Jehovah Wẹ “Didehiatọ Aṣli lẹ Tọn”

“Sọn nugbo de mẹ Jiwheyẹwhe towe wẹ Jiwheyẹwhe yẹwhe lẹ tọn, podọ Oklunọ ahọlu lẹ tọn, po didehiatọ aṣli lẹ tọn de po.”—DAN. 2:47.

NAWẸ HIẸ NA NA GBLỌNDO GBỌN?

Zẹẹmẹ he gando sọgodo go tẹwẹ Jehovah dehia mí?

Ahọluigba tẹlẹ wẹ ota ṣidopo tintan gbekanlin lọ tọn lẹ nọtena?

Kanṣiṣa tẹwẹ tin to gbekanlin lọ po boṣiọ he Nẹbukadnẹzali mọ lọ po ṣẹnṣẹn?

1, 2. Etẹwẹ Jehovah dehia mí, podọ naegbọn e do wàmọ?

GANDUDU tẹlẹ wẹ na to gandu to aigba ji taidi huhlọn aihọn tọn to whenue Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na và gandudu gbẹtọvi tọn lẹpo sudo? Mí yọ́n gblọndo lọ, na Jehovah Jiwheyẹwhe he yin ‘Didehiatọ aṣli lẹ tọn’ de e hia mí wutu. Ewọ gọalọna mí nado yọ́n gandudu enẹlẹ gbọn kandai yẹwhegán Daniẹli po apọsteli Johanu po tọn lẹ gblamẹ.

² Jehovah do numimọ susu hia Daniẹli po Johanu po gando gbekanlin delẹ go. E sọ basi zẹẹmẹ nuhe boṣiọ ogànnọ blibata he Daniẹli mọ to odlọ mẹ lọ nọtena tọn na ẹn. Jehovah hẹn ẹn diun dọ numimọ enẹlẹ yin kinkandai to Biblu mẹ bosọ basi hihọ́na yé na ale mítọn. (Lom. 15:4) E wàmọ nado hẹn todido mítọn lodo gando Ahọluduta etọn he na gbà gandudu gbẹtọvi tọn lẹpo do flinflin to madẹnmẹ lọ go.—Dan. 2:44.

 3. Nado yọ́n zẹẹmẹ dọdai Daniẹli po Johanu po tọn lẹ tọn, etẹ mẹ wẹ mí dona mọnukunnujẹ whẹ́, podọ etẹwutu?

³ E ma yin ahọlu kavi gandudu gbẹtọvi tọn ṣinatọ̀n kẹdẹ go wẹ kandai Daniẹli po Johanu po tọn lẹ donù gba, yé sọ dọ lehe huhlọn enẹlẹ na sọawuhia debọdo-dego do ga. Ṣigba, nado yọ́n zẹẹmẹ dọdai enẹlẹ tọn to gigọ́ mẹ, mí dona mọnukunnujẹ dọdai tintan Biblu tọn mẹ whẹ́. Etẹwutu? Na hẹndi dọdai enẹ tọn wẹ yin hosọ tangan Biblu tọn. To hogbe devo mẹ, dọdai enẹ ji wẹ dọdai Biblu tọn he pò lẹpo sinai do.

OKÚN ODÀN LỌ TỌN PO GBEKANLIN LỌ PO

 4. Mẹnu lẹ wẹ wleawuna okún yọnnu lọ tọn, podọ etẹwẹ okún enẹ na wà?

⁴ To atẹṣiṣi Edẹni mẹ tọn godo tlolo, Jehovah dọ dọdai gando “yọnnu” de he na wleawuna “okún” de go.a (Hia Gẹnẹsisi 3:15.) To godo mẹ, okún enẹ na só ota na odàn lọ he yin Satani. Jehovah dohia to nukọn mẹ dọ okún lọ na wá gbọn Ablaham gblamẹ, bo na yin Islaelivi de sọn whẹndo Juda tọn mẹ podọ sọn kúnkan Ahọlu Davidi tọn mẹ. (Gẹn. 22:15-18; 49:10; Ps. 89:3, 4; Luku 1:30-33) Biblu dohia dọ Klisti Jesu wẹ yin adà tangan okún yọnnu lọ tọn. (Gal. 3:16) Adà awetọ okún yọnnu lọ tọn bẹ hagbẹ yí gbigbọ do de agun Klistiani tọn lẹ tọn hẹn. (Gal. 3:26-29) Jesu po mẹyiamisisadode enẹlẹ po to pọmẹ wẹ wleawuna Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ awuwledainanu he Jiwheyẹwhe na yizan nado gídí Satani.—Luku 12:32; Lom. 16:20.

5, 6. (a) Huhlọn daho nẹmu go wẹ Daniẹli po Johanu po donù? (b) Etẹwẹ ota gbekanlin he go owe Osọhia tọn donù lọ tọn lẹ nọtena?

⁵ Dọdai tintan he yin didọ to Edẹni mẹ lọ dohia dọ Satani lọsu na wleawuna “okún” de. Okún etọn na gbẹwanna okún yọnnu lọ tọn bo diọnukunsọ ẹ. Mẹnu lẹ wẹ wleawuna okún odàn lọ tọn? Mẹdepope he gbẹwanna Jiwheyẹwhe bo nọ diọnukunsọ omẹ Etọn lẹ dile Satani nọ wà do. To whenuho gblamẹ, Satani ko wleawuna okún etọn gbọn tonudọgbẹ́ po ahọluduta voovo lẹ po didoai dali. (Luku 4: 5, 6) Etomọṣo, ahọluduta gbẹtọvi tọn vude poun wẹ ko diọnukunsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ—vlavo akọta Islaeli tọn wẹo kavi agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn—to aliho sinsinyẹn mẹ. Naegbọn nugbo ehe do jẹna ayidego? Na enẹ gọalọ nado mọnukunnujẹ nuhewutu numimọ Daniẹli po Johanu po tọn lẹ do dọho gando huhlọn mọnkọtọn ṣinatọ̀n poun go mẹ.

⁶ To nudi owhe 96 W.M., Jesu he yin finfọnsọnku lọ do numimọ ayidego tọn susu hia apọsteli Johanu. (Osọ. 1:1) To dopo to numimọ lọ lẹ mẹ, Johanu mọ Lẹgba he yin didohia taidi dlagọni de ṣite to ohù daho de tó. (Hia Osọhia 13:1, 2.) Johanu sọ mọ gbekanlin dabla de he to tintọ́n sọn ohù enẹ mẹ bo mọ aṣẹpipa daho yí sọn Lẹgba si. To godo mẹ, angẹli de dohia Johanu dọ ota ṣinawe gbekanlin vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ de tọn lẹ nọtena “ahọlu ṣinawe” kavi gandudu ṣinawe. Gbekanlin vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ enẹ wẹ sọ yin boṣiọ gbekanlin he go Osọhia 13:1 donù lọ tọn. (Osọ. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) To ojlẹ he mẹ Johanu basi kandai etọn, atọ́n to ahọlu ṣinawe enẹlẹ mẹ ko jai, dopo to ote, podọ dopo he pò “ma ko wá.” Ṣigba, otò tẹlẹ wẹ ahọluduta kavi huhlọn aihọn tọn enẹlẹ nọtena? Mì gbọ mí ni gbadopọnna nuhe ota gbekanlin he yin nùdego to owe Osọhia tọn mẹ lọ tọn lẹ dopodopo nọtena. Mí nasọ mọ lehe kandai Daniẹli tọn lẹ na zẹẹmẹ gigọ́ do ahọluduta enẹlẹ ji do, etlẹ yin owhe kanweko susu whẹpo yé do wá aimẹ.

