Ang Pagpakig-away sang Tawo Batok sa mga Kalamidad

TATLO ka tuig na ang nagligad, kag wala malipay ang sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas nga si Boutros Boutros-Ghali. “Mahinay ang aton paghulag,” ginsilingan niya ang grupo sang mga eksperto sang temprano sang 1993. “Ang akon tuyo sa pagpangabay sa inyo sa pagmiting karon sa baylo nga sa ulihi pa amo nga luyag ko mahibaluan kon bala mabawi pa naton ang nauyang nga tion.” Nauyang nga tion? Ano ang iya ginahunahuna? Lima ka letra: IDNDR. Ano ang kahulugan sini? Kag ngaa may pagdalidali gid?

Ang isa sang mga eksperto nga nagtambong sa amo nga miting amo si Frank Press, isa ka geopisiko kag amo ang “amay” sang IDNDR. Napulog-isa ka tuig na ang nagligad, ginsugdan ni Dr. Press nga tipunon ang sientipiko nga komunidad sa bug-os nga kalibutan agod pauswagon ang pagpakig-away sini batok sa kinaugali nga mga kalamidad. Lima ka tuig sang ulihi, sang Disiembre 1989, ang Nasyones Unidas nagsabat sa iya panawagan nga untatan ang pagpatumbaya paagi sa pagdeklarar sa mga tuig kutob sang 1990 tubtob sa 2000 subong ang International Decade for Natural Disaster Reduction, ukon IDNDR. Ano ang katuyuan sini?

Kinahanglanon ang Pagbag-o sing Hunahuna

Ang isa ka propesor sa geolohiya nga taga-Brazil kag katapo sang Scientific and Technical Committee sang IDNDR, nga si Umberto G. Cordani, nagsiling sa Magmata! nga ang IDNDR isa ka panawagan sa internasyunal nga komunidad sa pag-amot sang ihibalo kag ikasarang sini kag manghikot sing tingob sa pagbuhin sang pag-antos, kalaglagan, kagumon, kag kamatayon nga ginatuga sang kinaugali nga mga kalamidad. “Ang paglab-ot sinang tulumuron,” siling ni Propesor Cordani, “nagakinahanglan sing bug-os kalibutan nga pagliton sing igtalupangod gikan sa paghatag sing bulig pagkatapos sang kalamidad, padulong sa paghimo sing aksion nga matapna ukon mapahaganhagan ang kalamidad.”

Apang, ang pagbag-o sa bug-os kalibutan nga pagtamod, mas mabudlay pa sangsa paghingalan sa isa ka dekada, kay “ang mga nagahimo sing desisyon,” siling sang UNESCO Environment and Development Briefs, “nahuyog sa paghatag sing bulig pagkatapos sang kalamidad sangsa pagtapna sini.” Halimbawa, sa tanan nga kuwarta nga nagasto karon sa pag-atipan sa kinaugali nga katalagman sa Latin Amerika, kapin sa 90 porsiento ang nagakadto sa bulig para sa sini kag kubos sa 10 porsiento sa pagtapna sini. Walay sapayan, siling sang pamantalaan sang IDNDR nga Stop Disasters, ang mga politiko “nagatigayon sing dugang nga pagsakdag paagi sa pagpulupaumpaw sa mga biktima sang kalamidad sangsa pagpangayo sing mga buhis para sa indi talalupangdon nga mga tikang nga mahimo nagtapna ukon nagbuhin sang kalamidad.”

Pagpahamtang sing mga Tulumuron

Agod bag-uhon ining pamaagi sang paggasto, ginpat-od sang Nasyones Unidas ang tatlo ka tulumuron para sa dekada. Sa tuig 2000, dapat nahanda na sang tanan nga pungsod ang ila (1) pagbulubanta sa mga peligro nga mahimo tugahon sang kinaugali nga mga katalagman, (2) mga plano para sa pagkahanda kag pagtapna sa malawig nga tion, kag (3) mga sistema sang pagpaandam. Gintukod ang pungsudnon nga mga komite sa paghimo sang pilosopiya kag maayong mga tinutuyo sang IDNDR subong pat-od nga mga plano, kag sang Mayo 1994, ang Japan amo ang ginhiwatan sang World Conference on Natural Disaster Reduction nga ginsakdag sang Nasyones Unidas. Walay sapayan sining tanan nga naplano kag ginahimo nga mga hilikuton, ngaa indi pa kontento si Boutros-Ghali? Bangod sang makatulublag nga huyog.

