Pagbato sa Isa ka Mapintas nga Kaaway

“AMO ini ang pinakadaku nga pagtilaw sa akon kabuhi,” siling ni Elizabeth. “Maayo gid nga nag-ayo liwat ang akon lawas. Daw subong bala nga nakatigayon ako sing bag-o nga kahigayunan nga mangin malipayon sa kabuhi. Nagakalipay na ako sa simple nga mga butang!” Nalandas sining 42-anyos nga babayi ang isa ka kaaway nga nagatuga kuno sing pag-antos kapin sa bisan ano pa nga balatian sa hunahuna—ang kapung-aw.

Si Alexander wala magmadinalag-on. Ining 33-anyos nga lalaki ginpung-awan sing daku, nadula ang iya gana sa pagkaon, kag luyag mag-isahanon pirme. “Daw subong bala nga ang bug-os nga kalibutan nalusod na kag wala na sing pulos nga mabuhi pa sia,” paathag sang iya asawa nga si Es­ther. “Nagapati sia nga wala na sia sing pulos.” Nakombinse nga indi na sia mag-ayo, naghikog si Al­ex­an­der paagi sa paglumpat gikan sa mataas nga duog.

Sanday Elizabeth kag Al­ex­an­der nalakip sa ginareport nga 100,000,000 ka tawo sa bug-os nga kalibutan nga kada tuig ginadunggo sang kapung-aw. Isa sa tagsa ka apat ka Amerikano kag isa sa tagsa ka lima ka Canadianhon ang nagaeksperiensia sing daku nga kapung-aw sa ila kabuhi. Ang kapung-aw ginareport man nga amo ang kinaandan nga balatian sa Aprika, kag nagadugang ini sa Republika Pederal sang Alemanya. Gani mahimo nga may abyan ka ukon paryente nga biktima sini.

Ang asawa ni Alexander, nga naghimo sang tanan nga mahimo sa pagbulig sa iya bana, nagapaandam: “Kon ang isa maghambal nahanungod sa iya kapung-aw kag pagbatyag sing pagkawalay pulos, patihi sia.” Sa amo, ang daku nga kapung-aw indi lamang isa ka nagaligad nga panimuot ukon isa lamang ka kaso sang kasubo. Mahimo ini nga isa ka manugpatay, isa ka mapintas nga kaaway nga makabalda. Ang ikasarang sa pagkilala sini mahimo magkahulugan sing kinatuhayan sang kabuhi kag kamatayon.

“Isa ka Kalalat-an sa Akon Utok”

Mahimo matabo sa aton tanan ang masakit nga kapierdihan, mga kabang-awan, kag mga kapaslawan. Ang kasubo isa ka kinaugali nga reaksion. Nagatikop ka sa emosyon, ginadilapan mo ang imo pilas, kag sa ulihi malandas mo ang pagkamaminatud-on sang nagbag-o nga kahimtangan. Nagalaum ka sa isa ka mas maayo nga adlaw buwas kag sa dili madugay magakalipay ka liwat sa kabuhi. Apang tuhay sa mga kaso sang daku nga kapung-aw.

“Sa walo ka bulan wala gid sing pagpamalaklon, wala gid, sing nakahimo sa akon nga mag-ayo ang akon pamatyag,” siling ni Elizabeth. Ang isa pa nga ginapung-awan, si Carol, nagdugang: “Daw subong ini sang kalalat-an sa akon utok, kaangay sang makahaladlok nga panganod nga nagabitay sa ibabaw ko. Mahimo mo ako hatagan sing isa ka milyon nga dolyar, apang indi madula ining makaulugot nga mga balatyagon.” Ang isa ka tawo nagsiling nga ‘daw nagasuksok ikaw sing madulom nga antipara—ang tanan indi makagalanyat. Subong man, ang antipara may nagapadaku nga mga lente, agod nga ang tagsa ka problema daw kadaku gid.’

Ang kapung-aw may nanuhaytuhay nga emosyon halin sa pagbatyag sing kasubo tubtob sa pagbatyag nga wala sing pulos kag paghikog. (Tan-awa ang kahon sa pahina 4.) Ang kadamuon sang mga sintoma, ang kabaskugon sini, kag ang kalawigon mga kabangdanan tanan sa pagpakita kon ang kasubo mangin daku nga kapung-aw.

Indi Pirme Mahapos Makilal-an

Masami nga ang kapung-aw mabudlay makilal-an bangod mahimo nga ang ginapung-awan may mga sintoma man sa pisikal. “Ang akon mga tiil nagangutngot, kag kon kaisa masakit ang akon bug-os nga lawas. Nagpakunsulta ako sa madamo nga doktor,” siling ni Elizabeth. “Nakombinse ako nga may balatian ako sa lawas nga indi nila makita kag malapit na ako mapatay.” Kaangay ni Elizabeth, mga 50 porsiento sang ginapung-awan nga mga pasyente nga nagapangita sing medikal nga bulig ang nagareklamo tuhoy sa pisikal sa baylo sang emosyonal nga mga sintoma.

