Part 5

Siensia​—Ang Padayon nga Pagpangita sang Katawhan sing Kamatuoran

Epektibo nga “Madyik” sang Ika-20 nga Siglo

ANG daw imposible nga “madyik” sang ika-19 nga siglo nangin katunayan sang ika-20 nga siglo. Sa sulod sang isa ka kaliwatan, nag-uswag ang katawhan halin sa pagmaneho sang ila kaugalingon nga Model T Ford padulong sa kakunyag sang pagtan-aw sa de-kolor nga TV sa mga tawo nga nagalakat sa bulan. Ang mga “milagro” sang siensia ginakabig sa karon nga kinaandan lamang sa baylo nga tumalagsahon.

“Ang mga nahimuan sang siensia sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo,” siling sang The New Encyclopædia Britannica, “tuman ka daku nga indi ini marekord.” Nagapatuhoy ini sa “isa ka kinaandan nga sulundan sang pag-uswag,” apang, nagasiling ini nga “sa tagsa ka daku nga patag, ang pag-uswag ginpasad sa madinalag-on nga paglaragway sang ika-19 nga siglo.” Ginapadaku sini ang katunayan nga ang siensia isa ka nagapadayon nga pagpangita sing kamatuoran.

Ginbuslan sang mga Grupo

Ang sientipiko nga mga katilingban, mga grupo sang mga sientipiko nga nagsapol agod magbayluhanay sing mga ideya kag impormasyon, ginporma sa Europa sang ika-17 nga siglo. Agod mapahibalo ang pinakabag-o nga mga tukib, ining mga katilingban nagsugod pa gani sa pagbalhag sang ila kaugalingon nga mga magasin. Nagdul-ong ini sa masangkad nga pagbayluhanay sing impormasyon nga nagpapag-on sang sadsaran para sa dugang pa nga pag-uswag sang siensia.

Sang ika-19 nga siglo, ang mga unibersidad nakigbahin sing daku sa sientipiko nga pagpanalawsaw, kag sang nagsunod nga mga tinuig ang ila mga laboratoryo nakahimo sing importante nga mga tukib.a Sang umpisa sang ika-20 nga siglo, ang mga kompanya sang patikang nagpatindog man sing mga laboratoryo para sa pagpanalawsaw, nga sang ulihi nakatukib sing bag-o nga mga bulong, sintetiko nga mga materyales (lakip ang mga plastik), kag iban pa nga mga produkto. Ang publiko nakabenepisyo sa sini, kag minilyon ka dolyares ang naganansia sang manugpanalawsaw nga mga kompanya.

Ang pagtukod sining mga laboratoryo kag mga grupo sang mga manugpanalawsaw nagpanugda sing isa ka huyog padulong sa organisado nga pagpanalawsaw tuhay sa indibiduwal nga panikasog. Ang iban nga mga sientipiko nagduhaduha kon bala amo ini ang labing maayo nga tikang. Sang 1939, si John D. Bernal, Irlandes nga pisiko kag X-ray crystallographer, namangkot: “Dapat bala mag-uswag ang siensia paagi sa kaswal nga paghituhog sang binuhatan sang may abilidad nga mga indibiduwal, ang tagsatagsa sa ila nagasunod sang iya kaugalingon nga paghangop, ukon paagi sa mga grupo ukon gang sang mga manugpangabudlay nga nagabuligay kag nagatingob sang ila binuhatan suno sa nahuman na apang sarang pa mapasibu nga plano?”

Bangod sang masibod kag magasto nga pagpanalawsaw, ginrekomendar ni Bernal ang pagpangabudlay subong mga grupo, nga nagasiling nga ang problema lamang amo kon paano organisahon sing nagakaigo ang hilikuton. Sia nagtagna: “Ang pagpanghikot subong grupo magauso sa sientipiko nga pagpanalawsaw.” Karon, pagligad sang katunga sang siglo, husto gid si Bernal. Nagpadayon ini nga huyog, nga nagapadasig sang epektibo nga “madyik” sang siensia sang ika-20 nga siglo.