Makatulublag nga Huyog

Sa isa ka bahin, ang mga panikasog sang IDNDR nagamadinalag-on. Ang ihibalo sang mga sientipiko sa pagbuhin sang kalamidad nagdugang, kag ang pila ka tikang, kaangay sang ginpauswag nga mga sistema sang pagpaandam, nagaluwas sing kabuhi kag nagabuhin sing mga kadulaan. Apang, walay sapayan sining mga katigayunan, siling ni Dr. Kaarle Olavi Elo, direktor sang sekretaryo sang IDNDR, “ang kadamuon kag kadakuon sang mga kalamidad padayon nga nagadugang, nagaapektar sing dugang kag dugang nga mga tawo.” Nakita namon “ang tatlo ka pilo nga pagdugang halin sang katuigan 1960 tubtob sa katuigan 1980,” siling sang isa pa ka eksperto sang Nasyones Unidas, “kag ang mas daku pa nga pagdugang sang katuigan 1990.” Sa pagkamatuod, sang 1991, 434 ka dalagku nga kalamidad ang nagpatay sing 162,000 ka tawo sa bug-os nga duta, kag sang 1992, ang mga kadulaan naglabaw sa $62 bilyones (U.S.). Ang kalibutan, hinakop sang administrador sang UNDP (United Nations Development Program) nga si James G. Speth, nangin “isa ka makina sang kalamidad, nga nagapatubas sing nagapadayon nga mga kabudlayan.” (UNDP Update, Nobiembre 1993) Ano ang sa likod sining makatulublag nga huyog?

Ngaa Nagadugang?

Sa pagsabat, talupangda anay ang kinatuhayan sa ulot sang kinaugali nga katalagman kag kinaugali nga kalamidad. Ang nahauna isa ka kinaugali nga hitabo​—subong sang baha ukon linog​—nga may katalagman nga mangin isa ka kalamidad apang indi pirme nagakatabo. Halimbawa, ang mga baha sa Brazil nga naghimo sa palibot sang Amazon nga indi mapuy-an kinaugali nga mga hitabo nga nagtuga sing diutay nga kahalitan. Apang, ang mga baha nga naglambas sa Bangladesh sa madamo sing pumuluyo nga gibwangan sang Ganges nagtuga sing daku nga kadulaan sa mga tawo, materyal, kag sa palibot. Sa masami ang mga kadulaan tuman gid ka makahalapay sa amo ang naapektuhan nga mga komunidad indi makalampuwas kon wala ang bulig gikan sa iban nga mga pungsod. Sa amo nga kaso, ang kinaugali nga katalagman nangin isa ka kinaugali nga kalamidad. Ngaa, nian, nagadugang ining makahalapay nga pagsumpunganay sa ulot sang tawo kag sang kinaugali?

Ang eksperto sa kalamidad nga si James P. Bruce nagasiling nga ang “pagdugang sang kabaskugon kag kasunson sang mga katalagman” mahimo nga “amo ang isa sang mga kabangdanan.” Apang, sia kag ang iban pa nga mga sientipiko nagaugyon, nga ang panguna nga kabangdanan sang pagdugang sang mga kalamidad indi amo ang pagdugang sang kinaugali nga mga katalagman kundi amo ang pagdugang sang pagkanadayag sang tawo sa sini nga mga katalagman. Ining nagadugang nga pagkanadayag, siling sang World Health nga magasin, gintuga sang “pagsalakot sang demograpiko, ekolohiko kag teknolohiko nga mga kahimtangan.” Ano ang pila ka bahin sining nagatuga-kalamidad nga pagsalakot?