EGIPTI PODỌ ASSILIA —OTA AWE TINTAN LẸ

 7. Etẹwẹ ota tintan gbekanlin lọ tọn nọtena, podọ etẹwutu?

⁷ Ota tintan gbekanlin lọ tọn nọtena Egipti. Etẹwutu? Na Egipti wẹ yin huhlọn ayidego tọn tintan he diọnukunsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Kúnkan Ablaham—mẹhe gblamẹ okún dopagbe yọnnu lọ tọn na wá gbọn—tọn lẹ wá sudeji to Egipti. To whenẹnu, Egiptinu lẹ wá jẹ kọgbidina Islaelivi lẹ ji. Satani tẹnpọn nado sukúndona omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ whẹpo okún lọ nido wá. Nawẹ e wàmọ gbọn? E yí Falo zan nado hù yọpọ sunnu Islaelivi lẹ tọn lẹpo. Ṣigba Jehovah glọnalina tito Falo tọn enẹ, bo tún omẹ etọn lẹ dote sọn kanlinmọgbenu to Egipti. (Eks. 1:15-20; 14:13) To godo mẹ, e hẹn Islaelivi lẹ wá Aigba Pagbe tọn lọ ji nado dugu etọn.

 8. Etẹwẹ ota awetọ gbekanlin lọ tọn nọtena, podọ etẹwẹ e tẹnpọn nado wà?

⁸ Ota awetọ gbekanlin lọ tọn nọtena Assilia. Ahọluduta huhlọnnọ ehe lọsu tẹnpọn nado sukúndona omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Nugbo wẹ dọ to ojlẹ de mẹ, Jehovah yí Assilia zan nado domẹplọnlọ ahọluduta whẹndo-ao Islaeli tọn lẹ tọn go na boṣiọ-sinsẹ̀n po atẹṣiṣi yetọn po wutu. Ṣigba, Assilia sọ wá tọ́nawhàn Jelusalẹm to godo mẹ. Yanwle Satani tọn sọgan ko yin nado sukúndona hukan gandudu tọn he mẹ Jesu na wá sọn lọ. Na mẹgbeyinyan Assilia tọn enẹ ma tin to lẹndai Jehovah tọn mẹ wutu, e gbọn azọ́njiawu dali whlẹn nugbonọ etọn lẹ bo và mẹgbeyantọ lọ lẹ sudo.—2 Ahọ. 19:32-35; Isa. 10:5, 6, 12-15.

BABILỌNI—OTA ATỌ̀NTỌ LỌ

9, 10. (a) Etẹwẹ Jehovah na dotẹnmẹ Babilọninu lẹ nado wà? (b) Eyin dọdai lọ lẹ na mọ hẹndi, etẹlẹ wẹ dona jọ?

⁹ Ota atọ̀ntọ gbekanlin he Johanu mọ lọ tọn nọtena ahọluduta he tatọ́-tònọ etọn yin Babilọni. Jehovah na dotẹnmẹ Babilọninu lẹ nado gbawhàn Jelusalẹm tọn bo bẹ omẹ etọn lẹ yì kanlinmọgbenu. Ṣigba, whẹpo Jehovah do na dotẹnmẹ nuyiwa winyan tọn enẹ, ewọ ko na avase Islaelivi atẹṣitọ lẹ dọ nugbajẹmẹji mọnkọtọn na wá yé ji. (2 Ahọ. 20:16-18) E dọ dọdai dọ hukan ahọlu tọn he dona sin “ofìn OKLUNỌ tọn” ji to Jelusalẹm lọ na yin didesẹ. (1 Otan. 29:23) Etomọṣo, Jehovah sọ dopà dọ kúnkan Ahọlu Davidi tọn de he tindo “jlọjẹ” na wá bo gọ̀ aṣẹpipa enẹ yí.—Ezek. 21:25-27.

¹⁰ Dọdai devo dohia dọ Ju lẹ na gbẹ́ pò to sinsẹ̀n basi to tẹmpli mẹ to Jelusalẹm to whenue Mẹsia kavi Mẹyiamisisadode dopagbe lọ na wá. (Dan. 9:24-27) Whẹpo Islaelivi lẹ do yin bibẹ yì kanlinmọgbenu to Babilọni, dọdai de ko dohia dọ mẹyiamisisadode enẹ na yin jiji to Bẹtlẹhẹm. (Mika 5:2) Eyin dọdai enẹlẹ na mọ hẹndi, Ju lẹ dona yin tuntundote sọn kanlinmọgbenu, lẹkọyi otò yetọn mẹ, bo vọ́ tẹmpli lọ gbá. Ṣigba, e ma yin aṣa Babilọninu lẹ tọn nado nọ tún kanlinmọ yetọn lẹ dote. To whelọnu lo, nawẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na lẹkọyi otò yetọn mẹ gbọn? Jehovah de gblọndo lọ hia yẹwhegán etọn lẹ.—Amọ. 3:7.

11. Etẹ go wẹ ahọluduta Babilọni tọn yin yiyijlẹdo to dọdai Daniẹli po Johanu po tọn lẹ mẹ? (Pọ́n nudọnamẹ odò tọn.)

¹¹ Yẹwhegán Daniẹli yin dopo to mẹhe yin bibẹ yì kanlinmọgbenu to Babilọni lẹ mẹ. (Dan. 1:1-6) Jehovah yí i zan nado slẹ ahọluduta debọdo-dego he na bọdo Babilọni go taidi huhlọn aihọn tọn lẹ. Jehovah yí ohia susu lẹ zan nado de aṣli enẹlẹ hia. Di apajlẹ, e hẹn Nẹbukadnẹzali, ahọlu Babilọni tọn nado kudlọ gando boṣiọ blibata he bẹ ogàn wunmẹ voovo lẹ hẹn de go. (Hia Daniẹli 2:1, 19, 31-38.) Gbọn Daniẹli gblamẹ, Jehovah dohia dọ ota sika tọn boṣiọ lọ tọn nọtena Ahọluigba Babilọni tọn.b Anọ́ po awà fataka tọn boṣiọ lọ tọn lẹ po nọtena huhlọn aihọn tọn he bọdo Babilọni go. Ṣigba huhlọn tẹwẹ yitẹn Babilọni tọn, podọ nawẹ e yinuwa hẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbọn?

