Gamita ang mga Bulong sing Maalamon

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA NIGERIA

NAGREKLAMO ang babayi nga nagasakit ang iya ulo kag tiyan. Makadali lang nga nakighambal sa iya ang doktor. Pagkatapos nagresita sia sing tatlo ka adlaw nga indyeksion para sa malaria, sing paracetamol (acet­amin­ophen) para sa sakit sang ulo, sing duha ka bulong agod pahaganhaganon ang mahimo ulser sa tiyan, sing trankilayser para sa iya kahuol, kag para sa ikaayong lawas, sing multibitamina. Daku ang ginbayad sang babayi, apang wala sia mamatok. Naglakat sia nga malipayon, nagasalig nga malubad sang mga bulong ang iya mga problema.

Ini nga sahi sang pagpakonsulta indi tumalagsahon sa Katundan nga Aprika. Ginpakita sang isa ka surbe didto sa isa ka daku nga pungsod nga ang mga manug-atipan sang panglawas sa publiko nga mga sentro para sa ikaayong lawas nagaresita sing promedyo nga 3.8 ka nanuhaytuhay nga bulong sa kada pagpakonsulta sang tagsa ka pasyente. Ang matuod, para sa madamo nga tawo, ang isa ka maayong doktor amo sia ang nagaresita sing madamo nga bulong.

Mahimo nga mahangpan gid ang pagsalig sang Katundan nga Aprika sa bulong kon binagbinagon sang isa ang kahimtangan anay sang panglawas didto. Sa sulod sang nagligad nga 40 ka tuig, ang awtor nga si John Gun­ther nagsulat tuhoy sa panahon anay: “Ining ­Slave ­Coast wala lamang . . . magpatay sing mga itom; ginpatay man sini ang mga puti, kag amo kuno ang bahin sang Aprika nga gintawag subong ang ‘Lulubngan sang Puti nga Tawo.’ Sa sulod sang mga siglo, ang dimasuay nga hari sang ­Guinea ­Coast amo ang lamok. Ang yel­low fe­ver, black­water fe­ver, kag malaria amo ang pinili kag makahalalit nga mga hinganiban sining hari. Ang makamamatay nga klima sang Katundan nga Baybayon indi isa ka patay na nga nagligad, kundi nagapadayon gihapon. Ang isa ka paborito nga sugilanon nagalaragway sa isa ka consul nga opisyal nga, indi pa lang madugay, ginpadala sa Nigeria kag namangkot nahanungod sa iya pension. ‘Pension?’ sabat sang iya hepe sa Talatapan sang Kolonya. ‘Amigo, wala sing bisan sin-o nga nagakadto sa Nigeria ang makalab-ot sa edad nga magretiro.’ ”

Nagbag-o na ang panahon. May mga bulong na karon nga pangontra indi lamang sa mga balatian nga ginapalapta sang mga lamok kundi sa madamo man iban pa nga mga balatian. Nabuhinan sing daku ang kamatay sa tipdas, barukoy, tetanus, kag dipteria bangod sang bakuna lamang. Napapas ang buti bangod sang bakuna. Ang polio mahimo nga mapapas man sa indi madugay.

Indi katingalahan nga madamong Aprikano karon ang may daku nga pagtuo sa balor sang bulong. Sa pagkamatuod, indi lamang ang Katundan nga Aprika ang may subong sini nga pagtuo. Sa Estados Unidos, kapin sa 55 bilyones ang ginaresita sang mga doktor kada tuig. Sa promedyo, 50 ka kahon sang pildora kada tuig ang ginabakal sang mga tawo sa Pransia. Kag sa Japan kapin sa $400 (U.S.) ang ginagasto kada tuig sang kinaandan nga tawo sa medikal nga mga droga.

