Ang Ikan-om nga Kagamhanan sa Kalibutan—Roma

Ang Romanong Emperyo naggahom sang tion nga nagsugod ang Cristianismo. Ang mas maayo nga ihibalo tuhoy sa dumaan nga Roma magabulig sa imo sa paghangop sa mga kahimtangan nga sa idalom sini si Jesus nagbantala kag sang klima nga nagluntad samtang ginapalapnag sang iya nahaunang mga sumulunod ang Cristianismo sa kabug-osan sang kilala sadto nga kalibutan.

ANG Roma, ang ikan-om nga kagamhanan sa kalibutan sa maragtas sang Biblia, amo ang nagagahom sang matawo si Jesus kag sang magbantala ang iya mga apostoles. Ang Gresya, ang ginsundan nga kagamhanan sa kalibutan, naghatag sing internasyonal nga hambal nga paagi sa sini ang Cristianong panudlo gindala sa bug-os nga bahin sadto nga kalibutan​—⁠ang Koine, ukon ang kinaandan, nga Griego. Karon ginaman sang Roma ang mga kahimtangan kag mga dalan nga nagbulig sa madasig nga paglapta sang Cristianong kamatuoran.

Ang Roma, isa anay ka diutay nga siudad sa Latium, Italya, nagdaku kag nangin ulo sang labing daku nga emperyo sa kalibutan sang dumaan nga mga tion sang Biblia. Sa pag-umpisa, nagsangkad ini kag ginkontrol ang Italyano nga peninsula. Nalutos sini ang gamhanan nga Carthage sa naaminhan nga baybayon sang Aprika. Nakontrol sini ang Espanya, Macedonia, kag Gresya. Nian nabihag sini ang Jerusalem sang 63 B.C.E. kag ginhimo ang Egipto nga isa ka Romanong probinsia sang 30 B.C.E. Sa kabaskugon sini, ining gamhanan nga emperyo nagsangkad halin sa Britanya padulong sa Egipto kag halin sa Portugal padulong sa Mesopotamia, ang duta sang dumaan nga Babilonia. Ginlibutan sini sing bug-os ang Mediterraneo, nga gintawag sini nga Mare Nostrum (Amon Dagat).

Madamo nga kagulub-an sang Roma ang maduaw gihapon sa bug-os nga sakop sadtong malapad nga emperyo. Makita mo ang Hadrian’s Wall sa Britanya, ang matahom nga aqueduct sa Segovia sa Espanya, ang Romano nga teatro sa Orange, kag ang arena sa Arles (lunsay makita sa nabagatnan nga Pransya). Makalakat ka sa mahipos nga mga kagulub-an sang Ostia Antica, malapit sa Roma, kag magadayaw sa dumaan nga Pompeii, sa bagatnan sang Naples. Sa Roma sarang mo mahanduraw ang nagaudyak nga mga kadam-an sa Colosseum kag makita ang Arco ni Tito nga nagapahanumdom sang iya paglaglag sa Jerusalem kag sa templo sini sang 70 C.E., nga gintagna ni Jesus kapin sa 35 ka tuig sing abanse.

Sa dumaan nga Roma ang mga manggaranon may dalagku nga mga panimalay, kag kon kaisa mga ginatos ang kadamuon sang ila mga alagad kag mga ulipon. Ang mga imol nagaginutok sa madamo sing panalgan nga mga ilistaran nga nagalinya sa mahigko, kag tiko nga mga kalye. Pila lamang ang matawag nga kasarangan nga klase. Ang Estado nag-aman sing libre nga lamigas kag kalingawan agod indi magkinagubot ang mga imol. Ang mga buhis nga ginapabayaran sa mga probinsia amo ang ginagasto para sa sini.

Ang Romanong Hangaway

Ang bantog nga Romanong hangaway nahuman sing madamo nga lehiyon. Ang tagsa ka lehiyon, nga nahuman sing 4,500 tubtob 7,000 ka tawo, isa ka kompleto nga hangaway sa iya kaugalingon. Ang kumander sini amo lamang ang may salabton sa emperador. Ang isa ka lehiyon nabahinbahin sa 60 ka century, nga masami ginahuman sang isa ka gatos ka lalaki ang tagsa. Ang isa ka century yara sa idalom sang isa ka senturyon, nga ginatawag nga “opisyal sang hangaway” sa New World Translation. Ang isa ka senturyon nga nagamando sa apat ka soldado nga nagpatay kay Jesus, sang makita ang mga kahimtangan kag ang milagruso nga hitabo sa iya kamatayon, nagsiling: “Matuod gid nga ini Anak sang Dios.” (Mateo 27:54; Juan 19:23) Senturyon man, si Cornelio, ang nahauna nga disirkunsidado kag di-Judiyo nga nangin Cristiano.​—⁠Binuhatan 10:⁠22.