MEDO-PẸLSIA—OTA ẸNẸTỌ LỌ

12, 13. (a) Etẹwẹ Jehovah dehia gando aijijẹ Babilọni tọn go? (b) Naegbọn Medo-Pẹlsia do yin yẹdena taidi ota ẹnẹtọ gbekanlin lọ tọn?

¹² Hugan owhe kanweko jẹnukọnna ojlẹ Daniẹli tọn, Jehovah yí yẹwhegán Isaia zan nado na zẹẹmẹ gigọ́ lẹ gando huhlọn aihọn tọn he na gbawhàn Babilọni tọn go. E ma yin aliho he mẹ tòdaho Babilọni tọn na yin hihọliai te kẹdẹ wẹ Jehovah dehia gba, ṣigba e sọ dọ yinkọ mẹhe na gbawhàn tòdaho lọ tọn ga, enẹ wẹ Kilusi Pẹlsianu lọ. (Isa. 44:28–45:2) Daniẹli sọ mọ numimọ awe devo lẹ gando Huhlọn Aihọn tọn he yin Medo-Pẹlsia go. To dopo to numimọ lọ lẹ mẹ, ahọluduta lọ yin yẹdena taidi beali de he yin zizedaga to adà dopo ji. Beali lọ yin gbedena nado “và agbasalan susu sudo.” (Dan. 7:5) To numimọ devo mẹ, Daniẹli mọ huhlọn aihọn tọn awe topọ ehe yin yẹdena taidi agbò de he tindo azò awe.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Jehovah yí Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn zan nado gbawhàn Babilọni tọn bo hẹn Islaelivi lẹ gọwá otò yetọn mẹ bosọ gbọnmọ dali hẹn dọdai etọn di. (2 Otan. 36:22, 23) Ṣigba to godo mẹ, huhlọn aihọn tọn enẹ dibla sukúndona omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Owe Ẹsteli tọn dọhodo sébibla Hamani, mẹhe bọdo ahọlu Pẹlsia tọn go tọn ji. Hamani basi tito nado sukúndona Ju he tin to Ahọluigba Pẹlsia tọn mẹ lẹpo bo tlẹ de azán tangan he gbè enẹ na yin bibasi te. Ṣigba, Jehovah dádo whẹho lọ mẹ, bo gbọnmọ dali basi hihọ́na omẹ Etọn lẹ sọn nukundiọsọmẹ okún Satani tọn si whladopo dogọ. (Ẹst. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Abajọ, Medo-Pẹlsia do yin yẹdena taidi ota ẹnẹtọ gbekanlin Osọhia tọn.

GRÈCE—OTA ATỌ́NTỌ LỌ

14, 15. Nudọnamẹ gigọ́ tẹlẹ wẹ Jehovah na gando Ahọluigba Grèce hohowhenu tọn go?

¹⁴ Ota atọ́ntọ gbekanlin Osọhia tọn lọ tọn nọtena Grèce. Sọgbe hẹ zẹẹmẹ he Daniẹli basi gando odlọ Nẹbukadnẹzali tọn go, huhlọn atọ́ntọ lọ yin yẹdena taidi hòtò po asapada gànvẹẹ tọn lẹ po. Daniẹli sọ mọ numimọ awe devo lẹ he bẹ nudọnamẹ ayidego tọn lẹ hẹn gando huhlọn enẹ po ahọlu etọn he diyin hugan lọ po go.

¹⁵ To dopo to numimọ lọ lẹ mẹ, Grèce yin yẹdena taidi opọ̀ de he tindo awà ẹnẹ, podọ enẹ dohia dọ ahọluigba ehe na gbawhàn po awuyiya po. (Dan. 7:6) Numimọ Daniẹli tọn awetọ dohia dọ alúnkùn he tindo azò daho de hù agbò azò awenọ de, yèdọ Medo-Pẹlsia, po awuyiya po. Jehovah dọna Daniẹli dọ alúnkùn lọ nọtena Grèce podọ azò daho lọ nọtena dopo to ahọlu etọn lẹ mẹ. Jehovah sọ dohia Daniẹli dọ azò daho lọ na yin winwẹ́n sẹ̀ bọ azò ẹnẹ he ma tindo huhlọn sọ ẹ lẹ na wú do otẹn etọn mẹ. Dile etlẹ yindọ dọdai ehe ko yin kinkandai owhe kanweko susu whẹpo Grèce do lẹzun huhlọn aihọn tọn, nuhe yin didọdai gandego lẹpo wẹ mọ hẹndi. Alẹkzandle Daho lọ, yèdọ ahọlu he diyin hugan to Grèce hohowhenu tọn mẹ, tọ́nawhàn Medo-Pẹlsia. Ṣigba, azò ehe yin winwẹ̀n sẹ̀ to whenue Alẹkzandle Daho lọ kú to ajiji mẹ. To ojlẹ lọ mẹ, owhe 32 poun wẹ e tindo bosọ dohuhlọn taun. Enẹgodo, awhàngán etọn ẹnẹ má ahọluigba lọ to yedelẹ ṣẹnṣẹn.—Hia Daniẹli 8:20-22.

16. Etẹwẹ Antiochus IV wà?

¹⁶ To whenue Grèce ko gbawhàn Pẹlsia tọn godo, e wá dugán do aigba omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn ji. To ojlẹ lọ mẹ, Ju lẹ ko lẹkọwa Aigba Pagbe tọn lọ ji bo vọ́ tẹmpli lọ gbá to Jelusalẹm. To whenẹnu, yé gbẹ́ yin mẹdide Jiwheyẹwhe tọn lẹ, bọ tẹmpli he yin vivọgbá lọ gbẹ́ yin ahọnkan sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn. Ṣigba, to owhe kanweko awetọ J.W.M., Grèce he yin ota atọ́ntọ gbekanlin lọ tọn yangbé omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn. Antiochus IV, dopo to mẹhe dugu ahọluigba Alẹkzandle tọn lẹ mẹ, do agbà kosi tọn de ai do tẹmpli lọ mẹ to Jelusalẹm bo degbe dọ mẹdepope he basi sinsẹ̀n Ju lẹ tọn dona yin hùhù. Lehe nuyiwa ehe do wangbẹna sinsinyẹn okún Satani tọn sọta omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ hia do sọ! Ṣigba, e ma dẹn bọ otò devo yí otẹn huhlọn aihọn tọn sọn Grèce si. Todin, otò tẹwẹ ota ṣidopotọ gbekanlin lọ tọn nọtena?

LOMU—OTA ṢIDOPOTỌ LỌ HE YIN “KANYLANTỌ BO DOBU”

17. Nawẹ ota ṣidopotọ lọ yí adà titengbe de wà to hẹndi Gẹnẹsisi 3:15 tọn mẹ gbọn?

¹⁷ Lomu wẹ yin huhlọn aihọn tọn to whenue Johanu mọ numimọ gbekanlin lọ tọn. (Osọ. 17:10) Ota ṣidopotọ enẹ yí adà titengbe de wà to hẹndi dọdai Gẹnẹsisi 3:15 tọn mẹ. Satani yí aṣẹpatọ Lomu tọn lẹ zan nado só “afọgbẹn” okún lọ tọn. Nawẹ enẹ jọ gbọn? Yé dawhẹna Jesu to dodonu whẹsadokọnamẹ agọ̀ gufinfọn tọn ji bo whè e do núgo. (Mat. 27:26) Ṣigba, awugble enẹ ma dẹn-to-aimẹ, na Jehovah fọ́n Jesu sọnku.

