Trahedya sa Rwanda—Sin-o ang Balasulon?

“Antes lab-on ang bagol sang 23-anyos nga mekaniko,” siling sang U.S.News & World Report, “ang isa sa mga nag-atake nagsiling kay Hitiyise: ‘Dapat ka mapatay bangod Tutsi ka.’ ”

DAW ano kasunson nga yadto nga danyag ginsulitsulit sa diutay nga pungsod sang Rwanda sa Central Africa sadtong mga binulan sang Abril kag Mayo! Sadto nga tion may yara 15 ka kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa Kigali mismo kag sa palibot sini, ang kapital nga siudad sang Rwanda. Ang manugtatap sang siudad, si Ntabana Eugène, isa ka Tutsi. Sia, ang iya asawa, ang iya anak nga lalaki, kag ang iya nuebe anyos nga anak nga babayi, nga si Shami nalakip sa nahauna nga mga ginpamatay sang ang kagubot sang kasingki hinali nga nata⁠bo.

Linibo ka taga-Rwanda ang ginpatay adlaw-adlaw​—⁠kada semana. “Sang nagligad nga anom ka semana,” ginbalita sang ginkutlo sa ibabaw nga pamantalaan sang tunga-tunga sang Mayo, “tubtob sa 250,000 kadamo nga tawo ang napatay sa isa ka kampanya sang hungod nga pagpatay sa rasa kag pagtimalos nga nagaanggid sa maduguon nga paglaglag sang Khmer Rouge sa Cambodia sadtong tunga-tunga sang katuigan 1970.”

Ang magasin nga Time nagsiling: “Sa isa ka danyag nga nagapahinumdom sa Nazi Alemanya, ang mga kabataan ginkuha gikan sa isa ka grupo nga 500 bangod lamang nga daw mga Tutsi ang ila hitsura. . . . Ang meyor sang nabagatnan nga siudad sang Butare, nga minyo sa isa ka Tutsi, [masakit nga] ginpapili sang mga mangunguma nga Hutu: sarang niya maluwas ang iya asawa kag mga anak kon ihatag niya ang pamilya sang iya asawa​—⁠ang iya mga ginikanan kag ang iya manghod nga babayi​—⁠agod pagapatyon. Nagsugot sia sa sini.”

Anom ka tawo ang nagtrabaho sa Translation Office sang mga Saksi ni Jehova sa Kigali, ang apat sa ila Hutu kag ang duha Tutsi. Ang Tutsi amo sanday Ananie Mbanda kag Mukagisagara Denise. Sang nagkadto sa balay ang mga soldado nga sibilyan kag mga manug-ati, naakig sila sang nakita nila nga ululupod nga nagapuyo ang mga Hutu kag mga Tutsi. Luyag nila patyon sanday Mbanda kag Denise.

“Ginsugdan nila nga gabuton ang mga pin sang ila mga granada,” siling ni Emmanuel Ngirente, isa sa Hutu nga mga utod, “namahog nga patyon nila kami, bangod kaupod namon ang ila mga kaaway. . . . Nangayo sila sing daku nga kantidad sang kuwarta. Ginhatag namon ang amon tanan nga kuwarta, apang indi sila kontento. Namat-od sila nga kuhaon sa amon subong bayad ang tanan nga sarang nila magamit, lakip ang ginasabak (laptop) nga kompyuter nga ginagamit sa amon trabaho sa pagbadbad, ang amon photo­copier, ang amon mga radyo, ang amon mga sapatos, kag iban pa. Hinali sila nga naglakat nga wala nagpatay sang bisan sin-o sa amon, apang nagsiling sila nga magabalik sila.”

Sang mga inadlaw nga nagsunod, ang mga manug-ati padayon nga nagbalikbalik, kag sa kada balik nila ang mga Saksi nga Hutu nakitluoy tungod sa kabuhi sang ila mga abyan nga Tutsi. Sang ulihi, sang nangin delikado na katama para kanday Mbanda kag Denise ang magpabilin, ginhimo ang mga kahimusan para makakadto sila kaupod sang iban pa nga mga refugee nga Tutsi sa malapit nga eskwelahan. Sang ginsalakay ang eskwelahan, nakapalagyo sanday Mbanda kag Denise. Nakatabok sila sa pila ka barikada sa dalan, apang, sang ulihi, sa isa sini, ang tanan nga Tutsi ginpahigad, kag sanday Mbanda kag Denise ginpatay.