Ang mga lehiyon may mga emblema, ayhan mga larawan ukon mga simbulo nga nahuman sang kahoy ukon metal, nga pareho sing katuyuan sa moderno nga mga bandera. Ginkabig nga sagrado, ginabantayan ini sa bili sang tawhanon nga kabuhi. Ang Encyclopædia Britannica nagsiling: “Ang Romano nga mga emblema ginabantayan nga may relihioso nga pagdayaw sa mga templo sang Roma. Kinaandan sa heneral nga magmando nga ihaboy ang isa ka emblema sa grupo sang kaaway, nga magdugang sing kakugi sa pagsalakay sang iya mga soldado paagi sa pagpainit sa ila nga bawion ang ayhan para sa ila amo ang labing sagrado nga butang ang duta nga ginapanag-iyahan.”

Ang Romano nga mga Dalan kag mga Titulo

Ginhimo sang Roma ang sakop nga mga pungsod sini nga isa ka bug-os kalibutan nga emperyo. Naghimo ini sing mga dalan agod makadtuan ang tanan nga bahin sining emperyo. Kag naglakbay ang mga tawo! Tan-awa lamang ang listahan sang mga duog nga ginhalinan sang mga tawo nga nagkadto sa Jerusalem para sa Piesta sang Pentecostes 33 C.E. Naghalin sila gikan sa Media tubtob sa aminhan-sidlangan, gikan sa Roma kag Aminhan nga Aprika tubtob sa nakatundan, kag gikan sa madamo nga duog sa ulot.​—⁠Binuhatan 2:​9-11.

Madamo sang mga ruta nga ginhimo anay sang Romano nga mga manughimo sing dalan ang ginagamit pa karon. Sa bagatnan sang Roma, mapaagi mo ang imo salakyan sa dumaan nga Appian Way, nga gin-agihan ni apostol Pablo pasulod sa Roma. (Binuhatan 28:​15, 16) Ginsiling nga ang Romano nga mga dalan “nagaman sing mga pasilidad para sa paglakbay sa duta nga wala malabawan tubtob sang mag-abot ang riles.”​—⁠The Westminster Historical Atlas to the Bible.

Sa paggahom sang ila masangkad nga emperyo, masami nga nahuptan sang mga Romano ang lokal nga mga kinabatasan. Sa amo, ang mga awtoridad sa nanuhaytuhay nga mga duog nakilal-an sa nanuhaytuhay nga mga ngalan ukon mga titulo. Sa Modern Discovery and the Bible, si A. Rendle Short nagsiling nga bisan “ang kilala nga Romanong mga istoryador” wala “maghatag sa sining tanan nga kadalagkuan sang ila husto nga denominasyon.” Apang, nagsiling sia nga, ang manunulat sang Biblia nga si Lucas “nangin sibu gid” sa sini nga butang. Halimbawa, gintawag ni Lucas si Herodes nga “tetrarca,” si Herodes Agrippa nga “hari,” ang taga-Tesalonica nga mga opisyal nga “mga politarka,” kag si Sergio Paulo, gobernador sang Cipre, nga “proconsul.” (Lucas 3:1; Binuhatan 25:13; Binuhatan 17:6; Binuhatan 13:7; tan-awa ang New World Translation Reference Bible, footnotes.) Kon kaisa isa ka sensilyo lamang nga nakit-an diri ukon isa ka inskripsion didto ang nagpamatuod nga ining manunulat sang Biblia naggamit sing husto nga titulo sa husto nga tion. Ina nga paghalong kag pagkasibu dugang pa nga pamatuod sa maminatud-on nga pagrekord sang Biblia sa maragtason nga mga kamatuoran sang kabuhi kag sang tion ni Jesucristo.a

Ang Emperyo kag ang Cristianismo

Ang isa ka mauswagon nga Cristianong kongregasyon nagluntad sa Roma. Mahimo gid nga ginporma ini sang mga nagbalik sa Roma sa tapos ginbaton ang Cristianismo sa Jerusalem sang adlaw sang Pentecostes 33 C.E. (Binuhatan 2:10) Ang tolon-an nga Roma sang Biblia ginsulat sa sining kongregasyon sang mga tuig 56 C.E. Sang ulihi, nag-abot si Pablo sa Roma subong isa ka bilanggo, kag sa sulod sang duha ka tuig naghatag sia sing maid-id nga panaksi sa mga tawo nga nagduaw sa iya balay nga bilangguan. Sa amo, ang mga katapo sang Praetorianhon nga Guardia nakabati sang mensahe sang Ginharian, kag bisan ang mga katapo sang “panimalay ni Cesar” nangin mga Cristiano.​—⁠Filipos 1:​12, 13; 4:⁠22.

