Dumaan nga Egipto—Nahauna sa Daku nga mga Kagamhanan sa Kalibutan
ANG Egipto—dumaan nga pungsod sang mga Paraon kag sang Nilo—isa sang daku nga mga sibilisasyon sa kalibutan. Ang arte sini nagapuni sa dalagku nga mga museo. Ang maragtas sini ginasaysay sa mga libro sa eskwelahan. Ang dalagku nga mga monumento sini nagapadayaw sa mga turista. Dugang pa, madamo nga mga hitabo sa Biblia ang natabo ukon nagdalahig sa sini nga pungsod. Ang Egipto kag ang katawhan sini kapin sa 700 ka beses nga ginapatuhuyan sa Biblia.
Apang, ano gid ang nahibaluan mo nahanungod sa dumaan nga Egipto? Ang pagtuon sing dugang pa nahanungod sini magabulig sa imo sa paghangop sa madamo nga butang nga ginsambit sa Biblia.
Madamo sing nakutkutan ang mga arkeologo sa Egipto nga nagapamatuod sa rekord sang Biblia. Halimbawa, binagbinaga ang rekord nahanungod kay Jose. Ang mga ngalan, mga titulo, posisyon ni Jose subong manugdumala sa balay, ang posisyon nga ginhatag sa iya subong ikaduha nga manuggahom sa pungsod kag subong administrador sing kalan-on, ang mga buhat sang mga Egiptohanon sa paglubong, kag bisan ang buhat sa paglukdo sang mga manugtinapay sing mga alat sang tinapay sa ila ulo—ini tanan nasapwan nga nagahisanto sa mga kinabatasan sang Egipto sadto nga tion.—Genesis, kapitulo 39-47; 50:1-3.
Ang Pungsod kag ang Katawhan Sini
Ang Egipto nagasandig sa Nilo. Ang manggaranon nga nalupyakan sina nga suba, nga nagapromedyo sing mga 19 kilometros lamang sa kasangkaron gikan sa Aswân tubtob sa Cairo, nagalab-ot sa aminhan kaangay sang makitid berde nga laso tabok sa desyerto sang Aprika. Sang nagligad, ang baha kada tuig nagdala sang makapatambok sa duta nga balasbalas nga naghimo sa Egipto nga isa ka eksporter sing kalan-on kag duog nga dalangpan sa tion sang tiggulutom. (Genesis 12:10) Ang papiro nga mga tabun-ak, nga makita sa higad sang mga suba sini, ginahimo anay nga papel.
Ang masangkad nga delta, nga sa diin nagaagi ang tubig sang Nilo antes mag-ilig padulong sa asul nga Mediterraneo, gintawag nga Lower Egypt. Diri, mahimo nahamtang ang “duta sang Gosen,” nga ginpuy-an sang mga Israelinhon sa tion sang ila malawig nga paglakbay sa Egipto.—Genesis 47:27.
Ang Relihion sang Egipto
Ang dumaan nga mga Egiptohanon nagpati nga ang ila Paraon isa ka dios. Ining kamatuoran nagadugang sing kahulugan sa matinamayon nga pamangkot ni Paraon kay Moses: “Sin-o si Jehova, nga magpamati ako sa iya tingog?” (Exodo 5:2) Madamo pa sing iban nga mga dios ang mga Egiptohanon. Ang ngalan sang mga 740 sini makita sa isa ka listahan nga nadiskobrehan sa lulubngan ni Thutmose III. Ang mga Egiptohanon nagsimba anay sa tigtatlo ka dios, ukon trinidad, kag ang isa sang labing popular sa sini amo ang tatlo nga sanday Osiris, Isis, kag Horus.
Madamo sang labing kilala nga mga dios sang Egipto ang ginlaragway nga may lawas sang tawo kag ulo sang sapat. Ginlaragway sang mga Egiptohanon si Horus nga ulo sang falcon kag si Thoth nga may ulo sang ibis ukon gorilya. Ang mga kuring, mga chacal, mga buaya, mga baboon, kag ang nanuhaytuhay nga mga pispis ginkabig nga sagrado bangod sang ila kaangtanan sa pila ka dios. Ang Apis nga toro, nga gintamod subong inkarnasyon sang dios nga si Osiris, ginatago sa templo sa Memphis, ginhatagan sing maayo nga lubong kag ginpreserbar pa sang mapatay ini. Ang kilala nga Egiptohanon nga mga scarab, nga ginasuksok kaangay sang rosarito subong pangamlig nga mga anting-anting, mga representasyon sang bagangan—ginahunahuna nga amo ang pagpakita sang manunuga nga dios.