18. (a) Akọta yọyọ tẹwẹ Jehovah de, podọ etẹwutu? (b) Nawẹ okún odàn lọ tọn zindonukọn nado diọnukunsọ okún yọnnu lọ tọn gbọn?

¹⁸ Sinsẹ̀ngán Islaeli tọn lẹ blasé hẹ Lomunu lẹ sọta Jesu, podọ suhugan Islaelivi lẹ tọn sọ gbẹ́ ẹ dai. Taidi kọdetọn de, Jehovah gbẹ́ akọta jọnun Islaeli tọn dai. (Mat. 23:38; Owalọ 2:22, 23) Enẹgodo, e wá de akọta yọyọ de, yèdọ “Islaeli Jiwheyẹwhe tọn.” (Gal. 3:26-29; 6:16) Agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn he bẹ Ju lẹ po Kosi lẹ po hẹn wẹ wleawuna akọta yọyọ enẹ. (Efe. 2:11-18) To okú po fọnsọnku Jesu tọn po godo, okún odàn lọ tọn zindonukọn nado diọnukunsọ okún yọnnu lọ tọn. Whlasusu wẹ Lomu tẹnpọn nado sukúndona agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn he yin adà awetọ okún yọnnu lọ tọn.c

19. (a) Zẹẹmẹ tẹlẹ wẹ Daniẹli basi gando huhlọn aihọn tọn ṣidopotọ lọ go? (b) Kanbiọ tẹlẹ wẹ mí na gbadopọnna to hosọ devo mẹ?

¹⁹ To odlọ he Daniẹli basi zẹẹmẹ etọn na Nẹbukadnẹzali lọ mẹ, Lomu yin yẹdena taidi azangandan gànyuu tọn lẹ. (Dan. 2:33) Daniẹli sọ mọ numimọ de he do Ahọluigba Lomu tọn po huhlọn aihọn tọn devo he na wá sọn Lomu mẹ po hia. (Hia Daniẹli 7:7, 8.) Na owhe kanweko susu lẹ, Lomu sọawuhia to kẹntọ etọn lẹ nukọn nado yin “kanylantọ bo dobu bosọ dohuhlọn gbaugbau.” Ṣigba, dọdai lọ dohia dọ “azò ao” na wá sọn ahọluigba ehe mẹ podọ dopo to azò lọ lẹ mẹ na wá diyin taun. Gandudu tẹlẹ wẹ azò ao ehelẹ nọtena, podọ detẹ wẹ azò pẹvi lọ nọtena? Adà boṣiọ blibata he Nẹbukadnẹzali mọ lọ tọn tẹwẹ nọtena azò pẹvi lọ? Mí na gbadopọnna kanbiọ ehelẹ to hosọ he tin to weda 14tọ ji mẹ.

Jehovah de Nuhe “Dona Jọ to Madẹnmẹ” lẹ Hia

“Osọhia de gbọn Jesu Klisti dali, ehe Jiwheyẹwhe na ẹn, nado do nuhe dona jọ to madẹnmẹ lẹ hia afanumẹ etọn lẹ.”—OSỌ. 1:1.

NAWẸ HIẸ NA NA GBLỌNDO GBỌN?

Adà boṣiọ blibata lọ tọn tẹwẹ nọtena Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique?

Sọgbe hẹ nuhe Johanu dọ, kanṣiṣa tẹwẹ tin to Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique po Plidopọ Akọta lẹ tọn po ṣẹnṣẹn?

Sọgbe hẹ zẹẹmẹ Daniẹli po Johanu po tọn, nawẹ gandudu gbẹtọvi lẹ tọn na wá vivọnu gbọn?

 1, 2. (a) Nawẹ dọdai Daniẹli po Johanu po tọn lẹ gọalọna mí gbọn? (b) Etẹwẹ ota ṣidopo tintan gbekanlin lọ tọn lẹ nọtena?

ALIHO he mẹ dọdai Daniẹli po Johanu po tọn lẹ sọgbe hẹ yedelẹ te gọalọna mí nado mọnukunnujẹ nujijọ susu aihọn egbezangbe tọn po sọgodo po tọn lẹ mẹ. Etẹwẹ mí sọgan plọn eyin mí yí numimọ Johanu tọn gando gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ go, kandai Daniẹli tọn do gbekanlin dobu he tindo azò ao lọ ji po zẹẹmẹ Daniẹli tọn do boṣiọ blibata lọ ji po jlẹdo yedelẹ go? Podọ etẹwẹ nukunnumimọjẹ dọdai enẹlẹ mẹ ganji dona whàn mí nado wà?

² Mì gbọ mí ni gbadopọnna numimọ Johanu tọn gando gbekanlin lọ go. (Osọ., weta 13) Dile mí ko mọ do to hosọ he wayi mẹ, ota ṣidopo tintan gbekanlin lọ tọn lẹ nọtena Egipti, Assilia, Babilọni, Medo-Pẹlsia, Grèce po Lomu po. Huhlọn aihọn tọn ehe lẹpo wẹ diọnukunsọ okún yọnnu lọ tọn. (Gẹn. 3:15) To whenue Johanu basi kandai numimọ etọn tọn godo, Lomu he yin ota ṣidopotọ lọ gbẹ́ zindonukọn taidi huhlọn aihọn tọn na owhe kanweko susu. Ṣigba, ota ṣinawetọ lọ na wá yitẹn Lomu tọn to godo mẹ. Huhlọn aihọn tọn tẹwẹ wàmọ, podọ nawẹ e yinuwa hẹ okún yọnnu lọ tọn gbọn?

GRANDE-BRETAGNE PO ÉTATS-UNIS PO LẸZUN HUHLỌN AIHỌN TỌN

 3. Etẹwẹ gbekanlin dobu he tindo azò ao lọ nọtena, podọ etẹwẹ azò ao lọ lẹ nọtena?

³ Mí sọgan yọ́n huhlọn aihọn tọn he ota ṣinawetọ gbekanlin Osọhia 13 tọn lọ nọtena eyin mí yí numimọ Johanu tọn jlẹdo numimọ Daniẹli tọn do gbekanlin dobu he tindo azò ao lọ ji go.a (Hia Daniẹli 7:7, 8, 23, 24.) Gbekanlin he Daniẹli mọ lọ nọtena Huhlọn Aihọn tọn he yin Lomu. (Pọ́n apotin he tin to weda 12-13.) To owhe kanweko atọ́ntọ W.M., Ahọluigba Lomu tọn jẹ kinklan ji. Azò ao he wú sọn ota gbekanlin dobu lọ tọn mẹ lẹ nọtena ahọluduta he wá sọn Ahọluigba Lomu tọn mẹ lẹ.