Ang mga kinabatasan, mga kasuguan, kag mga regulasyon sang Romanong Emperyo masami nga ginasambit sa Biblia. Ang mando ni Augusto nagdala kay Jose kag kay Maria sa Betlehem, nga sa diin natawo si Jesus. Ginpamatud-an ni Jesus ang pagkanagakaigo sang pagbayad sing buhis nga ginapangayo ni Cesar. Ang Judiyong mga saserdote nagpakunokuno nga matutom kay Cesar agod mapapatay nila si Jesus. Kag sa idalom sang Romanong Kasuguan, gin-apelar sang Cristiano nga si apostol Pablo ang iya kaso kay Cesar.​—⁠Lucas 2:​1-6; 20:​22-25; Juan 19:​12, 15; Binuhatan 25:​11, 12.

Ang hinganiban sang isa ka Romanong soldado​—⁠ang iya pandong, limbutong, taming, ang pangaman nga nasuklob sa tiil, kag ang espada​—⁠gingamit sa pag-ilustrar sa kapuslanan sang kamatuoran, sa ginalauman nga kaluwasan, sa pagkamatarong, sa pagtuo, sa pagbantala sing maayong balita, kag sa Pulong sang Dios subong mga depensa nga nagabulig sa aton sa pagtindog sing malig-on batok sa mga pagsalakay ni Satanas. (Efeso 6:​10-18; 1 Tesalonica 5:⁠8) Amo ining halimbawa sang isa ka disiplinado nga Romanong soldado ang ginpatuhuyan ni Pablo sang ginsilingan niya si Timoteo nga mangin “maayong soldado ni Cristo Jesus.” (2 Timoteo 2:​3, 4) Apang, ang pagpakig-away sang Cristiano espirituwal, indi undanon. Sa amo, ang nahaunang mga Cristiano nagdumili sa pag-alagad sa Romanong hangaway. Si Justin Martyr (110-165 C.E.) nagsiling nga ang Cristianismo “nagbalhin sang aton mga hinganiban sa inaway,​—⁠ang aton mga espada nga mangin mga punta sang arado kag ang aton mga bangkaw nga mangin mga gamit sa pagkultibar sa duta.” Madamo nga Cristiano ang napatay bangod sa pagdumili sa pag-alagad sa militar.

Ang mga Cesar

Nalab-ot sang Roma ang putukputukan sang iya himaya sa idalom sang mga Cesar. Maayo nga repasuhon ang yabi nga mga kamatuoran nahanungod sa pila sa ila, kay nadalahig sila sa maragtas sang Biblia.

Sang tuig 44 B.C.E., ginpatay si Julio Cesar. Sang ulihi, si Octavian isahanon nga naggahom. Sang 30 B.C.E., ginsakop ni Octavian ang Egipto, kag gintapos niya didto ang ginharian sang Griegong Ptolemaic. Nagdala ini sing katapusan sa Kagamhanan sa Kalibutan sang Gresya nga nagluntad kutob sang tion ni Alejandro Daku, mga 300 ka tuig antes sini.b

Sang tuig 27 B.C.E., si Octavian nangin emperador. Gingamit niya ang titulo nga “Augusto,” nga nagakahulugan sing “ginbayaw, sagrado.” Ginhingalanan niya liwat ang isa ka bulan para sa iya kaugalingon kag naghulam sing isa ka adlaw gikan sa Pebrero agod nga ang mga adlaw sang Agosto mangin pareho sa mga adlaw sang bulan nga ginhingalanan para kay Julio Cesar. Si Augusto isa ka emperador sang matawo si Jesus, kag naggahom sia tubtob sang tuig 14 C.E.​—⁠Lucas 2:⁠1.

Si Tiberio, nga nagbulos kay Augusto, naggahom kutob sang 14 tubtob sang 37 C.E. Sang ika-15 nga tuig sang paggahom ni Tiberio, nagsugod sa pagbantala si Juan Bautista. Sa tion man sang iya paggahom nga si Jesus ginbawtismuhan, nagministeryo sa duta sing tatlo ka tuig kag tunga, kag naghalad sang iya kabuhi. Nagagahom pa sia sang ang mga sumulunod ni Jesus nagsugod sa pagpalapnag sang Cristianismo sa kabug-osan sang kilala sadto nga kalibutan.​—⁠Lucas 3:​1-3, 23.