Walay sapayan sang malawig nga pagtener sa Egipto kag sang suod nga pagpakig-angot sa katawhan sadto nga duta, isa lamang ang Dios sang mga Israelinhon, si Jehova, kag sia lamang ang ila alagdon. Ginpaandam sila nga indi maghimo sing bisan anong relihioso nga imahen—sang Dios mismo ukon sang pispis, sapat, isda, ukon sang bisan ano. Ang ila pagsimba sa isa ka bulawan nga tinday nga baka wala madugay sa tapos sang ila pagguwa sa Egipto mahimo nga resulta sang impluwensia sang Egipto.—Exodo 32:1-28; Deuteronomio 4:15-20.
Pagtuo sa Pagkadimamalatyon
Ang mga Egiptohanon malig-on nga nagatuo sa pagkadimamalatyon. Sa amo, ang Egiptohanon nga mga manuggahom naghanda sing matahom nga mga lulubngan, nga puno sing mga kinahanglanon kag mga luho sang kabuhi, sa paglaum nga makatigayon sing dayon nga kalipay sa pihak nga kinabuhi. Ang mga piramid amo ang labing talalupangdon nga halimbawa sini nga buhat.
Ang bulawan nga mga alahas, mga panapton, mga muwebles, alak, kalan-on, kolon, mga kahoy nga ivory, kag bisan ang diutay nga mga bato sa pagdugmok sa pintura para sa mata mahalungon nga ginabutang tanan sa sulod sang mga lulubngan sang Egipto. Ginapatihan nga ining mga butang magamit pa sa pihak nga kinabuhi. Sang una, pati mga ulipon ginapatay kag ginalubong upod sa ila mga agalon, agod mag-alagad sa ila sa tapos sang kamatayon. Isa ka koleksion sang mga orasyon nga ginatawag “Libro sang mga Patay” ang nakit-an sa sulod sang linibolibo ka lungon sa Egipto. Ginlauman sadto nga ining mga orasyon makabulig sa napatay nga tawo sa paglandas sang nanuhaytuhay nga mga katalagman sa pihak nga kinabuhi.
Daw ano ka tuhay ang pagtamod sang mga Israelinhon! Nahibaluan nila, subong ginsiling sang ulihi sang Biblia, nga “ang patay wala makahibalo sang bisan ano.” Kag kon mapatay ang isa ka tawo, “ang ila handumanan nalimtan.”a Nagalaum sila nga mabuhi sa palaabuton sa pagkabanhaw.—Manugwali 9:5, 10; Salmo 146:4; Job 14:13-15.
Sin-o ang Nagkabuhi San-o?
Ang mga Egiptologo nagatudlo sing 31 ka “dinastiya” sang Egiptohanon nga mga hari kag nagahambal tuhoy sa Dumaan nga Ginharian (Dinastiya 3-6), Natung-an nga Ginharian (Dinastiya 11, 12), kag ang Bag-o nga Ginharian (Dinastiya 18-20). Apang indi sibu ini nga pag-isip. Nagadalahig ini sing maduhaduhaan kag utod-utod nga mga sinulatan kag mahimo nga magalakip sing pila ka hari nga naggahom sa nanuhaytuhay nga mga rehiyon sa isa ka tion, sa baylo sang pasunod nga paggahom.b
Sang ginsulat ni Moises ang nahauna nga mga tolon-an sang Biblia, mahimo nga ginsunod niya ang kinabatasan sang mga Egiptohanon nga ginatawag ang ila hari subong “Paraon,” nga wala ginagamit ang personal nga ngalan. Sa amo, indi naton mahibaluan ang ngalan sang mga Paraon nga nakilal-an ni Abraham kag ni Jose ukon sin-o ang naggahom sa tion sang pagguwa sang Israel gikan sa Egipto. Apang, ang titulo nga “Paraon” gin-upod sang ulihi sa ngalan sang hari, kag sa amo nangin posible nga iangot ang mga hitabo sa Biblia sa listahan sang mga hari sa Egipto. Yari ang pila ka Paraon nga makapainteres gid sa isa ka estudyante sang Biblia:
Si Akhenaton (sang ginatawag nga ika-18 nga Dinastiya) isa ka mainit nga sumilimba sa sun disk nga si Aton. Sang 1887 isa ka koleksion sang mga 377 ka daga nga mga tapitapi ang nakit-an sa Tel el-Amarna, mga 320 kilometros sa bagatnan sang Cairo. Ining makawiwili nga mga tapitapi amo ang diplomatiko nga sulat nga nabaton ni Akhenaton kag sang iya amay nga si Amenhotep III. Nalakip sa sini ang mga sulat gikan sa mga manuggahom sang Jerusalem, Megido, Hazor, Siquem, Laquis, Hebron, Gaza, kag sang iban nga siudad sa Palestina. Mahimo ginsulat sang malapit na magsulod ang Israel sa Canaan, ining mga sulat nagpakita sang mga pagbangigay kag mga intriga. Ginapakita man sini nga ang tagsa ka banwa may kaugalingon nga hari, subong ginapakita sang tolon-an nga Josue sang Biblia.