 4, 5. (a) Etẹwẹ azò pẹvi lọ wà? (b) Etẹwẹ ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn nọtena?

⁴ To azò gbekanlin lọ tọn lẹ mẹ, azò ẹnẹ kavi ahọluduta ẹnẹ jẹna ayidego. Sọgbe hẹ dọdai lọ, azò “pẹvi dopo” sọ wá wú, bo sún azò atọ̀n sẹ̀. Ehe mọ hẹndi to whenuena Grande-Bretagne he yin ayimatẹn hoho Ahọluigba Lomu tọn jẹ yindi ji. Kakajẹ owhe kanweko 17tọ W.M., Grande-Bretagne yin ahọluduta de he ma ko tọ́nta sọmọ. To ojlẹ lọ mẹ, ahọluduta he wá sọn ahọluigba hoho Lomu tọn mẹ devo lẹ, yèdọ Espagne, Pays-Bas po France po, diyin hugan ẹn taun. To nukọn mẹ, Grande-Bretagne wá sún ahọluduta enẹlẹ dopodopo sẹ̀ sọn otẹn yindidi tọn yetọn mẹ. To owhe kanweko 18tọ W.M. gblamẹ, e pò ojlẹ kleun de na Grande-Bretagne nado lẹzun ahọluduta aihọn tọn he diyin hugan. Etomọṣo, Grande-Bretagne ma yin ota ṣinawetọ gbekanlin he Johanu mọ lọ tọn gba.

⁵ Dile etlẹ yindọ Grande-Bretagne lẹzun ahọluduta aihọn tọn he diyin hugan, otò he ji e paṣẹ do to Agewaji Amelika tọn lẹ klan sọn e go. Etomọṣo, Grande-Bretagne ma glọnalina otò enẹlẹ he wá lẹzun États-Unis nado diyin. E tlẹ nọ yí bato awhàn tọn etọn lẹ do basi hihọ́na yé. To whenue azán Oklunọ tọn bẹjẹeji to 1914, Grande-Bretagne ko lẹzun ahọluigba daho hugan to whenuho mẹ, podọ États-Unis lọsu ko lẹzun otò he tindo azọ́nwhé daho hugan lẹ.b To Wẹkẹ-Whàn I whenu, Grande-Bretagne po États-Unis po wleawuna kanṣiṣa vonọtaun de. Bẹsọn whenẹnu wẹ Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique sọawuhia taidi ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn. Ṣigba, nawẹ ota ṣinawetọ ehe yinuwa hẹ okún yọnnu lọ tọn gbọn?

 6. Nawẹ ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn yinuwa hẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbọn?

⁶ Ojlẹ kleun de to bẹjẹeji azán Oklunọ tọn godo, ota ṣinawetọ lọ diọnukunsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, yèdọ pipotọ mẹmẹsunnu Klisti tọn lẹ tọn he tin to aigba ji. (Mat. 25:40) Jesu dohia dọ to tintin tofi emitọn whenu, pipotọ okún lọ tọn na yí zohunhun do wà azọ́n he emi dena ẹn lọ to aigba ji. (Mat. 24:45-47; Gal. 3:26-29) Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique funawhàn hẹ mẹwiwe enẹlẹ. (Osọ. 13:3, 7) To Wẹkẹ-Whàn I whenu, huhlọn aihọn tọn enẹ sayana omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, ṣinyọ́nalọ owe yetọn delẹ ji bo wle afọzedaitọ pipli afanumẹ nugbonọ lọ tọn lẹ do gànpamẹ. Ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn tlẹ ko dibla doalọtena kavi hù azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ sudo. Jehovah ko mọ nujijọ mẹhẹnjọsi tọn enẹlẹ hlan nukọn bo de yé hia Johanu. Jiwheyẹwhe sọ dohia Johanu dọ to nujijọ enẹlẹ godo, adà awetọ okún lọ tọn na vọ́ huhlọn mọyi whladopo dogọ bo na zindonukọn to azọ́n gbigbọmẹ tọn etọn mẹ po zohunhun po. (Osọ. 11:3, 7-11) Whenuho devizọnwatọ Jehovah tọn egbezangbe tọn lẹ tọn dekunnu dọ nujijọ enẹlẹ wá aimẹ nugbo.

KANṢIṢA HE HUHLỌN AIHỌN TỌN HE YIN ANGLO-AMÉRIQUE TINDO HẸ AFỌ GÀNYUU PO OKÒ PO TỌN LẸ

 7. Kanṣiṣa tẹwẹ tin to ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn po boṣiọ blibata lọ po ṣẹnṣẹn?

⁷ Kanṣiṣa tẹwẹ tin to ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn po boṣiọ blibata lọ po ṣẹnṣẹn? Grande-Bretagne wá sọn Ahọluigba Lomu tọn mẹ, podọ to whenuena e yindọ États-Unis wá sọn Grande-Bretagne mẹ, mí sọgan dọ dọ, to aliho ma yin tlọlọ tọn mẹ, États-Unis lọsu wá sọn Lomu mẹ. Ṣigba, etẹwẹ dogbọn afọ boṣiọ lọ tọn lẹ dali? Yé yin yẹdena taidi gànyuu he flusọ́ po okò po. (Hia Daniẹli 2:41-43.) Nuyijlẹdonugo ehe to alọdlẹndo ninọmẹ he na tin-to-aimẹ to whenue ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn he yin Anglo-Amérique na yin huhlọn aihọn tọn. Di apajlẹ, nuhe yè yí okò po gànyuu po do basi ma na ló sọ nuhe yè yí gànyuu kẹdẹ do basi. Mọdopolọ, Anglo-Amérique ma tindo huhlọn sọ Huhlọn Aihọn tọn he mẹ e wá sọn. Ṣigba, etẹwẹ nọ dekanpona huhlọn Anglo-Amérique tọn?

 8, 9. (a) Nawẹ huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ do huhlọn gànyuu tọn nkọ hia gbọn? (b) Etẹwẹ okò he tin to afọ boṣiọ lọ tọn lẹ mẹ nọtena?

⁸ Ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn do huhlọn gànyuu tọn nkọ hia to whedelẹnu. Di apajlẹ, e do huhlọn etọn hia to whenue e gbawhàn to Wẹkẹ-Whàn I whenu. To Wẹkẹ-Whàn II whenu, huhlọn gànyuu tọn nkọ ota ṣinawetọ lọ tọn sọ họnwun gblegede.c To awhàn enẹ godo, ota ṣinawetọ lọ gbẹ́ nọ do huhlọn gànyuu tọn nkọ hia to ojlẹ delẹ mẹ. Etomọṣo, gànyuu enẹ ko flusọ́ po okò po sọn bẹjẹeji.