Sang nagbalik ang mga soldado sa Translation Office kag natukiban nila nga wala na ang mga Saksi nga Tutsi, ginbakol sing grabe sang mga soldado ang mga kauturan nga Hutu. Nian naglupok ang isa ka diutay nga kanyon sa kaingod, kag ang mga kauturan nakapalagyo nga buhi.

Sa pagpadayon sang pagpamatay sa bug-os nga pungsod, ang kadamuon sang napatay naglab-ot sa ayhan tunga sa milyon. Sang ulihi, ginbayaan sang duha ukon tatlo ka milyon, ukon labi pa, sang walo ka milyon ka pumuluyo sang Rwanda ang ila mga puluy-an. Madamo sa ila ang nagdangop sa kaingod nga Zaire kag Tanzania. Mga pila ka gatos ka Saksi ni Jehova ang ginpatay, kag ang madamo pa nga iban nagpalagyo sa mga kampo sa guwa sang pungsod.

Ano ang nagpaiglab sadtong dimatupungan nga pagpamatay kag ginuban nga pagpalagyo? Natapna bala ini kuntani? Ano bala ang kahimtangan antes hinali nga natabo ang kasingki?

Ang Hutu kag ang Tutsi

Ang Rwanda kag ang kaingod nga pungsod sang Burundi lunsay ginapuy-an sang mga Hutu, ang kalabanan putot, matambok nga Bantu nga katawhan, kag sang mga Tutsi, ang mas mataas, mas maputi sing pamanit nga katawhan nga nakilal-an man subong Watusi. Sa duha ka pungsod mga 85 porsiento sang populasyon ang mga Hutu kag 14 porsiento ang mga Tutsi. Ang kasaysayan sang mga binangig sa ulot sining etniko nga mga grupo sarang maasoy pabalik sadto pa sang ika-15 nga siglo. Apang, sa kalabanan nga bahin, mahidaiton sila nga nagpuyo sing ululupod.

“Ululupod kami nga nagapuyo anay sing mahidaiton,” siling sang 29-anyos nga babayi tuhoy sa 3,000 ka Hutu kag Tutsi nga nagapuyo sa minuro sang Ruganda, nga nahamtang mga pila ka milya sidlangan sang Zaire. Apang, ginpamatay sang mga gang sang Hutu ang halos bug-os nga Tutsi nga populasyon sang minuro sa mga kibot nga pagsalakay sadtong Abril. Ang The New York Times nagpaathag:

“Ang kahimtangan sa sining minuro nagaanggid sa kahimtangan sa bug-os nga Rwanda: ang mga Hutu kag mga Tutsi ululupod nga nagapangabuhi, nagaalasawahay kag nagapalamanahay, wala nagasapak ukon wala gani makahibalo kon sin-o ang Hutu kag kon sin-o ang Tutsi.

“Nian hinali nga nagbag-o ang kahimtangan. Sang Abril, ang mga guban nga Hutu nagpanggamo sa bug-os nga pungsod, kag ginpamatay ang mga Tutsi nga makita nila. Sang nagsugod ang pagpamatay, ang mga Tutsi nagdangop sa mga simbahan. Ginsundan sila sang mga guban, naghimo sa mga santuaryo nga mga sementeryo nga nagapabilin nga puno gihapon sing dugo.”

Ano bala ang nagpaiglab sa pagpamatay? Ini amo ang pagkapatay sang mga presidente sang Rwanda kag Burundi, nga lunsay mga Hutu, sa aksidente sa eroplano sa Kigali sang Abril 6. Sa bisan paano ini nga hitabo nag-umpisa sang pagpamatay indi lamang sa mga Tutsi kundi sa bisan sin-o man nga Hutu nga ginhunahuna nga nagasimpatiya sa ila.