Mga Benepisyo Kontra mga Risgo

Daku ang nahimo sang mga bulong karon sa pagbulig sa katawhan. Kon gamiton sing husto, nagaresulta ini sa maayong panglawas, apang kon gamiton sing dihusto, makahalit ini kag makapatay pa gani. Sa Estados Unidos, halimbawa, mga 300,000 ka tawo ang ginadala sa ospital kada tuig bangod sang malain nga mga reaksion sa medikal nga mga bulong, kag 18,000 ang nagakapatay.

Agod magamit sing maalamon ang mga bulong, importante tandaan nga may risgo pirme. Ang bisan anong bulong, bisan ang aspirin, mahimo bangdan sing lamita nga mga epekto (side ­effects) nga makahalit. Posible nga mas daku ang lamita nga mga epekto kon dunganon mo tomar ang pila ka bulong. Daku man ang epekto sang pagkaon kag tubig sa pagpanghikot sang bulong sa sulod sang imo lawas kag sarang sini mapabaskog ukon maneutralisar ang epekto sini.

May iban pa nga mga risgo. Mahimo nga alerdyik ikaw sa isa ka bulong. Kon indi mo pag-imnon ang bulong suno sa ginresita​—⁠ang husto nga dosis para sa husto nga kalawigon sang tion​—⁠mahimo nga indi ini makabulig sa imo kag makahalit pa gani sa imo. Amo man ang mangin resulta kon sayop ukon dikinahanglanon nga bulong ang iresita sa imo sang imo doktor. May risgo nga mahalitan man ikaw kon magtomar ikaw sing lipas na, baratuhon, ukon huwad nga mga bulong.

Agod mabuhinan ang mga risgo, dapat nahangpan mo ang bisan anong bulong nga ginatomar mo. Makabenepisyo ikaw sing daku paagi sa paghibalo sang mga katunayan.

“Antibiotic”​—⁠Mga Bentaha kag Disbentaha

Sugod sang matukiban ini mga 50 ka tuig na ang nagligad, ang anti­bi­ot­ic nakaluwas sa minilyon ka tawo. Nadaug sini ang makamamatay nga mga balatian, subong sang aro, anos, pulmonya, scar­let fe­ver, kag syph­ilis. Daku man ang nahimo sini sa pagpaayo sang iban nga mga impeksion.

Si Dr. Stuart Levy, propesor sang medisina sa ­Tufts Uni­ver­sity Med­ical ­School sa Estados Unidos, nagsiling: “Ginbag-o sang [anti­bi­ot­ic] ang medisina. Amo ini ang isahanon lamang nga bulong nga nagbag-o gid sang maragtas sang medisina.” Ang isa pa ka awtoridad sa medisina nagsiling: “Amo ini ang sadsaran nga gintukuran sang modernong medisina.”

Apang, antes ka magdalidali sa pagkadto sa imo doktor kag mangayo sing bulong, binagbinaga anay ang malain nga epekto sini. Ang anti­bi­ot­ic, kon gamiton sing dinagakaigo, makahalit sa imo sa baylo nga makabulig. Amo sini bangod ginaatake kag ginapapas sang antibiotic ang kagaw sa sulod sang lawas. Apang indi nila pirme mapapas ang tanan sang makahalalit nga kagaw; ang pila ka sahi sang kagaw wala nagakapatay. Wala lamang nagapabilin nga buhi ining indi mapatay nga mga sahi kundi nagamuad pa kag nagaliton sa iban nga mga tawo.

Ang penicillin, halimbawa, epektibo gid anay sa pagbulong sang impeksion. Sa karon, sa bahin bangod sang nagabato pa nga mga sahi sang kagaw, ginatos ka nanuhaytuhay nga mga bariedad sang pen­i­cil­lin ang ginabaligya sang mga kompanya sang bulong.

Ano ang mahimo mo agod malikawan ang mga problema? Kon nagakinahanglan gid ikaw sing anti­bi­ot­ic, pat-ura nga ginresita ini sang isa ka kalipikado nga doktor kag baklon gikan sa lehitimo nga balaklan. Indi pagpilita ang imo doktor nga resitahan ka dayon sing anti­bi­ot­ic​—⁠ayhan luyag niya nga ipaeksamin anay ikaw sa laboratoryo agod mapat-od niya nga ang iresita para sa imo balatian amo ang husto gid.