Ang isa ka bahin amo ang nagadugang nga populasyon sang kalibutan. Samtang nagadamo ang tawhanon nga pamilya, ang kahigayunan nga maapektuhan sang isa ka kinaugali nga katalagman ang pila sang 5.6 bilyones ka tawo sang kalibutan nagadugang man. Dugang pa, ang nagadugang nga kadamuon sang populasyon padayon nga nagapilit sa minilyon ka imol nga mga tawo sa pagpuyo sa mapigaw nga mga tinukod sa mga duog nga masami ginaigo sang kinaugali nga mga katalagman. Indi makapakibot ang mga resulta: Kutob sang 1960, ang populasyon sang kalibutan nagdoble, apang ang mga napatay bangod sang kalamidad nagdugang sing halos napulo ka pilo!

Ang mga pagbag-o sa palibot nagadugang sa mga problema. Halin sa Nepal tubtob sa Amazon kag halin sa Naaminhan nga mga kapatagan sang Amerika tubtob sa mga kapuluan sang Pasipiko, ginakalbo sang tawo ang mga kagulangan, ginakaingin sing sobra ang duta, nga nagaguba sang mga kapagangan, kag nagatuga sang indi maayo nga epekto sa ekolohiya​—apang indi nga wala sing kabayaran. “Samtang ginapabudlayan naton ang ikasarang sang aton palibot kag ginabag-o ang kinaugali sini,” siling sang anay direktor sang IDNDR, nga si Robert Hamilton, “nagadugang man ang kahigayunan nga ang isa ka kinaugali nga katalagman mangin isa ka kalamidad.”

Apang, kon ang buhat sang tawo, nagaamot sa pagdugang sang pagguwa sang mga kalamidad sa mga ulong balita sa karon, nian ang kabaliskaran sini mahimo man nga mangin matuod: Paagi sa paghimo sing nagatapna nga mga tikang, sarang mabag-o sang tawo ang mga ulong balita sa masunod nga adlaw. Ang kamatayon kag mga kalaglagan sarang mapahaganhagan. Halimbawa, 90 porsiento sang kamatayon sa mga linog, siling sang mga eksperto, ang sarang malikawan. Walay sapayan, bisan pa makapahulag ang mga pangatarungan para sa pagtapna, madamo nga tawo ang padayon nga nagapati nga ang mga kalamidad indi malikawan. Ining dimabag-o nga pagtamod, report sang UNESCO Environment and Development Briefs, amo “ang nagaisahanon pinakadaku nga upang sa pagbuhin sa kalamidad.” Diin ang imo ginaugyunan?

Indi Malikawan Ukon Sarang Mabuhinan?

Ining balatyagon sang pagkawala mahimo lapnag ilabi na sa nagauswag nga mga pungsod​—kag indi katingalahan! Sa tanan nga tawo nga ginpatay sang kinaugali nga mga kalamidad sang nagligad nga 50 ka tuig, 97 porsiento ang nagapuyo sa nagauswag nga kalibutan! Sa pila sining mga pungsod, siling sang Stop Disasters, “tuman gid kasunson ang mga kalamidad amo nga indi mo matandaan ang ulot sang katapusan sang isa ka kalamidad kag ang pagsugod sang isa pa.” Sa katunayan, 95 porsiento sang tanan nga kalamidad ang natabo sa nagauswag nga kalibutan. Idugang sa sini ang walay untat nga siklo sang personal nga mga kalamidad​—kaimulon, wala sing palamugnan, mabudlay nga mga kahimtangan sa kabuhi​—kag makita mo kon ngaa ginahugakom sang pagkawala sing mahimo ang mga imol kaangay sang isa ka daku nga balod. Ginabaton nila ang mga kadulaan nga gintuga sang nagabalikbalik nga mga kalamidad subong mapait apang duna nga bahin sang kabuhi. Apang, indi gid bala malikawan ining mga kadulaan?

Kon ano ang Imo Mahimo kag Indi Sarang Mahimo

Matuod, indi mo mapunggan ang kasunson ukon kabaskugon sang kinaugali nga mga katalagman, apang wala ina nagahimo sa imo nga wala na gid sing mahimo. Sarang mo mabuhinan ang imo pagkanadayag sa sining mga hitabo. Paano? Binagbinaga ini nga pagpaanggid.

