Ang Katapusan nga Hinganiban kag ang Palumba Para sa Kalig-onan

“ANG hinganiban nga may dimatupungan nga gahom ginahimo nga magabalhin sing bug-os sang tanan nga kahimtangan sang inaway sa palaabuton . . . Sa pagkamatuod, kon wala sing mahimo nga kasugtanan sa nagakaigo nga tion tuhoy sa pagkontrol sang paggamit sa bag-ong aktibo nga mga materyales, ang bisan anong temporaryo nga kaayohan, daw ano man kadaku, malabawan sang dayon nga katalagman sa katilingban sang tawo.”—Taga-Denmark nga pisisista nuklear nga si ­Niels Bohr. Ginsulat sang 1944.

Ang isa ka pagtuon sang Nasyones Unidas nagsiling: “Wala . . . sing makapamatok sa daku nga mga epekto sang nuklear nga mga hinganiban, wala sing epektibo nga depensa batok sa isa ka hungod nga pagsalakay . . . Sa sining kahulugan, ang katawhan ginaatubang sang matuod nga hinganiban.”

Madali nga narealisar sang mga tawo nga indi lamang mga siudad ang mahapay sa sulod sang pila ka segundo kundi ini nga kahapayan mahimo nga may relatibo nga kahapos—indi na kinahanglan nga lutuson anay ang isa ka armada. Paagi sa nuklear nga mga hinganiban ang populasyon sang isa ka pungsod sarang mapapas kag ang ekonomiya sini malaglag sa sulod sang isa ka adlaw, nga wala sing bisan isa ka pag-engkwentrohanay.

Ang pagkarealisar nga wala sing epektibo nga depensa batok sa atomiko nga mga hinganiban nagdul-ong sa pagplano sing pangpahadlok batok sa nuklear nga inaway. Sang Nobiembre 1945, ang kumandante heneral sang Army Air Forces sang E.U. nga si Henry H. Arnold nagsiling sa isa ka report sa sekretaryo sang inaway: “Ang matuod nga kalig-onan batok sa atomiko nga mga hinganiban sa malapit nga palaabuton nasandig sa aton ikasarang sa pagdugang sang aton puersa sa madali. Dapat mahibaloan sang kaaway nga ang pagsalakay sa Estados Unidos magakahulugan sing pagbalos dayon sa iya sing makahalapay nga atomiko.”

Madamo ang wala nagaugyon nga ina nga pangpahadlok nagaaman sing matuod nga kalig-onan. Si Rob­ert J. Op­pen­hei­mer, ang maalam nga pisisista nga nanguna sa paghimo sing bomba atomika, nagpaanggid sang nagaaway nga nuklear nga mga kagamhanan sa “duha ka iwiiwi sa sulod sang botelya, ang tagsa may ikasarang sa pagpatay sa isa kag isa, apang yara lamang sa katalagman ang iya kabuhi.” Kasan-o lang, si Presidente Ron­ald Rea­gan nagsiling nga ang kahimtangan sang E.U. kag Sobyet kaanggid sa duha ka tawo nga nagataya sing pusil sa ulo sang isa kag isa.

Pagtinguha nga Kontrolon ang mga Atomo sa mga Pungsod

Sang Hunyo 1946 nagpresentar ang Estados Unidos sing plano sa bag-o maporma nga organisasyon sang Nasyones Unidas. Ang plano nagpangayo nga magtukod sing isa ka internasyonal nga ahensya nga may awtoridad sa pagkontrol kag sa pag-usisa sang atomiko nga mga hinganiban sa bug-os nga kalibutan. Sa tapos matukod ina nga ahensya, ihatag sang Estados Unidos ang iya mga sekreto tuhoy sa atomo, gub-on ang iya mga bomba atomika, kag indi na maghimo sing dugang pa.

Nagsiling ang Unyon Sobyet nga dulaon anay ang atomiko nga mga hinganiban. Sa tion nga mahimo na ini, nian himuon ang mga kahimusan sa pagkontrol kag sa pag-usisa. Ang hulusayon wala malubad, kag sa mga tinuig sang mabugnaw nga inaway nga nagsunod, ang paglaum sang NU nga kontrolon ang atomiko nga mga hinganiban nadula.

Ang Palumba sa Hinganiban: Aksion kag Reaksion

Sang 1949 ginpalupok sang Sobyet ang ila una nga bomba atomika. Nagdaku ang suspetsa kag indi pagsalig sa ulot sang Sidlangan kag Nakatundan, kag nagsugod ang palumba sa hinganiban. Ang sabat sang E.U. sa bomba sang Sobyet amo ang pag-imbento sing mas makusog nga hinganiban, ang bomba hidrohena. Ang una sini gintilawan (sang 1952) nga mga 800 ka pilo ang kabaskugon sang sa nauna nga mga bomba atomika. Pagligad lamang sang siam ka bulan, ang Sobyet nagmadinalag-on sa pag-imbento sang ila kaugalingon nga bomba hidrohena.

Masunod nag-abot ang ICBM (in­ter­con­ti­nen­tal bal­lis­tic mis­sile). Ang Unyon Sobyet nauna sa sini sang 1957. Karon ang nuklear nga pag-atake sarang mahimo sa sulod sang mga minutos sa baylo sang mga oras. Nagdalidali ang Estados Unidos sa paghingabot kag sang masunod nga tuig gindugang nila ang ICBM sa ila arsenal.