Ang mga gamit sa bulawan nga lulubngan ni Tutankhamen, umagad nga lalaki ni Akhenaton kag nabantogan nga si “Hari Tut” nakutkutan sang mga arkeologo kag ginpasundayag sa nanuhaytuhay nga mga museo. Ining mga gamit isa ka talalupangdon nga pagpasundayag sang manggad sang mga Paraon. Amo ini ang manggad nga gintalikdan ni Moises sang una sang “nagdumili [sia] nga pagtawgon nga anak sang babayi nga anak ni Paraon, nga nagapasulabi sa pag-ambit sang pagpintas kaupod sa katawhan sang Dios sang sa pag-agom sang umalagi nga mga pagpangalipay sang sala.”—Hebreo 11:24, 25.
Si Merneptah isa sa “ika-19 nga Dinastiya.” Sa isa ka monumento sang kadalag-an nga nasapwan sa templo sa Thebes, ginparekord sining Paraon nga ang “Israel nahapay, ang iya binhi wala.” Amo lamang ini ang talangkod nga pagsambit sa Israel subong isa ka pungsod sa dumaan nga mga rekord sang Egipto. Samtang maathag nga isa ini ka pagpabugal lamang nga wala sing sadsaran, ining pangangkon daw nagapakita nga natabo na ang pagbihag sang Israel sa Canaan. Sa amo, yadto nga pagbihag sang 1473 B.C.E. mahimo nga natabo sa ulot sang tion nga nabaton ni Akhenaton ang mga sulat gikan sa Tel el-Amarna kag sang mga adlaw ni Merneptah.
Si Sisac (Sheshonk I, “ika-22 nga Dinastiya”) amo ang nahauna nga Paraon nga ginsambit sa ngalan sa Biblia. Upod ang mabaskog nga puersa sang mga kangga kag mga mangangabayo, ginbihag niya ang Juda, ginpahog ang Jerusalem, kag “nagkuha sia sang mga bahandi sang balay ni Jehova kag sang mga bahandi sang balay sang hari. Ginkuha niya ang tanan.” (2 Cronica 12:9) Ining hitabo ginpamatud-an sang laragway sa nabagatnan nga pader sang templo sang Amon sa Karnak (dumaan nga Thebes). Nagapakita ini sing 156 ka naposasan nga mga bilanggo, ang tagsatagsa nagarepresentar sa nabihag nga siudad ukon minuro, lakip ang Megido, Sunem, kag Gibeon. Lakip sa mga duog nga nabihag, ginlista pa gani ni Sisac ang “Latagon ni Abram”—ang pinakadumaan nga pagpatuhoy kay Abraham sa mga rekord sang Egipto.
Iban Pa nga mga Kagamhanan sa Kalibutan nga Nag-utwas
Sang ulihi, ang Egipto ginbuslan sang Asiria subong manuggahom sa kalibutan. Apang nagpabilin sia nga isa ka mabaskog nga puersa sa politika. Si Oseas, ang katapusan nga hari sang napulo-sing-tribo nga naaminhan nga ginharian sang Israel, nagpakighimbon kay Hari So sang Egipto sa isa ka wala magmadinalag-on nga panikasog nga utdon ang gota sang Asiria. (2 Hari 17:3, 4) Mga tuig sang ulihi, sa tion sang paggahom ni Hari Ezequias sang Juda, si Hari Tirhaca sang Etiopia (mahimo nga amo ang Etiopianhon nga manuggahom sang Egipto, si Paraon Taharka) nagmartsa pasulod sa Canaan kag temporaryo nga nagpalikaw sa pagsalakay sang Asirianhon nga hari nga si Senaquerib. (2 Hari 19:8-10) Ang kaugalingon nga mga rekord sang maragtas ni Senaquerib, nga nakit-an sa Asiria, mahimo nga nagapatuhoy sa sini sang magsiling sila: “Ako mismo ang nakabihag nga buhi . . . sa mga manugkangga sang hari sang Etiopia.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.
Ang manalagna ni Jehova nga si Isaias nagtagna nga ang Egipto itugyan sa “kamot sang ginuo nga mapintas” kag nga magagahom sa mga Egiptohanon ang isa ka “mabangis” nga hari. (Isaias 19:4) Ang pagkamaminatud-on sining tagna ginpamatud-an sang dokumento sang Asiria nga sa diin ang anak ni Senaquerib nga si Esar-haddon nagapabugal nahanungod sa iya pagbihag sa Egipto, nga nagasiling: “Ang hari sini, nga si Tirhaca, makalima ko naigo sing pana kag naggahom ako sa iya bug-os nga pungsod.”