Ibutang ta nga luyag sang isa ka tawo nga limitihan ang iya pagkanadayag sa adlaw (ang kinaugali nga hitabo) agod malikawan ang kanser sa panit (ang kalamidad). Anong mga tikang ang sarang niya mahimo? Sing maathag, indi niya mapunggan ang pagbutlak kag pagtunod sang adlaw (ang kasunson sang hitabo). Ukon mabuhinan niya ang kainiton sang adlaw sa iya palibot (ang kabaskugon sang hitabo). Apang nagahimo bala ina sa iya nga wala sing mahimo. Indi, sarang niya mabuhinan ang iya pagkanadayag sa adlaw. Halimbawa, sarang sia makapasilong sa tion sang pinakamainit nga bahin sang adlaw, ukon kon indi ina posible, sarang sia makasuksok sing kalo kag sing nagaamlig nga panapton samtang yara sa guwa. Nagadugang ini sang iya proteksion batok sa adlaw (ang hitabo) kag nagabuhin sang iya katalagman nga mangin biktima sang kanser sa panit. (ang kalamidad). Ang iya nagatapna nga mga buhat makabulig sa iya nga indi pagkanseron sa panit!

Sing kaanggid, ikaw man makahimo sing mga tikang nga nagapauswag sang imo proteksion batok sa epekto sang pila ka kinaugali nga katalagman. Sa amo nga paagi, mabuhinan mo ang katalagman kag mga kadulaan sa tion sang isa ka kalamidad. Sa mga nagapuyo sa mauswagon nga kalibutan, ang mga panugda sa kahon “Nakahanda Ka Bala?” mahimo makabulig. Kag kon nagapuyo ikaw sa nagauswag nga kalibutan, ang mga halimbawa sa kahon “Barato nga mga Pagpauswag nga Mabuligon” mahimo makahatag sa imo sing ideya sang sahi sang simple nga mga tikang nga matigayon karon. Mahimo ini makabulig sing daku sa pagluwas sang mga kabuhi kag pagbuhin sa mga kadulaan. Paagi sa matigayon karon nga mga teknolohiya, pahanumdom sang geopisiko nga si Frank Press, “ang dimabag-o nga pagtamod wala na ginabaton.” Walay duhaduha, kon tuhoy sa kinaugali nga mga kalamidad, ang pagtapna pat-od nga mas maayo sangsa pagbulong.

[Kahon sa pahina 6]

Nakahanda Ka Bala?

ANG Federal Emergency Management Agency sang Estados Unidos nagarekomendar sing pila ka paagi sa paglandas sa mga katalagman. Ang masunod amo ang pila ka panguna nga paagi.

Magkuha sing impormasyon. Makig-angot sa inyo lokal nga talatapan sang emergency management kag hibalua kon ano nga mga kalamidad ang mahimo matabo sa inyo lugar. Mahimo nahibaluan mo ang pila sang mga kalamidad, apang mahimo nga makibot ka sang iban pa. Kon mahibaluan mo nga ang imo puluy-an nadayag sa kinaugali nga mga katalagman:

◻ Tipuna ang imo pamilya kag hambali ang tuhoy sa mga sahi sang mga hitabo nga mahimo makatalagam sa inyo. Ipaathag kon ano ang himuon sa tagsa ka hitabo.

◻ Planuha kon paano mapakig-angutan sang inyo pamilya ang isa kag isa kon bululagon sang amo nga hitabo. Magpili sing duha ka duog tilipunan: ang isa sa guwa sang inyo puluy-an sa tion sang hinali nga emerhensia, kaangay sang sunog, kag ang isa pa sa guwa sang inyo duog sa tion nga indi kamo makapauli.

◻ Pangabaya ang isa ka abyan nga mangin kontak sang imo pamilya agod nga kon indi ikaw makadangat sa inyo ginpili nga mga duog tilipunan, sarang mateleponohan sang tanan nga katapo sang pamilya ini nga kontak kag makasugid kon diin sila. Pilia ang isa ka abyan nga nagapuyo malayo sa inyo duog bangod pagkatapos sang isa ka kalamidad mahapos ang magtawag sing long-distance sangsa magtelepono sa naapektuhan nga duog. Tudlui ang kabataan kon paano teleponohan ini nga abyan. Hambali kon ano ang himuon kon kinahanglan ninyo nga maghalin sa duog. Binagbinaga kon paano ninyo mabuligan ang mga kaingod nga mahimo magkinahanglan sing pinasahi nga bulig. Planuha kon paano atipanon ang inyo mga hinuptanan.