⁹ Sọn ojlẹ dindẹn die wẹ devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ ko tẹnpọn nado mọnukunnujẹ nuhe afọ boṣiọ lọ tọn lẹ zẹẹmẹdo mẹ. Sọgbe hẹ Daniẹli 2:41, gànyuu he flusọ́ po okò po nọtena “ahọludu” dopo, e ma yin susu. Enẹwutu, mí sọgan mọnukunnujẹemẹ dọ okò lọ nọtena ogbẹ́ voovo he tin to nuyiwadomẹji Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique lọ tọn glọ lẹ, podọ nuyiwa ogbẹ́ enẹlẹ tọn nọ zọ́n bọ Anglo-Amérique ma tindo huhlọn sọ Ahọluigba Lomu tọn. Okò lọ yin zẹẹmẹ basina taidi “okún gbẹtọ lẹ tọn” kavi gbẹtọ paa lẹ. (Dan. 2:43) Mẹhe tin to huhlọn aihọn tọn he yin Anglo-Amérique lọ glọ delẹ ko fọngu nado hoavùn na jlọjẹ tòvi po azọ́nwatọ lẹ po tọn, podọ nado tindo mẹdekannujẹ. Gbẹtọ paa enẹlẹ nọ dekanpona nugopipe Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique tọn nado yí huhlọn gànyuu tọn nkọ etọn zan. Humọ, to whenuena e yindọ po huhlọn po wẹ gandutọ he tlẹ diyin lẹ do nọ duto vòbibla lẹ ji bo nọ tin to dandannu glọ nado wazọ́n dopọ hẹ tonudọtọ otò yetọn tọn devo he ma kọngbedopọ hẹ yé lẹ, enẹ nọ dekanpona nugopipe yetọn nado deanana nulẹ dile yé na ko jlo do. Daniẹli dọ dọdai dọmọ: ‘Adàde ahọludu lọ tọn na yin sinsinyẹn, podọ adàde gbigbà.’—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. (a) Etẹwẹ na jọ do “afọ” lọ lẹ go? (b) Tadona tẹ kọ̀n wẹ mí sọgan wá gando sọha afọvi boṣiọ lọ tọn lẹ tọn go?

¹⁰ To owhe kanweko 21tọ mẹ, haṣinṣan vonọtaun he tin to Grande-Bretagne po États-Unis po ṣẹnṣẹn gbẹ́ zindonukọn, podọ yé nọ saba yinuwa dopọ to whẹho aihọn tọn lẹ mẹ. Dọdai he gando boṣiọ blibata lọ po gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ po go lẹ dohia dọ huhlọn aihọn tọn devo ma na wá diọtẹnna Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique. Dile etlẹ yindọ huhlọn aihọn tọn godo tọn ehe ma tindo huhlọn sọ Lomu he azangandan gànyuu tọn lọ lẹ nọtena, e ma na gbakija na ede.

¹¹ Be sọha afọvi boṣiọ blibata lọ tọn lẹ tindo zẹẹmẹ vonọtaun de wẹ ya? Lẹnnupọndo ehe ji: To numimọ devo lẹ mẹ, Daniẹli donù sọha tangan delẹ go—di apajlẹ, sọha azò he tin to ota gbekanlin voovo lọ lẹ tọn ji lẹ. Sọha enẹlẹ tindo zẹẹmẹ tangan de. Ṣigba, to whenue Daniẹli to zẹẹmẹ basi gando boṣiọ lọ go, e ma donù sọha afọvi lọ lẹ tọn go. Enẹwutu, e taidi dọ sọha afọvi lẹ tọn ma tindo zẹẹmẹ tangan de dile sọha awà, alọ, alọvi, azangandan po afọ lẹ po tọn ma tindo zẹẹmẹ vonọtaun de do. Ṣigba, Daniẹli zinnudeji dọ afọvi lọ lẹ na yin sọn gànyuu po okò po mẹ. Po nuhe Daniẹli dọ lẹ po, mí sọgan wá tadona lọ kọ̀n dọ Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique wẹ na to gandu to whenue “zannu” he nọtena Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn lọ na hò afọ boṣiọ lọ tọn lẹ.—Dan. 2:45.

ANGLO-AMÉRIQUE —GBEKANLIN AZÒ AWENỌ LỌ

12, 13. Etẹwẹ gbekanlin azò awenọ lọ nọtena, podọ etẹwẹ wẹ e wà?

¹² Dile etlẹ yindọ Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique yin gànyuu he flusọ́ po okò po, numimọ he Jesu na Johanu lẹ dohia dọ huhlọn ehe na to azọngban titengbe de hẹndi to azán godo tọn lẹ mẹ. Gbọnna? To numimọ de mẹ, Johanu mọ gbekanlin azò awenọ de he to hodọ taidi dlagọni de. Etẹwẹ gbekanlin dabla ehe nọtena? Na e tindo azò awe wutu, enẹ dohia dọ huhlọn awe to pọmẹ de wẹ e yin. Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique lọ mọ wẹ Johanu te whladopo dogọ, ṣigba tofi, huhlọn ehe to azọngban titengbe de hẹndi.—Hia Osọhia 13:11-15.

¹³ Gbekanlin azò awenọ lọ to “didọna” gbẹtọ lẹ nado basi boṣiọ gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ tọn. Johanu wlan dọ boṣiọ gbekanlin lọ tọn na sọawuhia, na busẹ bo nasọ sọawuhia whladopo dogọ. Hogbe ehelẹ mọ hẹndi gando titobasinanu he Grande-Bretagne po États-Unis po nọgodona de go, yèdọ titobasinanu he tindo yanwle lọ nado hẹn pọninọ tin to gandudu aihọn tọn lẹ ṣẹnṣẹn podọ nado nọ ze afọ yetọn dai.d Titobasinanu ehe sọawuhia to Wẹkẹ-Whàn I godo bo yin yinyọnẹn taidi Alẹnu Akọta lẹ tọn. Ṣigba, e busẹ to whenue Wẹkẹ-Whàn II bẹjẹeji. To awhàn enẹ whenu, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ lá dọ sọgbe hẹ dọdai owe Osọhia tọn, boṣiọ gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ tọn na sọawuhia whladopo dogọ. Na nugbo tọn, boṣiọ gbekanlin lọ tọn wá sọawuhia whladopo dogọ taidi Plidopọ Akọta lẹ tọn.—Osọ. 17:8.

14. Naegbọn Johanu dlẹnalọdo boṣiọ gbekanlin lọ tọn taidi ‘ahọlu ṣinatọ̀ntọ’ de?

¹⁴ Johanu dlẹnalọdo boṣiọ gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ tọn taidi ‘ahọlu ṣinatọ̀ntọ’ de. Naegbọn Johanu ylọ boṣiọ gbekanlin lọ tọn dọ “ahọlu” de? E jẹna ayidego dọ Johanu ma dọ dọ ahọlu ṣinatọ̀ntọ ehe yin ota ṣinatọ̀ntọ gbekanlin he e mọ lọ tọn gba. Kakatimọ, e dohia dọ boṣiọ gbekanlin enẹ tọn poun wẹ e yin. Nugopipe he boṣiọ enẹ tindo lẹpo nọ wá sọn otò he do e ai lẹ dè, titengbe Anglo-Amérique he yin godonọnamẹtọ daho hugan etọn. (Osọ. 17:10, 11) Etomọṣo, e mọ aṣẹpipa yí taidi ahọlu de nado hẹn azọngban tangan de di. Azọngban enẹ hinhẹndi na dekọtọn do nujijọ he na diọ whenuho gbẹtọvi lẹ tọn mẹ.