Sa amo man nga tion, naglala ang inaway sa ulot sang rebelde nga mga puwersa​—⁠ang kontrolado sang mga Tutsi nga R.P.F. (Rwandan Pa­triotic Front)​—⁠kag ang kontrolado sang mga Hutu nga puwersa sang Gobierno. Sang Hulyo nalutos sang R.P.F. ang mga puwersa sang Gobierno kag naagaw ang Kigali kag ang kalabanan sang iban pa nga bahin sang Rwanda. Sa kahadlok nga basi timalusan, sadtong temprano nga bahin sang Hulyo, ang ginatos ka libo nga mga Hutu nagpalagyo sa pungsod.

Sin-o ang Balasulon?

Sang ginpamangkot sa pagpaathag kon ngaa hinali nga natabo ang kasingki sadtong Abril, ang isa ka mangunguma nga Tutsi nagsiling: “Ini bangod sa malain nga mga lider.”

Sa pagkamatuod, sa bug-os nga mga siglo, ang mga lider sa politika nagpalapnag sing mga kabutigan nahanungod sa ila mga kaaway. Sa idalom sang panuytoy sang “gumalahom sining kalibutan,” nga si Satanas nga Yawa, nahaylo sang kalibutanon nga mga politiko ang ila kaugalingon nga katawhan nga makig-away kag pamatyon yadtong lain sing rasa, tribo, ukon pungsod. (Juan 12:31; 2 Corinto 4:4; 1 Juan 5:19) Amo man sini ang natabo sa Rwanda. Ang The New York Times nagsiling: “Liwat kag liwat nga gintinguhaan sang mga politiko nga palig-unon ang etniko nga katutom kag etniko nga mga kahadlok​—⁠sa bahin sang mga Hutu, agod padayon nga makontrol ang Gobierno; sa bahin sang mga Tutsi, agod makakuha sing supurta para sa mga rebelde.”

Sanglit ang katawhan sang Rwanda palareho sa madamo nga paagi, wala gid ginpaabot nga magadinumtanay kag magapinatyanay sila sa isa kag isa. “Ang mga Hutu kag mga Tutsi pareho sing hambal kag masami nga pareho sing mga tradisyon,” sulat sang reporter nga si Raymond Bonner. “Pagkatapos sang madamong kaliwatan sang pag-alasawahay kag pagpalamanahay, ang mga kinatuhayan sa pisikal​—⁠ang mga Tutsi mataas kag maniwang, ang mga Hutu mas manubo kag mas matambok​—⁠nadula tubtob sa punto nga ang mga taga-Rwanda masunson nga indi sigurado kon bala ang isa Hutu ukon Tutsi.”

Apang, ang madamo nga propaganda sining karon lang may yara dimapatihan nga epekto. Nagailustrar sang natabo, si Alex de Waal, direktor sang grupo nga African Rights, nagsiling: “Ang mga mangunguma sa mga lugar nga kontrolado sang R.P.F. nakibot kuno nga ang mga soldado nga Tutsi wala gali sing sungay, ikog, kag mata nga nagasiga sa dulom​—⁠amo sini ang paglaragway sang ginapamatian nila nga palayag sa radyo.”

Indi lamang mga lider sa politika ang nagdihon sa panghunahuna sang katawhan kundi ang relihion man. Ano ang dalagku nga mga relihion sa Rwanda? May salabton man bala sila sa trahedya?

Ang Papel sang Relihion

Ang The World Book Encyclopedia (1994) nagasiling tuhoy sa Rwanda: “Ang kalabanan nga mga tawo Romano Katoliko. . . . Ginapalakat sang Romano Katoliko kag sang iban pa nga Cristianong mga simbahan ang mga eskwelahan sa elementarya kag hayskul.” Ang National Catholic Reporter, sa katunayan, nagtawag sa Rwanda nga “70% nga Katolikong pungsod.”