Importante man nga husto nga dosis sa husto nga kalawigon sang tion ang tumaron mo. Dapat ubuson mo ang ginresita nga anti­bi­ot­ic, bisan pa kon mag-ayo na ang pamatyag mo antes maubos ini.

Mas Maayo Bala ang Indyeksion Sangsa mga Tableta?

“Mapaindyeksion ako!” Amo sini nga mga pulong ang mabatian sang madamo nga manug-atipan sang maayong panglawas sa imol nga mga pungsod. Ang sadsaran sining pangabay amo ang pagpati nga ang bulong direkta nga ginaindyeksion sa ugat kag mas epektibo nga makapaayo sangsa mga tableta ukon mga pildora. Kinaandan nga makita sa pila ka pungsod ang indi lisensiado nga ‘mga manug-indyeksion.’

May mga risgo ang pagpaindyeksion nga wala sa mga pildora kag mga tableta. Kon ang dagom indi matinlo, mahimo nga malatnan ang pasyente sing hepatitis, tetanus, kag sing AIDS pa gani. Ang mahigko nga dagom mahimo man bangdan sang masakit nga hubag. May dugang pa nga katalagman kon ang mag-indyeksion indi sangkol.

Kon dapat gid ikaw magpaindyeksion, pat-ura nga himuon ini sang isa nga sangkol sa sini. Para sa imo proteksion, pat-ura pirme nga esterilisado ang dagom kag ang heringgilya.

Huwad nga mga Bulong

Ang bug-os globo nga industriya sa parmaseutiko isa ka daku nga negosyo, nga nagaganar sing mga $170 bilyones (U.S.) kada tuig, suno sa ­World ­Health Organi­zation (WHO). Sa tuyo gid nga hingalitan ang kahimtangan, naghimo ang malimbungon nga mga tawo sing huwad nga mga bulong. Ang huwad nga mga bulong daw kaanggid gid sa matuod nga mga bulong kon tulukon​—⁠amo man ang etiketa kag putos sini​—⁠apang wala ini sing pulos.

Bisan pa may huwad nga mga bulong bisan diin, ilabi na nga kinaandan ini sa imol nga mga pungsod, kag may makahalanusbo ini nga mga resulta. Sa Nigeria, 109 ka kabataan ang napatay sa balatian sa batobato sa tapos makainom sing pangpatay sa sakit nga sy­rup nga nagaunod sing industriyal nga sol­vent. Sa Mexico, mainpeksion ang panit sang napaso nga mga biktima bangod sang bulong kuno nga nagaunod sing serin, kape, kag higko. Sa Burma, madamo nga tagaminuro ang diutayan lang mapatay subong resulta sing pag-inom sing huwad nga bulong nga indi makabulong sang hilanat bangod sang malaria. “Ang labing daku nga yara sa peligro,” siling sang WHO, “amo, sa liwat, ang mga pinakaimol, nga kon kaisa nagahunahuna nga makakinot sila kon baklon nila ang daw epektibo man nga bulong nga ginapatubas sang isa ka talahuron nga kompanya.”

Paano mo maproteksionan ang imo kaugalingon gikan sa huwad nga mga bulong? Pat-ura nga ang ginabakal mo naghalin sa isa ka maayo sing reputasyon nga balaklan, subong sang botika sang ospital. Indi magbakal sa mga manugbaligya sa kalye. Ang isa ka parmasista sa Siudad sang Benin, sa Nigeria, nagapaandam: “Para sa mga manugbaligya sa kalye, ang pagbaligya sing bulong isa lamang ka negosyo. Daw subong bala nga nagabaligya lang sila sing dulse ukon biskwit. Ang mga bulong nga ila ginabaligya masami nga lipas na ukon huwad. Ining mga tawo wala gid sing namang-an nahanungod sa mga bulong nga ila ginabaligya.”