◻ Butangi sing pang-emerhensia nga numero sang telepono ang tagsa ka telepono.

◻ Hibalua ang panguna nga kahon sang fuse sang koryente, sang tubig, kag sang gas. Ipakita sa responsable nga mga katapo sang pamilya kon paano kag kon san-o ini dapat patyon, kag magbutang sing nagakaigo nga mga galamiton malapit sa sining pangunang mga switch.

◻ Maghanda para sa sunog. Magpatakod sing mga smoke detector, ilabi na malapit sa mga hulot-tululugan.

[Kahon sa pahina 8]

Barato nga mga Pagpauswag nga Mabuligon

MGA katunga sang populasyon sang kalibutan, report sang World Bank, ang nagapaigoigo sang lima ka dolyar sa sulod ukon kubos sa isa ka semana. Bisan kon yara ikaw sa amo nga kahimtangan, siling sang mga eksperto, may yara natilawan nga mga tikang nga sarang mo magamit. Tun-i ini, bangod ang edukasyon, siling sang taga-Peru nga eksperto sa kalamidad nga si Alberto Giesecke, “isa ka barato nga tikang sa pagbuhin sang mga epekto sang kinaugali nga kalamidad.” Yari ang duha ka halimbawa halin sa Bagatnan nga Amerika:

Ginapaathag sang libro nga Mitigating Natural Disasters sang Nasyones Unidas kon ano ang sarang mahimo sa pagtukod sing mas maayo nga mga balay nga himo sa adobe, ukon lunang:

◻ Sa mga bulubukid nga lugar, magkutkot sa duta sa pagporma sing isa ka sadsaran para sa balay.

◻ Ang kuwadrado nga mga balay amo ang pinakamabakod; kon kinahanglan mo ang korte-rektanggulo, magpatindog sing isa ka dingding nga duha kag tunga ang kalabaon sangsa isa.

◻ Maggamit sing igang ukon konkreta nga mga pundasyon agod mabuhinan ang puwersa sang pag-uyog.

◻ Magpatindog sing duha magkaubay nga mga dingding nga may pareho nga kabug-aton, kabaskugon, kag kataason. Himua ini nga manipis kag manubo. Ang mga balay nga gintukod sa sini nga paagi makatigayon sing diutay nga kahalitan sa tion sang mga linog sangsa kinaandan nga puluy-an nga human sa lunang.

Ang dinumaan nga pagpanukod nga nagagamit sing tinagik (quincha) isa pa ka napamatud-an nga pamaagi. Ang quincha nga mga balay, siling sang Stop Disasters, nagagamit sing ginlala nga mga tabun-ak kag magagmay nga mga sanga nga ginasupurtahan sang busaog kag haligi kag ginasudlan sing diutay nga duta. Sa sini nga sahi sang tinukod, nga may 4- tubtob 6 ka pulgada kadamol nga mga dingding, ang balay nagauyog sa tion sang linog, kag kon mag-untat na ang linog, nagabalik ini sa iya orihinal nga posisyon. Sang naglinog sang 1991, ang tanan sang amo sini nga sahi sang balay wala matumba samtang ang 10,000 ka iban nga kabalayan, nga may solido 40 pulgadas kadamol nga mga dingding, nagkalarumpag, nga nagpatay sing 35 ka tawo. Suno sa arkitekto sang UNESCO nga si John Beynon, ang mga linog wala nagapatay sing mga tawo; ang nagakarumpag nga mga tinukod amo ang kabangdanan.

[Retrato sa Pahina 7]

Sa iban nga mga duog ang mga tawo nagapataka sa pagpamulod sing mga kahoy, nagabukas sing dalan para sa dugang pa nga kinaugali nga mga kalamidad