“Daw Ano ang Nahimo sang Dios!”

Sang Mayo 24, 1844, ining pagtuaw madinalag-on nga napaliton ni Samuel Morse, imbentor sang Morse code, sa kalayuon nga labaw sa 50 kilometros. Ang ika-19 siglo nga mga gamot sang nagresulta nga “madyik” sang telekomunikasyon sang ika-20 nga siglo gintanom karon.

Mga 30 ka tuig sang ulihi, sang 1876, si Alexander Graham Bell nagahanda sa pagtesting sang transmitter upod kay Thomas Watson, nga iya kabulig, sang naula ni Bell ang diutay nga asido. Ang iya panawag nga, “G. Watson, dali diri. Kinahanglan ko ikaw,” indi lamang nangin isa ka panawag nga nagapangayo sing bulig. Nabatian ni Watson, nga didto sa pihak nga kuwarto, ang mensahe, nakilal-an ini nga amo ang unang mahangpan nga mga tinaga paagi sa telepono, kag madasig nga nagkadto. Kutob sadto, ang mga tawo madasig nga nagakadto sa telepono kon magkiriring ini.

Sa sulod sang nagligad nga 93 ka tuig, ang sientipiko nga ihibalo, upod sa teknolohiya, naghatag sa katawhan sa daku nga kadamuon sing pagkabuhi nga wala pa matigayon sang una. Ang kalibutan daw naggamay. Ang “imposible” nga mga butang nangin kinaandan. Sa katunayan, ang mga telepono, mga telebisyon, mga awto, kag mga eroplano​—kag ang iban pa nga mga “milagro” sang ika-20 nga siglo—​nangin daku nga bahin sang aton kalibutan sa bagay nga nagakalipat kita nga ang katawhan wala sini anay sa daku nga bahin sang ila pagkabuhi.

Sa pagsugod sang siglo, siling sang The New Encyclopædia Britannica, “ang mga kadalag-an sang siensia daw nanaad sing bugana gid nga ihibalo kag gahom.” Apang ang mga pag-uswag sa teknolohiya nga nahimo na wala pa matilawi sang tanan sing alangay, kag indi tanan sini sarang makabig nga mapuslanon. “Pila lamang ka tawo,” dugang sini, “ang makapakot sang mga problema nga dalhon sini gid nga mga kadalag-an sa ila sosyal kag kinaugali nga palibot.”

Ano ang Nagtuga sang mga Problema?

Wala sing sayop nga makita sa sientipiko nga mga katunayan nga nagapauswag sang aton paghangop sa uniberso, ukon sa teknolohiya nga sa isa ka praktikal nga paagi nagagamit sini para sa kaayuhan sang katawhan.

Ining duha​—siensia kag teknolohiya​—may madugay na nga relasyon. Apang suno sa libro nga Science and the Rise of Technology Since 1800, “ang ila suod nga kaangtanan, nga nahibaluan na karon, wala mapamatud-i sing bug-os tubtob sining karon lang.” Bisan sa tion sang una nga bahin sang pagbag-o sa industriya, ang ila relasyon indi pa suod. Samtang ang bag-o nga ihibalo sa siensia nakaamot sa paghimo sing bag-o nga mga produkto, amo man ang eksperiensia sa trabaho, kalantip sang kamot, kag ang pagkasampaton sa paggamit sing makina.

Apang, sang magbag-o ang industriya, nagdasig ang pagtipon sing ihibalo sa siensia, sa amo nagtuga sing mas masangkad nga sadsaran para sa teknolohiya. Ginpapagsik sang bag-o nga ihibalo, nagsugod ang teknolohiya sa pagpangita sing mga paagi agod buhinan ang makatalaka nga trabaho, paayuhon ang panglawas, pasanyugon ang isa ka mas maayo, mas malipayon nga kalibutan.

