Pagbantay sa Kalibutan

AIDS kag Kauswagan

Sa bug-os nga globo, gin-awat sang epidemya sang AIDS ang pag-uswag sang tawo sing 1.3 ka tuig, siling sang report sining karon lang sang United Nations Development Programme. Ang nahalitan sing daku amo ang pila ka pungsod sa Aprika​—⁠nawasi sang Zambia ang kapin sa napulo ka tuig nga pag-uswag sang tawo; Tanzania, walo ka tuig; Rwanda, pito ka tuig; kag ang Central African Republic, kapin sa anom ka tuig. Ginpalip-ot man sang AIDS ang kalawigon sang kabuhi. Sa Aminhan nga Amerika kag Europa, ang AIDS nangin panguna nga kabangdanan sang kamatayon sang mga adulto nga kubos sa 45 anyos. Sa bug-os nga kalibutan, 6,000 ka tawo kada adlaw ang nagakalatnan sing HIV, 1 sa kada 15 segundos. Kapin sa 85 porsiento sang mga tawo nga napatay bangod sa AIDS ang nagaedad sa ulot sang 20 kag 45 anyos.

Kalantip sa Pagbasa kag Palamugnan

“Sa ulot sang 56 kag 64 porsiento sang wala trabaho nga mga taga-Canada ang indi maayo magbasa kag magsulat,” siling sang isa ka report sang Estadistika sa Canada, suno sa The Vancouver Sun nga pamantalaan. Ginpakita sang isa ka surbe sang 1995 sa pagtilaw sa kalantip sa pagbasa sing dinalayday, dokumento, kag numero nga 36 porsiento sang mga taga-Canada ang nabudlayan sa tanan nga tatlo ka bahin. Sa “ ‘madugay na nga mga industriya, subong sang agrikultura, pagmina, manugprodukto kag konstruksion, . . . ang kalantip sa pagbasa kag pagsulat daw mapigaw gid,” siling sang Sun. Bangod nagausmod ang palamugnan sa sining mga bahin, madali pauntaton kag pahalinon ang mga obrero nga indi maayo magbasa. Nagsiling si John O’Leary, presidente sang organisasyon sa kalantip sa pagbasa kag pagsulat, nga “kon indi gid ikaw maayo magbasa kag magsulat sang 1996 ginadingutan ikaw sing madamo personal kag propesyonal nga mga kahigayunan.”

Allergy sa Tanga

Suno sa University of California at Berkeley Wellness Letter, ginabulubanta nga 10 milyones tubtob 15 milyones ka tawo sa Estados Unidos ang allergy sa mga tanga. Kon mapadayag sa mga tanga, ang allergy nga tawo mahimo makaeksperiensia sing “iritasyon sa panit, kataro, ukon mga sintoma sang hapo.” Ginsiling sang pamantalaan nga “tubtob sa 80% sang hapuon nga kabataan ang sensitibo sa mga tanga.” Ang mga tanga indi tanda sang mahigko nga kusina. Bisan “ang pinakamatinlo nga kusina mahimo nga may mga tanga,” siling sang Wellness Letter. Ginabulubanta nga sa kada tanga nga makita, mahimo nga may tubtob sa 1,000 ka tanga nga indi makita ang nagakamang sa bug-os nga balay. Ang isa ka paris nga tanga mahimo makabuto sing mga 100,000 sa isa lamang ka tuig.

Nagadugang nga Kaimulon

Ang kadamuon sang tawo sa bug-os nga kalibutan nga nagakabuhi sa tuman nga kaimulon​—⁠ginpaathag nga nagakita sing kubos sa $370 kada tuig​—⁠mga 1.3 bilyones, halos ikatlo nga bahin sang populasyon sang kalibutan. Kalabanan nagapuyo sa imol nga mga pungsod. Kinaandan nga ining mga tawo indi makatigayon sing bastante nga kalan-on, matinlo nga tubig, pag-atipan sa panglawas, maayo nga puluy-an, edukasyon, kag palamugnan. Sa kalabanan nga kahimtangan, wala sila ginasapak sang mga katilingban nga ila ginapuy-an kag wala sing mahimo agod bag-uhon ang ila kahimtangan. Suno sa United Nations Development Programme, ang kadamuon sang mga tawo nga nagakabuhi sa tuman nga kaimulon nagadugang sing halos 25 ka milyon kada tuig.

Pagkagiyan sa Droga sa Europa

Ang isa ka bag-o nga organisasyon sa Europa nga nagabantay sa paggamit kag pag-abuso sing droga nagbalhag sining karon lang sang ila nahauna tuigan nga report. Ginapakita sang ila pagtuon, suno sa Pranses nga pamantalaan nga Le Monde, nga may “500,000 tubtob isa ka milyon” ka giyan sa heroina sa European Union. Bisan pa ang pagkagiyan sa heroina daw wala nagadugang ukon nagabuhin pa gani sa dalagku nga mga siudad sa Europa, nagadugang ini sa magagmay nga mga banwa. Ang cannabis nga mga produkto subong sang hashish kag marijuana amo gihapon ang nagapanguna nga droga nga ginagamit sa Europa. Nabalaka ang mga eksperto bangod sang pagbantog sang ginatawag nga ilimnon nga ginsamo ang droga sa mga bulong kag alkohol. Sa Aminhan nga Europa, ang mga amphetamine, Ecstasy (ginhimo halin sa methamphetamine), kag LSD dugang nga nagabantog sa mga pamatan-on.