BOṢIỌ GBEKANLIN LỌ TỌN TLẸ́N YỌNNU AYỌDETỌ LỌ DÙ

15, 16. Etẹwẹ yọnnu ayọdetọ lọ nọtena, podọ etẹwẹ to jijọ do sinsẹ̀n go to egbehe?

¹⁵ Sọgbe hẹ nuhe Johanu dọ, yọnnu ayọdetọ de sinai do gbekanlin vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ de ji. Gbekanlin vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ enẹ wẹ sọ yin boṣiọ gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ tọn. Yinkọ yọnnu ayọdetọ lọ tọn wẹ “Babilọni Daho lọ.” (Osọ. 17:1-6) Yọnnu ayọdetọ yẹhiadonu tọn ehe nọtena sinsẹ̀n lalo lẹpo. Podọ e họnwun dọ sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ yin apadewhe Babilọni Daho lọ tọn. Sinsẹ̀n lalo lẹ nọgodona Alẹnu Akọta lẹ tọn podọ Plidopọ Akọta lẹ tọn to gbangba, bosọ nọ tẹnpọn nado yinuwado nudide yetọn lẹ ji.

¹⁶ Owe Osọhia tọn dohia dọ Babilọni Daho lọ sinai do ‘osin lẹ’ ji. Osin lọ lẹ nọtena mẹhe nọ nọgodona Babilọni Daho lọ lẹ. Ṣigba, to azán Oklunọ tọn whenu, gbẹtọ lẹ masọ nọ nọgodona ẹn dile yé ko nọ wà do dai ba. E taidi dọ osin lọ lẹ “hú” wẹ nkọ. (Osọ. 16:12; 17:15) Di apajlẹ, to ojlẹ he mẹ boṣiọ gbekanlin lọ tọn sọawuhia to tintan whenu, sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ tindo huhlọn taun to suhugan otò he hunnukun lẹ tọn mẹ. Ṣigba to egbehe, mẹsusu masọ nọ tindo sisi na sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ po nukọntọ yetọn lẹ po ba. Mẹdelẹ tlẹ yise dọ sinsẹ̀n wẹ yin adọ̀ nuhahun gbẹtọvi lẹ tọn. Mẹdevo lẹ tlẹ nọ dọ madoadúdẹji dọ yè dona sú sinsẹ̀nhọ lẹ.

17. Etẹwẹ na jọ do sinsẹ̀n lalo go to madẹnmẹ, podọ etẹwutu?

¹⁷ Etomọṣo, e ma yin nuhe to jijọ do sinsẹ̀n lalo go enẹ wẹ na zọ́n bọ e na busẹ gba. Yọnnu ayọdetọ lọ na gbẹ́ tindo nuyiwadomẹji sinsinyẹn do gbẹtọ lẹ ji bo na nọ sisẹ́ ahọlu lẹ nado wà ojlo etọn kakajẹ whenue Jiwheyẹwhe na ze linlẹn de do ahun gandutọ enẹlẹ tọn mẹ. (Hia Osọhia 17:16, 17.) To madẹnmẹ, Jehovah na sisẹ́ gandutọ titonu Satani tọn lẹ, he Plidopọ Akọta lẹ tọn yin afọzedaitọ yetọn, nado diọnukunsọ sinsẹ̀n lalo. Yé na doalọtena nuyiwadomẹji etọn bo na và adọkunnu etọn lẹ sudo. To owhe delẹ die wayi, e vẹawu nado yise dọ onú mọnkọtọn sọgan jọ. To egbehe, yọnnu ayọdetọ lọ to mùmù to gbekanlin vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ lọ ji. Ṣigba, yọnnu ayọdetọ enẹ ma na hẹn huhlọn etọn bu vudevude poun gba, kakatimọ, e na yin vivasudo to ajiji mẹ.—Osọ. 18:7, 8, 15-19.

GBEKANLIN LỌ LẸ NA YIN VIVASUDO TO MADẸNMẸ

18. (a) Etẹwẹ gbekanlin lọ na wà, podọ etẹwẹ na yin kọdetọn lọ? (b) Sọgbe hẹ Daniẹli 2:44, ahọluduta tẹlẹ wẹ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na vasudo? (Pọ́n apotin he tin to weda 17.)

¹⁸ To whenue sinsẹ̀n lalo na ko yin vivasudo godo, gbekanlin lọ, yèdọ titonu tonudidọ tọn Satani tọn he tin to aigba ji na diọnukunsọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn. Ṣigba, na ahọlu aigba ji tọn lẹ ma sọgan yì olọn mẹ wutu, yé na yangbé mẹhe nọ nọgodona Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn to aigba ji lẹ tọn. Ehe na dekọtọn do awhàn Amagẹdọni tọn mẹ. (Osọ. 16:13-16; 17:12-14) Daniẹli donù dopo to nuhe na jọ to awhàn enẹ whenu lẹ mẹ go. (Hia Daniẹli 2:44.) Gbekanlin he yin nùdego to Osọhia 13:1 mẹ, boṣiọ etọn po gbekanlin azò awenọ lọ po na yin vivasudo.

19. Jide tẹwẹ mí sọgan tindo, podọ etẹwẹ enẹ dona whàn mí nado wà?

¹⁹ To egbehe, mí to gbẹnọ to ojlẹ he mẹ ota ṣinawetọ gbekanlin lọ tọn to nuyiwa taidi huhlọn aihọn tọn. Ota devo ma nasọ sọawuhia to gbekanlin lọ go whẹpo e nado yin vivasudo. Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique wẹ na to gandu to whenue sinsẹ̀n lalo na yin vivasudo. Kakajẹ din, suhugan nuhe Daniẹli po Johanu po ko dọ dọdai etọn lẹ tọn ko mọ hẹndi. Enẹwutu, mí sọgan deji dọ vasudo sinsẹ̀n lalo tọn po awhàn Amagẹdọni tọn po na wá to madẹnmẹ. Jiwheyẹwhe ko de nujijọ ehelẹ hia jẹnukọn. Todin, be mí na payi avase he dọdai enẹlẹ bẹhẹn lẹ go ya? (2 Pita 1:19) Na nugbo tọn, din wẹ ojlẹ lọ nado nọ adà Jehovah tọn mẹ bo nọgodona Ahọluduta etọn.—Osọ. 14:6, 7.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Apotin to weda 17]

MẸNU LẸ WẸ ‘AHỌLUDU EHE LẸPO’ BẸHẸN?