Apang ang teknolohiya indi mahimo nga mangin maayo pa sa sientipiko nga ihibalo nga ginapasaran sini. Kon ang sientipiko nga ihibalo sayop, ang bisan anong teknolohiko nga mga pag-uswag nga napasad sa sini mangin sayop man. Ang lamita nga mga epekto sini masami nga masapwan sa tapos lamang mahimo ang daku nga halit. Halimbawa, sin-o ang nakapanagupnop nga ang pagpakilala sa aerosol spray nga nagagamit sing chlorofluorocarbon ukon hydrocarbon magahalit sa pila ka adlaw sa ozone layer nga nagaamlig sa duta?

May lain pa nga nadalahig​—ang mga motibo. Ang isa ka dedikado nga sientipiko mahimo nga interesado sa ihibalo kag mahimo nga handa sa paghinguyang sing mga dekada sang iya kabuhi sa pagpanalawsaw. Apang ang isa ka negosyante, nga mahimo mas interesado sa ganansia, indi makahulat sa paggamit sina nga ihibalo. Kag sin-o nga politiko ang mapailubon nga magahulat sing mga dekada antes gamiton ang teknolohiya nga sa banta niya magahatag sa iya sing politikanhon nga bentaha kon gamiton sa gilayon?

Ginkilala sang pisiko nga si Albert Einstein ang problema sang nagsiling sia: “Ang ginbuy-an nga gahom sang atomo nagbag-o sang tanan nga butang luwas sa aton panghunahuna kag sa amo nagapadulong kita sa walay tupong nga kalamidad.” (Italiko amon.) Huo, madamo sang mga problema nga gintuga sang “madyik” sang ika-20 nga siglo ang nag-utwas indi lamang bangod sang sayop nga sientipiko nga ihibalo kundi bangod man sang madasig kag indi makontrol nga teknolohiya nga ginpahulag sang makagod nga mga interes.

Halimbawa, natukiban sang siensia nga ang tunog kag panan-aw ukon vision sarang mapaliton sa malayo nga mga duog​—sa amo telebisyon. Ginpalambo sang teknolohiya ang kinahanglanon nga ihibalo sa paghimo sini. Apang sayop nga panghunahuna sa bahin sang makagod nga komersio kag walay kabusugan nga mga bumalakal nga gamiton ining talalupangdon nga ihibalo kag teknolohiya sa pagpaliton sing pornograpiko nga mga laragway kag masingki kag madugo nga mga talan-awon sa malinong nga mga salas.

Subong man, natukiban sang siensia nga ang materya sarang mahimo nga enerhiya. Ginpalambo sang teknolohiya ang kinahanglanon nga ihibalo sa paghimo sini. Apang sayop nga panghunahuna sa bahin sang nasyonalistiko nga mga politiko nga naggamit sining ihibalo kag teknolohiya sa paghimo sing mga bomba nuklear nga nagakabit gihapon kaangay sang Espada ni Damocles sa ulo sang kalibutan nga komunidad.

Paghupot sing Nagakaigo nga Pagtamod sa Siensia

Isa pa ka dugang nga sayop nga panghunahuna kon ang mga kasangkapan nga gindesinyo sang teknolohiya subong ulipon himuon sang tawo nga mangin agalon. Ang Time nga magasin nagpaandam tuhoy sini nga katalagman sang 1983 sang nagpili ini, indi sang kinaandan nga pinakabantog nga tawo sang tuig, kundi sing “pinakabantog nga makina sang tuig,” ang kompyuter.

Ang Time nangatarungan: “Tubtob ang tawo nagasandig sa kompyuter sa paghimo sing mga butang nga ila anay ginahimo sa sulod sang ila ulo, ano ang matabo sa ila ulo? . . . Kon mahapos nga matadlong sang diksionaryo nga natago sa memorya sang kompyuter ang bisan anong sayop sa pagtigbato, ano pa ang katuyuan sang pagtuon sa pagtigbato? Kag kon ang hunahuna wala na nagahimo sang kinaandan nga paghunahuna, magadali bala ini sa pagtipon sing importante nga mga ideya ukon matinamaron nga maghinguyang sang iya tion sa dugang pa nga mga hampang sa video? . . . Ginapapagsik gid bala sang kompyuter ang utok sa pagpanghikot ukon, bangod sang paghimo sini sang kalabanan nga hilikuton sang utok, ginahimo sang kompyuter ang utok nga mag-uyaya?”