Si Paraon Necao nagmartsa padulong sa aminhan sang mga 629 B.C.E. agod balabagan ang mga hangaway sang nagapakari nga ikatlo nga manuggahom sa kalibutan, ang Babilonia. Ang Biblia nagasiling nga indi maalamon nga gintinguhaan ni Josias sang Jerusalem nga punggan ang puersa sang mga Egiptohanon sa Megiddo kag nalutos kag napatay.c (2 Cronica 35:20-24) Mga apat ka tuig sang ulihi, sang 625 B.C.E., si Paraon Necao nalutos sang mga Babilonianhon sa Carquemis. Ang Biblia kag ang Cronica sang Babilonia nagapatuhoy sa sining hitabo, nga naghatag sa mga Babilonianhon sing paggahom sa nakatundan nga Asia.
Sang 525 B.C.E., ang Egipto ginkontrol sang ikap-at nga manuggahom sa kalibutan, ang Medo-Persia. Mga duha ka siglo sang ulihi, sang 332 B.C.E., si Alejandro Daku nag-abot kag ginpaidalom ang Egipto sa ikalima nga manuggahom sa kalibutan, ang Gresya. Gintukod ni Alejandro ang siudad sang Alexandria sa delta sang Nilo sang Egipto, nga sa diin, sang mga 280 B.C.E., ang una nga pagbadbad sa Biblia gikan sa Hebreo padulong sa Griego ginsugdan. Ining pagbadbad, nga nakilal-an subong Septuagint, amo ang Biblia nga gingamit sang mga sumulunod ni Jesus sa nagahambal sing Griego nga kalibutan.
Sang tion sang Roma, ang ikan-om nga manuggahom sa kalibutan, si Jesus gindala sa Egipto sang bata pa sia agod luwason ang iya kabuhi gikan sa maimon nga si Herodes. (Mateo 2:13-15) Ang mga Egiptohanon nagkadto sa Jerusalem sang adlaw sang Pentecostes sang 33 C.E. agod pamatian ang makatilingala nga pagbantala sing Cristianong maayong balita. Kag ang talunsay nga Cristiano sang nahaunang siglo nga si Apolo naghalin didto.—Binuhatan 2:10; 18:24.
Huo, ang Egipto kag ang mga Egiptohanon kilala sa maragtas sang Biblia, kag madamo nga mga tukib sang mga arkeologo ang nagapamatuod sa ginasiling sang Kasulatan nahanungod sining dumaan nga pungsod. Sa pagkamatuod, ang Egipto kilala gid amo kon ngaa sa pila ka matagnaon nga mga dinalan, nagasimbulo ini sa bug-os nga kalibutan sa idalom sang paggahom ni Satanas. (Ezequiel 31:2; Bugna 11:8) Apang ang dumaan nga Egipto, walay sapayan sang kusog sini subong manuggahom sa kalibutan, wala gid makapugong sa katumanan sang mga katuyuan ni Jehova. Kag matuod man ini sa ikaduha nga manuggahom sa kalibutan sa maragtas sang Biblia, ang Asiria, subong makita naton sa masunod nga guwa sang Lalantawan nga magasin.
[Mga footnote]
a Ang The Jewish Encyclopedia nagasiling: “Ang pagtuo nga ang kalag nagapadayon sa pagluntad sa tapos sang pagkahagas sang lawas . . . wala gid ginatudlo sa Balaan nga Kasulatan.”
b Para sa isa ka makawiwili nga pagpaathag sang mga problema nga may kaangtanan sa sining mga listahan, tan-awa ang libro nga Aid to Bible Understanding, pahina 324-325, ginbalhag sang Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
c Isa ini sang naghusay nga mga inaway nga natabo sa Megido, nga nagdul-ong sa paggamit sa sini subong simbulo sang magahusay kag katapusan nga inaway batok sa rebelyuso nga mga pungsod sang tawo sa Har–Magedon, ukon Armagedon.—Bugna 16:16.
[Mapa sa pahina 23]
(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)
Mediterranean Sea
Megiddo
Jerusalem
Alexandria
GOSHEN
Memphis
LOWER EGYPT
Nile
Carchemish
Euphrates
[Ginkuhaan]
Ginpasad sa mapa nga pagkabutang sang Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Laragway sa pahina 24]
Dios sang Egipto nga ginalaragway nga may lawas sang tawo kag ulo sang falcon
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang British Museum, London
[Mga Laragway sa pahina 25]
Bahin sang “Libro sang mga Patay” nga nakit-an sa sulod sang isa ka lungon sa Egipto
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang Superintendence of the Museo Egizio, Turin
Egiptohanon nga lungon kag tabon para sa mummy
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang Superintendence of the Museo Egizio, Turin
[Laragway sa pahina 26]
Si Hari Tutankhamen sa tupad sang nagapungko nga dios nga si Amon
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang Superintendence of the Museo Egizio, Turin