Dọdai he tin to Daniẹli 2:44 mẹ dohia dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn “na gbà ahọludu do flinflin bo sú ahọludu [ehe] lẹpo do.” Huhlọn aihọn tọn he adà voovo boṣiọ lọ tọn nọtena lẹ kẹdẹ wẹ dọdai ehe to alọdlẹndo.

Ṣigba, etẹwẹ dogbọn gandudu gbẹtọvi tọn he pò lẹ dali? Dọdai Johanu tọn de he tindo kanṣiṣa hẹ dọdai Daniẹli tọn enẹ gọalọna mí nado mọnukunnujẹ whẹho lọ mẹ to gigọ́ mẹ. Dọdai lọ dohia dọ “ahọlu aigba fininọ lẹpo tọn lẹ” na yin bibẹpli sọta Jehovah to “azán daho Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ tọn” gbè. (Osọ. 16:14; 19:19-21) Enẹwutu, e ma yin ahọluduta kavi huhlọn aihọn tọn he boṣiọ blibata lọ nọtena lẹ kẹdẹ wẹ na yin vivasudo to Amagẹdọni gba, ṣigba gandudu gbẹtọvi tọn he pò lẹpo.

Ahọlu Ṣinatọ̀n Yin Didehia

E ma yin ahọlu kavi gandudu gbẹtọvi tọn ṣinatọ̀n kẹdẹ go wẹ owe Daniẹli po Osọhia po tọn donù gba, ṣigba yé sọ dọ lehe huhlọn enẹlẹ na sọawuhia debọdo-dego do ga. Nukunnumimọjẹ dọdai tintan Biblu tọn mẹ na gọalọna mí nado yọ́n zẹẹmẹ dọdai enẹlẹ tọn to gigọ́ mẹ.

To whenuho gblamẹ, Satani ko wleawuna okún etọn gbọn tonudọgbẹ́ po ahọluduta voovo lẹ po didoai dali. (Luku 4:5, 6) Etomọṣo, ahọluduta gbẹtọvi tọn vude poun wẹ ko diọnukunsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ—vlavo akọta Islaeli tọn wẹo kavi agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn—to aliho sinsinyẹn mẹ. Huhlọn daho mọnkọtọn ṣinatọ̀n poun go wẹ numimọ Daniẹli po Johanu po tọn lẹ dọho gando.

[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 12, 13]

(Na nudọnamẹ gigọ́, pọ́n linlinnamẹwe lọ)

1. Egipti

2. Assilia

3. Babilọni

5. Grèce

6. Lomu

OMẸ JIWHEYẸWHE TỌN LẸ

2000 J.W.M.

Abraham

1500

Akọta Islaeli Tọn

1000

Daniẹli 500

J.W.M./​W.M.

Johanu

Islaeli Jiwheyẹwhe tọn 500

1000

1500

2000 W.M.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide lẹ]

Boṣiọ blibata lọ (Dan. 2:31-45)

Gbekanlin ẹnẹ tọ́n sọn ohù mẹ (Dan. 7:3-8, 17, 25)

Agbò lọ po alúnkùn lọ po (Dan., weta 8)

Gbekanlin azò awenọ lọ to “didọna” gbẹtọ lẹ nado basi boṣiọ gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ tọn (Osọ. 13:11-15)

Gbekanlin he tindo ota ṣinawe lọ (Osọ. 13:1-10, 16-18)

[Asisa Yẹdide lẹ Tọn]

Photo credits: Egypt and Rome: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Medo-Persia: Musée du Louvre, Paris

Kanbiọ lẹ sọn Wehiatọ lẹ Dè

Whetẹnu wẹ Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique lẹzun huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ he Biblu dọ dọdai etọn?

▪ Boṣiọ ogànnọ blibata he Ahọlu Nẹbukadnẹzali mọ lọ ma nọtena huhlọn aihọn tọn lẹpo. (Dan. 2:31-45) Kakatimọ, boṣiọ lọ nọtena huhlọn aihọn tọn atọ́n he dugán bẹsọn ojlẹ Daniẹli tọn mẹ bo diọnukunsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ.

Sọgbe hẹ zẹẹmẹ he Daniẹli basi gando boṣiọ ogànnọ lọ go, Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique na wá sọn Lomu mẹ, e ma yindọ e na gbawhàn Lomu tọn wẹ gba. To numimọ he Daniẹli mọ lọ mẹ, gànyuu he bẹsọn azangandan lẹ mẹ lọ dlẹnkan biọ afọ po afọvi lẹ po mẹ. (To afọ po afọvi lẹ po mẹ, gànyuu lọ flusọ́ po okò po.)a Sọgbe hẹ numimọ Daniẹli tọn, azangandan gànyuu tọn lọ lẹ mẹ wẹ Huhlọn Aihọn tọn he yin Anglo-Amérique na wá sọn. Whenuho dekunnu dọ nuhe jọ pẹpẹ niyẹn. To vivọnu owhe 1700 lẹ tọn, Grande-Bretagne he yin apadewhe Ahọluigba Lomu tọn to ojlẹ de mẹ wayi jẹ yindi ji. To godo mẹ, États-Unis d’Amérique lọsu wá lẹzun otò huhlọnnọ de. Etomọṣo, huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ he Biblu dọ dọdai etọn lọ ma ko wá aimẹ to whenẹnu. Etẹwutu mí do dọmọ? Na to ojlẹ enẹ mẹ, Grande-Bretagne po États-Unis po ma ko yinuwa to pọmẹ to aliho tangan de mẹ. Ṣigba, nuhe yé wà to Wẹkẹ-Whàn I whenu lọ niyẹn.

To ojlẹ lọ mẹ, “ovi ahọluduta lọ tọn lẹ” to azọ́nwa po zohunhun po titengbe to États-Unis, fie tatọ́-tẹnnọ yetọn tin te to Brooklyn, New York. (Mat. 13:36-43) Humọ, hagbẹ pipli mẹyiamisisadode lẹ tọn lẹ to yẹwhehodọ po zohunhun po to otò he tin to aṣẹpipa Ahọluigba Grande-Bretagne tọn glọ lẹ mẹ. To Wẹkẹ-Whàn I whenu, Grande-Bretagne po Amérique po wleawuna kanṣiṣa vonọtaun de to whenue yé to awhànfun sọta kẹntọ dopolọ lẹ. Humọ, na ninọmẹ awhàn lọ tọn hẹn owanyi akọta tọn sinyẹn deji wutu, yé diọnukunsọ mẹhe yin apadewhe okún “yọnnu” Jiwheyẹwhe tọn lọ tọn lẹ, ṣinyọ́nalọ owe yetọn lẹ ji bo sú mẹhe yin nukọntọ to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ lẹ do gànmẹ.—Osọ. 12:17.

Enẹwutu, sọgbe hẹ dọdai Biblu tọn, huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ ma wá aimẹ to vivọnu owhe 1700 lẹ tọn, yèdọ whenue Grande-Bretagne jẹ yindi ji tlolo gba; kakatimọ, e wá aimẹ to bẹjẹeji azán Oklunọ tọn.b