ylọ yede dọ Biblu Plọntọ Vivẹnunọ ehelẹ [Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ] yin hunyanhunyan-hẹnwátọ lẹ; . . . Ye ma yin Klistiani jọ Klistiani lẹ na yẹn gba; yẹn ma na kẹalọyi dọ Katholiki allemand lẹ ni yin masin kọndego to alọpa de mẹ dogbọn amelikanu Judge Rutherford ehe dali gba; yẹn doalọtena [Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ] to Allemagne.’ ” Na ehe, yẹwhenọ lọ yidogọ: “Yẹn ze alọ na we!”
10. (a) Dile azan Oklunọ tọn to nukọnzindo, homẹkẹn tẹwẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ pannukọn? (b) Etẹwẹ nọ yawu dekọtọn whenuena Klistiani lẹ hoavun na mẹdekannujẹ sinsẹ̀n tọn to whẹdatẹn lẹ mẹ?
10 Dile azan Oklunọ tọn to nukọnzindo, Odan lọ po okun etọn po madoalọte gbede nado hoavun sọta Klistiani yiamisisadode lẹ po azọnwàhẹmẹtọ yetọn lẹ po gba. Susu to ye mẹ ko yin zizedo ganpamẹ bo yin homẹkẹndo sinsinyẹn. (Osọhia 12:17) Kẹntọ enẹlẹ to nukọnzindo nado to ‘osẹ́n yí do to oka ṣi,’ ṣigba omẹ Jehovah tọn lẹ zinnudeji masẹafọ dọmọ: “Míwlẹ ma ha nọ ma sètonuna Jiwheyẹwhe hú gbẹtọ.” (Psalm 94:20, Crampon-Tricot; Owalọ lẹ 5:29) To 1954 linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn (Glẹnsigbe) na linlin dọmọ: “To hugan otò kandegban lẹ mẹ, to ojlẹ de mẹ kavi devo mẹ to owhe kande he juwayi lẹ gblamẹ, yè ko dè osẹ́n alọhẹndotenamẹ tọn lẹ tọ́n bo ko dohomẹkẹn kunnudetọ Jehovah tọn lẹ.” Fie e yọnbasi nado hoavun na mẹdekannujijẹ sinsẹ̀n tọn to whẹdatẹn họsa lẹ mẹ te, Klistiani ehelẹ ko yi mọ wà bo ko tindo awhangbigbà nukundeji lẹ to otò sọha delẹ mẹ. To Whẹdatẹn Daho Etats-Unis tọn mẹ kẹdẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko mọ nudide whẹdida nukundagbe tọn 50 lẹ yí.
11. Dọdai Jesu tọn tẹ gando ohia tintin-tofi etọn go wẹ ko mọ hẹndi etọn yi do Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji to azan Oklunọ tọn gbe?
11 Pipli devo de ma ko gbọn ayiha dopo dali sọmọ do sètonuna gbedide Jesu tọn nado yí onu he yin Sesali tọn lẹ hlan Sesali. (Luku 20:25; Lomunu lẹ 13:1, 7) Etomọṣo pipli devo de ma tindo hagbẹ etọn lẹ he yin zize do ganpamẹ to aigba su sọmọ ji gba to gandudu alọpa vovo susu lẹ glọ, podọ ehe to nukọnzindo kaka jẹ dinvie to Amérique lẹ, Europe, Afrique, po Asie po mẹ. Dọdai daho Jesu tọn gando ohia tintin-tofi etọn go bẹ hogbe ehelẹ hẹn: “Whenẹnu wẹ yé na jo mì hlan nukunbibia, yé nasọ hù mì: yè nasọ gbẹwanna mì to akọta lẹpo mẹ na oyin ṣie tọn wutu.” (Matiu 24:3, 9) Na nugbo tọn ehe ko mọ hẹndi yi to azan Oklunọ tọn gbe do Klistiani Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji.
12. Nawẹ hagbẹ Johanu tọn lọ hẹn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ lodo sọta homẹkẹn gbọn?
12 Nado na huhlọn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ jẹagọdo nukunbibia lọ, hagbẹ Johanu tọn nọ flin ye gbọzan-gbọzan nuhe oho Jesu tọn hlan Klistiani lẹ to Smana bẹhẹn. Di apajlẹ, whenuena homẹkẹn nazi tọn bẹjẹeji, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn (Glẹnsigbe) to 1933 po 1934 po bẹ hosọ lẹ hẹn taidi “Mì Dibuna Yé Blo,” he dọho do Matiu 10:26-33 ji; “Ozòhọ̀ Lọ,” he sinai do Daniẹli 3:17, 18 ji; podọ “Onù Kinnikinni Lẹ Tọn,” he sinai do Daniẹli 6:22 ji. To owhe 1980 tọn lẹ mẹ, he yin owhe he gblamẹ owe ehe yin zinzinjẹgbonu to tintan whenu te podọ he gblamẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko jiya homẹkẹn sinsinyẹn lẹ tọn to hugan aigba 40 lẹ ji te, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn hẹn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ lodo po hosọ lẹ po taidi “Ayajẹnọ To Homẹkẹn Glọ!” po “Klistiani Lẹ Nọ Pannukọn Homẹkẹn po Homẹfa po.”b
13. Taidi Klistiani lẹ to Smana, etẹwutu wẹ Klistiani Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma dibuna homẹkẹn gba?