Walay sapayan, ang iban nga mga tawo nagadayaw gid sa mga nahimuan sang siensia amo kon ngaa halos ginapakadios nila ang siensia. Ginpaathag ini sang sientipiko nga si Anthony Standen sa iya libro sang 1950 nga Science Is a Sacred Cow. Bisan pa kon pasobrahan naton ang paghambal, takus binagbinagon ang ginsiling ni Standen: “Kon ang nakaputi sing panapton nga sientipiko . . . maghimo sing anunsio para sa publiko, mahimo nga indi sia mahangpan, apang sa dimagkubos sigurado sia nga pagapatihan sia. . . . Ang mga manghimanwa, mga industriyalista, mga ministro sang relihion, mga lider sang mga banwahanon, mga pilosopo, tanan ginduhaduhaan kag ginmulay, apang ang mga sientipiko​—wala gid. Ang mga sientipiko ginabayaw nga mga tawo nga nagatindog sa putukputukan sang kadungganan, kay sila lamang ang may pormula nga ‘Napamatud-an na ini sang siensia . . . ’ nga daw nagadula sang tanan nga posibilidad nga pamatukan ini.”

Bangod sining sayop nga panghunahuna, ginahangop sang iban nga mga tawo ang daw mga pagsumpakilay sang siensia kag sang Biblia subong pamatuod sang sientipiko nga “kaalam” batok sa relihioso nga “disparatis.” Ginatamod pa gani sang iban ining ginatawag nga mga pagsumpakilay subong pamatuod nga wala nagaluntad ang Dios. Apang, ang matuod indi ang Dios ang wala nagaluntad kundi sa baylo amo ang ginahanduraw nga mga pagsumpakilay nga gintuga sang mga klerigo paagi sa sayop nga pagpatpat sa iya Pulong. Paagi sa sini ginainsultuhan nila ang balaan nga Awtor sang Biblia kag sa amo man nga tion ginahalitan nila ang padayon nga pagpangita sang katawhan sing sientipiko nga kamatuoran.

Dugang pa, bangod sang kapaslawan sa paghanas sa ila mga parokyano nga magpakita sing mga bunga sang espiritu sang Dios, ginapalambo sining relihioso nga mga lider ang makagod nga panimuot nga nagatiklod sa mga tawo sa paghunahuna lamang sang ila kaugalingon nga mga handum para sa ila personal nga kasulhayan kag kahapusan. Masami ini ginahimo sa kahalitan sang iban, tubtob pa sa punto nga ginagamit sing sayop ang sientipiko nga ihibalo sa pagpatay sa mga isigkatawo.​—Galacia 5:​19-23.

Ang butig nga relihion, dihimpit nga tawhanon nga mga politiko, kag ang makagod nga komersio nagdihon sa katawhan sa kon ano sila karon, “mga mahigugmaon sa kaugalingon, . . . dimapinasalamaton, . . . wala sing pagpugong sa kaugalingon,” mga maiyaiyahon nga ginapahulag sang sayop nga panghunahuna.​—2 Timoteo 3:​1-3.

Amo ini ang mga tawo kag mga organisasyon nga nagtuga sang mga hangkat sang ika-21 nga siglo nga ginapalubad karon sa siensia. Magamadinalag-on ayhan ini? Basaha ang sabat sa katapusan nga bahin sining mga serye sa amon masunod nga guwa.

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 20]

Kon ang sientipiko nga ihibalo sayop, ang mga butang nga himuon pasad sa isa sini magakadiperensia man

[Blurb sa pahina 22]

Indi tanan sang nahimuan sang siensia mapuslanon

[Piktyur Credit Lines sa pahina 19]

Gikan sa Collections of Henry Ford Museum & Greenfield Village

Retrato sang NASA