Ang Problema nga Kaimulon

Ang pagpabulong sang isa ka tawo masami nga depende sa iya masarangan bayaran. Agod makakinot sa kuwarta kag tion, ang mga tawo sa imol nga mga pungsod mahimo nga indi magpatan-aw sa doktor kundi magadirekta sa botika agod magbakal sing bulong nga suno sa kasuguan dapat may resita. Bangod nagamit na nila anay ang bulong ukon bangod ginrekomendar ini sang mga abyan, nahibaluan nila kon ano ang luyag nila para sa ila balatian. Apang ang ila naluyagan mahimo nga indi amo ang ginakinahanglan nila.

Ang mga tawo nagakinot man sa iban pa nga mga paagi. Antes magresita sing bulong, ginapaeksamin anay sang doktor ang pasyente sa laboratoryo. Dayon ginadala sang pasyente ang resita sa botika apang namahalan sia sa bili. Gani sa baylo nga mangita sing ekstra nga kuwarta, ang mga tawo masami nga nagabakal sing bulubarato nga bulong ukon pila lamang sang bulong nga ginresita.

Nagakinahanglan Gid Bala Ikaw sing Bulong?

Kon nagakinahanglan gid ikaw sing bulong, hibalua kon ano ang imo imnon. Indi mahuya mamangkot sa doktor ukon sa parmasista nahanungod sa bulong nga ginresita. May kinamatarong ikaw nga makahibalo. Kay man, imo lawas ang mahimo magaantos.

Kon indi husto ang pag-inom mo sang imo bulong, mahimo nga indi ikaw mag-ayo. Dapat mo mahibaluan kon sig-ano ang imnon, kon san-o mag-inom, kag kon tubtob san-o ini imnon. Dapat mo man hibaluon kon anong mga pagkaon, mga ilimnon, kag iban pa nga mga bulong ukon mga hilikuton ang dapat likawan kon nagainom sini. Kag dapat mo mahibaluan ang posible nga lamita nga mga epekto kag kon ano ang himuon hinali matabo ini.

Dumduma man nga ang mga bulong wala nagahatag sing sabat sa tanan nga problema sa lawas. Mahimo nga wala gid ikaw nagakinahanglan sing bulong. Ang World Health nga magasin, isa ka publikasyon sang WHO, nagasiling: “Gamita lamang ang bulong kon kinahanglanon ini. Masami nga ang kinahanglan lamang amo ang pahuway, maayong pagkaon kag pag-inom sing madamo agod mabuligan ang isa ka tawo nga mag-ayo.”

[Kahon/Piktyur sa pahina 29]

“Ang isa ka libo ka balatian nagakinahanglan sing isa ka libo ka bulong,” sulat sang isa ka Romanong mamalaybay sang nagligad nga mga 2,000 ka tuig. Sa karon, mahimo nga ang ginsulat kuntani sang mamalaybay amo, ‘Ang isa ka libo ka balatian nagakinahanglan sing isa ka libo ka pildora’! Sa pagkamatuod, daw subong bala may yara isa ka pildora para sa halos tagsa ka balatian, matuod man ukon sa hunahuna lamang. Suno sa ­World Bank, mga 100,000 ka sahi sang bulong ang ginahimo sa bug-os nga kalibutan gikan sa kapin sa 5,000 ka aktibo nga mga sustansia.

[Kahon/Piktyur sa pahina 30]

Ang Maalamon nga Paggamit sing Bulong

1. Indi maggamit sing lipas na nga mga bulong.

2. Magbakal gikan sa maayo sing reputasyon nga balaklan. Indi magbakal sa mga manugbaligya sa kalye.

3. Pat-ura nga nahangpan mo kag sunda ang mga instruksion.

4. Indi paggamita ang mga bulong nga ginresita para sa iban nga tawo.

5. Indi mamilit nga indyeksionan ka. Masami nga pareho lang ka epektibo ang ginainom nga mga bulong.

6. Tagua ang mga bulong sa mabugnaw nga duog, nga indi malab-ot sang kabataan.