13 Na nugbo tọn, Klistiani Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko jiya homẹkẹn lanmẹ tọn po whlepọn devo lẹ po na azan ao yẹhiadonu tọn lẹ de. Taidi Klistiani lẹ to Smana, obu ma di ye gba; mọdopolọ depope to mí mẹ ma tindo nuhudo nado dibu gba dile tukla lẹ to sinsinyẹn deji tofi to aigba ji. Mí ko wleawu nado doakọnnanu to yajiji glọ bo tlẹ kẹalọyi ‘bibẹ sọyi nutindo mítọn lẹ tọn’ po ayajẹ po. (Heblu lẹ 10:32-34) Dogbọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn pinplọn bo yi i do basi mítọn titi dali, mí na yin awuwlena nado nọte gli to yise mẹ. Deji dọ Jehovah sọgan bo na họ́ we to tenọgli towe mẹ. “Mì bẹ magbọjẹ mìtọn lẹpo do alọ etọn mẹ; na ewọ to tukla mìtọn jẹ wutu.”—1 Pita 5:6-11.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Dibla yì owhe 60 lẹ to oku Johanu tọn godo, Polycarpe owhe 86 mẹho yin mimẹ̀hù to Smana na e ma jlo na gbẹ yise etọn to Jesu mẹ dai wutu. Owe Le Martyre de Polycarpe he yè yise dọ e yin winwlan to nujijọ ehe whenu, dọ dọ whenuena nake lẹ yin bibẹpli na mẹmimẹ̀ lọ, “Ju lẹ dovivẹnu talala, dile owalọ yetọn ko yin do, to alọgigọna ehe bibasi mẹ”—dile etlẹ yindọ mẹhùhù lọ jọ to “Gbọjẹzan daho de” gbe.
b Pọn La Tour de Garde, 15 février 1934; 1er janvier 1935; 1er mars 1935; 1er août 1983 (w-EG 1/12/83).
[Apotin/Yẹdide to weda 39]
Na owhe susu, whenuho-kantọ lẹ ko to kunnudenu lẹ dohia gando tenọgli Kunnudetọ Jehovah tọn Janmanu lẹ go to gandudu nazi tọn whenu. Owe lọ he yin Mothers in the Fatherland, dogbọn whenuho-kantọ Claudia Koonz dali, he yin zinzinjẹgbonu to 1986, tindo ehe nado dọ: “Sọha suhugan talala Janmanu lẹpo he ma yin nazi lẹ tọn mọ aliho lẹ nado tin to aimẹ to gandudu he ye gbẹwanna lọ glọ. . . . To apa devo whe, na nuhe du sọha po linlẹn lẹ po, Kunnudetọ Jehovah tọn 20 000 lẹ tin he, dibla yì dopodopo yetọn, kọngbèdopọ nado gbẹ bo ma na tonusise alọpa depope hlan gandudu nazi tọn lọ. . . . Pipli huhlọnnọ hugan akọndonanutọ lẹ tọn yin zodolanmẹna dogbọn sinsẹ̀n dali. Sọn bẹjẹeji lọ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma kọnawudopọ hẹ ninọmẹ depope gandudu nazi tọn lọ tọn gba. Whenuena Gestapo lọ tlẹ gbà tatọ-tẹnnọ akọta tọn yetọn sudo to 1933 bo hẹnalọdotena plọngiglọ lọ to 1935 godo, ye gbẹ nado dọ etlẹ yin ‘Heil Hitler’ (gigo hlan Hitler.) Dibla yì oda (suhugan yetọn yin sunnusi lẹ) Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn wẹ yin didohlan osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ, fọtọ́n yetọn de wẹ yin hùhù, podọ fọtọ́n devo kú to 1933 po 1945 po gblamẹ. . . . Katholiki lẹ po Plọtẹstan lẹ po sè nukọntọ yetọn lẹ to tudohomẹna ye nado wàzọndopọ hẹ Hitler. Eyin ye ma wà mọ, be ye yinuwà sọta gbedide ṣọṣi tọn po gandudu tọn po wẹ.”