Samtang sa sulod sining mga tion ang iban nga mga pungsod nag-imbento kag nagtilaw sang ila kaugalingon nga mga bomba atomika. Nian, ang Uni­ted King­dom, ang Pransya, kag ang iban pa nangin nuklear nga mga kagamhanan.

Ang aksion kag reaksion nga hitabo nagpadayon sang katuigan 1960. Ang Estados Unidos kag ang Unyon Sobyet nag-eksperimento sa an­ti­bal­lis­tic mis­siles. Parelo sila nga nakatuon kon paano paluparon ang mga misil gikan sa mga submarino. Pareho sila nga nakaimbento sing madamo nga war­head.

Ang palumba nagpadayon tubtob sa katuigan 1970 upod ang daku nga pagkatukib sa MIRV (mul­ti­ple in­de­pend­ent­ly-tar­get­ed re­entry ve­hi­cle). Ang isa ka misil makadala na karon sing madamo nga war­head, ang kada isa sini sarang matuon sa lainlain nga puntariya. Halimbawa, ang modernong MX sang Amerika, ukon Peace­keep­er, nga misil nagadala sing napulo ka war­head; amo man ang SS-18 sang Sobyet. Busa, ang tagsa ka misil makalaglag sing napulo ka siudad.

Nag-uswag man ang pagkasibu sang mga misil, kag, ini, upod sa pag-imbento sa ­MIRVs, nagdul-ong sa bag-o nga kahadlok. Sa baylo nga puntariyahon ang mga siudad, ang magkaaway nga mga base sang misil kag ang militar nga mga instalasyon sarang kag ginhimo nga puntariya sing madamo nga beses sang ­MIRVs. Ang iban naghaumhaum nga mahimo may magdaug sa nuklear nga inaway. Ang isa ka makusog nga pag-una sa pagpalupok mahimo nga magadula sang ikasarang sang kaaway sa pagbalos.

Ang tagsa ka bahin napilitan nga atubangon ina nga katalagman paagi sa pagpat-od sang iya ikasarang sa pagbalos bisan pa kon ang kaaway madinalag-on nga nakauna sa kibot nga pag-atake. Ginpangatarungan nga kon wala sing ikasarang sa pagbalos, indi mapunggan ang pagkasupog sang kaaway; sa pagkamatuod, ang pagkasupog indi mapamatokan nga makasululay. Gani—dugang pa nga mga hinganiban.

Sa karon nga katuigan 1980, ang palumba sa hinganiban nagapadayon sa isa ka makatalagam nga kadasigon. Ang bag-o nga dugang sa natipon nga mga hinganiban amo ang bomba neutron—isa ka diutay nga bomba hidrohena nga gintuyo sa pagpatay sa mga tawo paagi sa radyasion apang mabilin ang mga tinukod kag mga salakyan. Ang isa pa amo ang ­cruise mis­sile—nga makalupad sa kahawaan sa ibabaw lamang sang mga kahoy (kag ubos sa radar sang kaaway) agod magdala sing sibu nga nuklear nga huyap sa puntariya nga 1,500 ka milya (2,400 km) ang kalayuon. Ang pinakaulihi nga gindugang, ang popular nga gintawag nga Star ­Wars, nagalakip sang kahawaan sa patag-awayan.

Mga Pagtinguha sa Pagkontrol sang mga Hinganiban

Bisan pa ang maragtas sang pag-imbento sing mga hinganiban mahimo magpahangop nga ang palumba sa nuklear nga mga hinganiban nagapadayon nga wala sing pagpugong, pila ka kasugtanan ang nahimo. Ang iban sini nagalimite sang pagtilaw ukon nagtukod sing limite sa pila ka sistema sang hinganiban, samtang ang iban pa nagpugong sang pagpalapta sing nuklear nga mga hinganiban sa indi nuklear nga mga estado.

Ining mga kasugtanan nahimo paagi lamang sa mabudlay, makonsumo sa tion nga mga panikasog. Kag wala sing kasugtanan nga nakabuhin sing daku sang nagaluntad nga mga hinganiban.

Ang gamut sang problema amo ini: Ang dalagku nga mga kagamhanan wala nagasaligay kag nahadlok sila sa isa kag isa. Sing makahalam-ot, ang resulta nga walay kalig-onan nagpabaskog lamang sang handum para sa dugang pa nga mga hinganiban. Nian, ang dugang nga mga hinganiban nagahimo sang tagsa ka bahin nga kapin ka malaglagon kag makatalagam sa isa kag isa; busa, ang mga tawo dugang nga nagabatyag nga wala sing kalig-onan sang sa bisan anong tion.

[Kapsion sa pahina 5]

“Kon mag-away ang mga elepante, ang mga hilamon maapektohan man”

[Diagram sa pahina 5]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang gahom sang isa ka MX nga misil katumbas sa 300 ka bomba nga gingamit sa Hiroshima, bastante na sa paglaglag sang duog nga 240 ka milya kuadrada

Lupok sa Hiroshima

Lupok sang MX nga misil