Si Gaius, ginhayuan nga Caligula, naggahom kutob sang 37 tubtob sang 41 C.E. Ginbuslan sia si Claudio (41-54 C.E.) kag ginpahalin niya ang mga Judiyo gikan sa Roma, subong ginasambit sa Binuhatan 18:​1, 2. Sang ulihi, ginhiluan sia sang iya asawa, kag ang iya anak nga lalaki nga si Nero amo ang naglingkod sa trono. Daku nga sunog ang natabo sa Roma sang Hulyo 64 C.E., nga naglaglag sang mga ikap-at nga bahin sang siudad. Ang istoryador nga si Tacitus nagsiling nga agod indi sia pagsuspetsahan, ginpabangdan ni Nero ang mga Cristiano, nga dayon “gingan-it sang mga ido kag napatay” kag “ginhaboy sa mga dabdab kag nasunog, agod mangin suga sa gab-i, kon wala na ang kasanag sang adlaw. Gintanyag ni Nero ang iya mga hardin para sa sini nga talan-awon.” Sa tion sining paghingabot, si Pablo, nga nakabantala halin sa Jerusalem tubtob sa Roma kag ayhan tubtob sa Espanya, ginbilanggo sa ikaduha nga tion. Mahimo gid nga ginpatay sia ni Nero sang mga 66 C.E.

Ang iban pa nga mga emperador sang Roma nga interesado kita nagalakip kay Vespasian (69-79 C.E.) nga sa idalom sang iya paggahom ginlaglag ni Tito ang Jerusalem, kay Tito mismo (79-81 C.E.), kag sa utod ni Tito nga si Domitian (81-96 C.E.), nga nag-umpisa liwat sang opisyal nga paghingabot sa mga Cristiano. Suno sa tradisyon, sa tion sining paghingabot nga ang tigulang na nga si apostol Juan gintapok sa isla sang Patmos. Didto ginhatagan sia sing makakulunyag nga palanan-awon tuhoy sa katapusan sining malaut nga sistema sang mga butang sang tawo kag sa pagbulos sa sini sang matarong nga langitnon nga Ginharian sang Dios, nga ginrekord ni Juan sa tolon-an nga Bugna sang Biblia. (Bugna 1:⁠9) Mahimo gid nga si Juan ginbuhian sa tion sang paggahom sang masunod nga emperador, nga si Nerva, 96-98 C.E., kag ang iya Ebanghelyo kag tatlo ka sulat natapos sang maggahom si Trajan (98-117 C.E.).

Pagkapukan sang Romanong Emperyo

Sang ikap-at nga siglo, namat-od si Emperador Constantino nga isahon ang katawhan sa idalom sang isa ka “Katoliko,” ukon unibersal, nga relihion. Ang pagano nga mga kinabatasan kag mga selebrasyon ginhatagan sing “Cristiano” nga mga ngalan, apang nagpadayon ang amo gihapon nga daan na nga kalautan. Sang tuig 325 C.E. gindumalahan ni Constantino ang konsilyo sang iglesia sa Nicaea kag namat-od pabor sa doktrina sang Trinidad. Malayo nga isa ka matuod nga Cristiano, nakakita wala madugay si Constantino sing rason nga patyon ang iya kamagulangan nga anak nga lalaki, nga si Crispus, kag ang iya asawa, nga si Fausta.

Ginsaylo ni Constantino ang iya pangulohan sa Byzantium, nga ginhingalanan niya sang primero nga Bag-o nga Roma kag sang ulihi Constantinople (Siudad ni Constantino). Ining siudad sa Bosporus, nga sa diin nagatabuay ang Europa kag ang Asia, nagpabilin nga kapital sang Romanong Emperyo sa sidlangan sing 11 ka siglo, tubtob sang mapukan ini sa Ottoman Turks sang 1453.

Didto sa Roma, ang nakatundan nga bahin sang Romanong Emperyo napukan sang 476 C.E., sang ginpahalin ni Hari Odoacer, isa ka heneral nga may Aleman nga ginhalinan, ang emperador gikan sa trono kag ang trono nagpabilin nga bakante. Sang ulihi, gintinguhaan ni Carlomagno nga ipasag-uli ang nakatundan nga emperyo kag sang tuig 800 C.E. ginkoronahan sia nga emperador ni Papa Leo III. Nian, sang 962 C.E., ginkoronahan si Papa Juan XII si Otto I subong emperador sang Balaan nga Romanong Emperyo sang Aleman nga pungsod​—⁠isa ka titulo nga ginsikway lamang sang tuig 1806.

Apang, sadtong tion ang ikapito kag katapusan nga kagamhanan sa kalibutan sa maragtas sang Biblia nagapadulong. Subong gintagna, ini man magataliwan agod buslan sang isa ka permanente nga pangulohan, ang langitnon nga Ginharian sang Dios.​—⁠Bugna 17:10; Daniel 2:⁠44.

[Mga footnote]

[Mapa sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang kasangkaron sang Romanong Emperyo

Atlantic Ocean

BRITANNIA

GAUL

SPAIN

ITALY

Rome

GREECE

Mediterranean Sea

Black Sea

Caspian Sea

EGYPT

Jerusalem

Tigris

Euphrates

[Laragway sa pahina 28]

Ang Appian Way nga gin-agihan ni Pablo sang magkadto sia sa Roma