Ang The Observer, sang Gran Britanya, nagahatag sing impormasyon nga nagabulig sa pagpaathag sang relihioso nga kahimtangan sa Rwanda: “Sang katuigan 1930, sang ang mga simbahan nag-ilinaway tungod sa pagpamuno sa sistema sang edukasyon, ginpaboran sang mga Katoliko ang aristokrasya sang mga Tutsi samtang gindampigan sang mga Protestante ang napigos nga mayoridad nga mga Hutu. Sang 1959 naagaw sang mga Hutu ang gahom kag madasig nga naagom ang supurta sang mga Katoliko kag mga Protestante. Ang supurta sang Protestante para sa mayoridad nga mga Hutu nagapabilin nga malig-on katama.”

Ginpakamalaut bala sang mga lider sang simbahan sang Protestante, halimbawa, ang mga masaker? Ang The Observer nagasabat: “Ang duha ka klerigo [mga Anglikano] ginpamangkot kon bala ginpakamalaut nila ang mga manugpatay nga nagpuno sang mga alagyan sang mga simbahan sang Rwanda sang mga bangkay sang kabataan nga ginpugutan sing ulo.

“Nagdumili sila sa pagsabat. Ginlikawan nila ang mga pamangkot, naakig, nagtaas sang ila tingog, kag ang madalom nga gamot sang krisis sa Rwanda nabuyagyag​—⁠ang pinakamadugay nga miembro sang simbahan sang Anglikano nangin mensahero gali para sa politiko nga mga agalon nga nagwali sang pagpatay kag nagpuno sang mga suba sing dugo.”

Sa pagkamatuod, wala sing kinatuhayan ang mga simbahan sang Cristiandad sa Rwanda sa mga simbahan sa iban nga mga lugar. Halimbawa, tuhoy sa ila pagsupurta sa mga lider sang politika sang Inaway Kalibutanon I, ang Britanikong Brigadier General nga si Frank P. Crozier nagsiling: “Ang Cristianong mga Simbahan amo ang pinakamaayo sa pagpukaw sing handum para sa kasingki nga gingamit namon sing hilway sa amon kaayuhan.”

Huo, ang relihiosong mga lider balasulon sing daku sa natabo sa Rwanda! Ang National Catholic Reporter sang Hunyo 3, 1994, nagreport: “Ang inaway sa Aprikanong pungsod nagalakip sing ‘isa ka tunay kag matuod nga hungod nga pagpatay sa rasa nga, sing makahalanusbo, bisan ang mga Katoliko balasulon,’ siling sang papa.”

Sing maathag, ang mga simbahan napaslawan sa pagtudlo sang matuod nga Cristianong mga prinsipio, nga napasad sa mga kasulatan subong sang Isaias 2:4 kag Mateo 26:52. Suno sa Pranses nga pamantalaan nga Le Monde, ang isa ka pari nanganduhoy: “Nagapinatyanay sila, nalipat nga mag-ulutod sila.” Ang isa pa ka taga-Rwanda nga pari nagtu-ad: “Ginpatay sang mga Cristiano ang iban nga mga Cristiano, pagkatapos sang isa ka siglo sang mga sermon nahanungod sa gugma kag pagpatawad. Isa ini ka kapaslawan.” Ang Le Monde nagpamangkot: “Paano malikawan sang isa ang magpamensar nga ang mga Tutsi kag mga Hutu nga nagainaway sa Burundi kag Rwanda ginhanas sang palareho nga Cristianong mga misyonero kag nagsimba sa palareho nga mga simbahan?”

Tuhay ang Matuod nga mga Cristiano

Ginatuman sang matuod nga mga sumulunod ni Jesucristo ang iya sugo nga “maghigugmaanay sa isa kag isa.” (Juan 13:34) Mahanduraw mo bala si Jesus ukon ang isa sang iya mga apostoles nga magakuha sing espading kag magalabo sa isa tubtob mapatay? Yadtong malinapason nga pagpatay nagapakilala sa mga tawo subong “mga anak sang Yawa.”​—⁠1 Juan 3:​10-12.