“Sa masami, magareklamo sila nga masakit ang ila ulo, indi sila makatulog, may ano­rexia sila, ginatubol, ukon pirme ginakapoy,” sulat ni Dr. Samuel Guze, pangulo sang De­part­ment of Psy­chi­a­try sang Wash­ing­ton University sa St. Louis, “apang wala sila sing isiling nahanungod sa pagbatyag sing kasubo, wala sing paglaum, ukon pagluya sang buot. . . . Ang iban sang ginapung-awan nga mga pasyente daw wala makamatikod sa ila kapung-aw.” Ang nagalukmat nga palanakit, pagniwang ukon pagtambok, kag ang nagabuhin nga handum sa sekso mga sintoma man.

Si Dr.E.B.L. Ovuga sang Umzimkulu Hospital, Transkei, Bagatnan nga Aprika, nagreport nga samtang ang napung-awan nga mga Aprikano malaka lamang nagareport sing pagbatyag nga nakasala ukon wala sing pulos, nagareklamo sila tuhoy sa sobra nga pagpanghikot, pag-untat sa pagpanghikot, kag pagpalanakit sang lawas. Nasapwan sang report sang ­World ­Health Or­gan­i­za­tion sang 1983 nga ang kalabanan sang napung-awan nga mga tawo nga ginton-an sa Switzerland, Iran, Can­a­da, kag Hapon may pareho nga sintoma nga indi malipayon, mabinalak-on, kulang sing kapagsik, kag nagadumdom nga indi sangkol.

Ang alkohol kag pag-abuso sa droga, subong man ang pagkasalamwanan sa sekso, mga pila lamang sang mga paagi nga ginahimo sang iban agod matabunan ang ila napung-awan nga mga balatyagon. Huo, “bisan sa kinadlaw ang tagipusuon mahimo nga masulub-on.” (Hulubaton 14:13) Labi ini nga matuod sa mga pamatan-on. “Ang mga adulto daw napung-awan tulukon, apang kon ang isa ka napung-awan nga bata magsulod sa hulot, wala ikaw sing matalupangdan,” paathag ni Dr. Don­ald ­McKnew sang NIMH (Na­tion­al In­sti­tute of Mental ­Health) sang gin-interbyu sang Magmata! “Amo kon ngaa ang kapung-aw sang bata madugay nga indi mamutikan. Apang sa tion nga makighambal ikaw sa ila nahanungod sini, ibubo nila ang ila kapung-aw.”

Apang, ang katuigan 1980 nakakita sing importante nga mga pag-uswag sa paghangop kag sa pagbulong sa kapung-aw. Ang mga misteryo sang kemistriya sang utok ginatukib. May mga pagtilaw nga natukiban agod makilala ang pila ka sahi sang kapung-aw. Nagbaskog pa ang pagpakig-away bangod sang paggamit sing an­ti­de­pres­sant nga mga bulong kag mga sustansya subong sang amino acid. Dugang pa, ang malip-ot nga kalawigon sang pagpakighambal nga terapiya epektibo nga ginagamit. Suno sa mga sientipiko sang NIMH, sa ulot sang 80 kag 90 porsiento sang tanan nga biktima ang mabuligan sing daku paagi sa nagakaigo nga bulong.

Apang ano ang kabangdanan sining makabalda nga balatian sa emosyon?

[Tsart sa pahina 4]

Ang mga Sahi sang Kapung-aw

Kinaandan nga mga Kasubo Daku nga Kapung-aw

Panimuot

Kasubo, normal nga kasubo Daku nga pagbatyag nga wala na sing paglaum

Pagbatyag nga wala sing pulos

Pagkaluoy sa kaugalingon, pagluya sang buot

Pagbasol sa kaugalingon kag Malaglagon nga pagbatyag

pagbatyag nga nakasala

nga nakasala kag pagbasol sa kaugalingon

Wala sing kalipay, wala na nagaulikid

Makasapo pa sing kalipay

Panghunahuna

Ginatublag sang konsiensia Nagaplano sa paghikog

ukon nagahinulsol

Mabudlay makakonsentrar

Kalawigon

Malip-ot lamang (pila ka adlaw) Malawig (duha ka semana ukon kapin)

Pisikal nga mga Sintoma

Normal nga pagpanghikot Pirme ginakapoy; indi mapaathag nga pagpalanakit

Diutay nga mga problema sa lawas Pagbalhin sa batasan sa pagkaon kag sa pagtulog

Indi makapahimunong sa pulungkuan, nagapakadto-pakari, ginapugapuga ang mga kamot Naghinay nga paghambal ukon paghulag

(temporaryo)