Ang mga Saksi ni Jehova wala makigbahin sa mga inaway, mga rebolusyon, kag bisan anong iban pa nga mga binangig nga ginsugyot sang mga politiko sang kalibutan, nga napaidalom sa paggahom ni Satanas nga Yawa. (Juan 17:​14, 16; 18:36; Bugna 12:⁠9) Sa baylo, ang mga Saksi ni Jehova nagapakita sing matuod nga gugma sa isa kag isa. Busa, sa panahon sang mga masaker, kinabubut-on nga ginbutang sa katalagman sang mga Saksi nga Hutu ang ila kaugalingon sa panikasog nga maamligan ang ila mga kauturan nga Tutsi.

Apang, yadto nga mga trahedya indi dapat makapakibot. Sa tagna ni Jesus nahanungod sa “konklusion sang sistema sang mga butang,” sia nagtagna: “Nian ang mga tawo . . . magapatay sa inyo.” (Mateo 24:​3, 9) Sing makalilipay, si Jesus nagasaad nga dumdumon niya ang mga matutom paagi sa pagbanhaw sa mga patay.​—⁠Juan 5:​28, 29.

Samtang, ang mga Saksi ni Jehova sa Rwanda kag sa iban pa nga mga lugar determinado sa pagpadayon nga pamatud-an ang ila kaugalingon nga mga disipulo ni Cristo paagi sa paghigugmaanay sa isa kag isa. (Juan 13:35) Ang ila gugma nagahatag sing panaksi bisan sa tunga sining karon nga mga kabudlayan, subong sang ginapakita sang kaupod nga report nga “Ang mga Saksi sa mga Refugee Camp.” Dapat naton tanan dumdumon ang ginsiling ni Jesus sa iya tagna: “Sia nga nagabatas tubtob sa katapusan amo ang maluwas.”​—⁠Mateo 24:⁠13.

[Kahon sa pahina 29]

ANG MGA SAKSI SA MGA REFUGEE CAMP

Sadtong Hunyo sini nga tuig, kapin sa 4,700 ka Saksi kag mga kaupdanan nila ang yadto sa mga refugee camp. Sa Zaire, 2,376 ang didto sa Goma, 454 sa Bukavu, kag 1,592 sa Uvira. Dugang pa, may yara sa Tanzania mga 230 sa Benaco.

Bisan ang pagkadto sa mga sentro sang mga refugee indi mahapos. Gintinguhaan sang isa ka kongregasyon sang 60 ka Saksi nga tabukon ang taytay sa Rusumo, ang pangunang ruta nga mapalagyuhan pakadto sa mga refugee camp sa Tanzania. Sang wala sila pagpaagiha, isa ka semana sila nga nagdalangdalang sa mga pangpang sang suba. Nian namat-od sila nga tilawan nga tabukon ini paagi sa mga bangka. Nahimo nila ini, kag pagligad sang pila ka adlaw, nakalab-ot sila sa kampo sang Tanzania.

Ang mga Saksi ni Jehova sa iban nga mga pungsod nag-organisar sing dalagku nga mga panikasog sa pagbulig. Ang mga Saksi sa Pransia nakatipon sing kapin sa isa ka gatos ka tonelada nga panapton kag siam ka tonelada nga sapatos, kag yadto nga mga suplay, lakip ang mga suplemento sa nutrisyon kag mga bulong, ginpadala sa mga lugar nga nagakinahanglan. Walay sapayan, ang una nga butang nga masunson nga ginpangabay sang mga kauturan sa mga refugee camp amo ang Biblia ukon ang Lalantawan ukon Magmata! nga magasin.

Gindayaw sang madamong nagapanilag ang gugma nga ginpakita sang mga Saksi sa Zaire kag Tanzania, nga nagduaw kag nagbulig sa ila mga kauturan nga napilitan sa pagpalagyo. “Ginduaw kamo sang kaupdanan ninyo sa relihion,” siling sang mga refugee, “apang wala kami ginduaw sang amon pari.”

Ang mga Saksi nakilala sa mga kampo, ilabi na bangod sang ila paghiusa, pagkahim-ong, kag pagkamahigugmaon. (Juan 13:35) Makawiwili talupangdon nga sa Benaco, Tanzania, nakita sang mga Saksi ang ila kaupdanan nga mga Saksi nga refugee sa tunga sang mga 250,000 ka tawo sa kampo sa sulod sang 15 minutos lamang.