Isa ka Nadula nga Emperyo nga Nagpahuya sa mga Kritiko sang Biblia

“Ang maragtas sang emperyo sang Asiria isa anay sang labing malubog nga mga kapitulo sa maragtas sang kalibutan.” “Ang tanan nga nahibal-an tuhoy sa dumaan nga Ninive yara sa lainlain nga mga reperensia kag sa mga tagna sang Biblia bahin sini, kag sa kaswal kag diutay nga mga salaysay tuhoy sa maragtas sang Asiria ni Diodorus Siculus . . . kag sang iban pa.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Tomo 1 kag 3, 1862.

ANG Griegong istoryador nga si Diodorus Siculus nagkabuhi sang 2,000 ka tuig nga nagligad. Ang Ninive, siling niya, isa ka kuwadrado nga siudad; ang apat ka kilid sini may kabug-usan nga 480 ka estadio sa kalabaon. Katumbas ina sa tipulon nga 96 kilometros! Ang Biblia nagahatag sing amo man nga laragway, nagalaragway sang Ninive subong isa ka dakung siudad nga “tatlo ka adlaw nga lalakton.”​—⁠Jonas 3:⁠3.

Ang mga kritiko sang Biblia sang ika-19 nga siglo indi magpati nga subong sina ka daku ang isa ka dikilala nga siudad sang dumaan nga kalibutan. Nagsiling man sila nga kon matuod ang Ninive, mahimo gid nga bahin ini sang isa ka dumaan nga sibilisasyon nga nauna sa Babilonia.

Ini nga pagtamod nagasumpakil sa Genesis kapitulo 10, nga nagasiling nga ang apo sa tuhod ni Noe, nga si Nimrod, nagtukod sing una nga politikanhon nga estado sa rehiyon sang Babel, ukon Babilonia. “Gikan sa sadtong duta,” padayon sang Biblia, “nagkadto sia sa Asiria kag nagpatindog sang Ninive kag sang Rehobot-Ir kag sang Cala kag sang Resen sa ulot sang Ninive kag sang Cala: nga amo ang dakung siudad.” (Genesis 10:​8-12) Talupangda, ginalaragway sang kasulatan ang apat ka bag-o nga siudad sang Asiria subong nga isa ka “dakung siudad.”

Sang 1843 natukiban sang isa ka Pranses nga arkeologo, nga si Paul-Émile Botta, ang kagulub-an sang isa ka palasyo nga bahin anay sang Asirianhon nga siudad. Sang mabalitaan sang publiko ining tukib, nagtuga ini sing dakung kinagual. “Nangin interesado ang publiko,” paathag ni Alan Millard sa iya libro nga Treasures From Bible Times, “sang mapamatud-an nga ang palasyo iya ni Sargon, ang hari sang Asiria nga ginhingadlan sa Isaias 20:​1, nga ginduhaduhaan nga nagkabuhi bangod wala pa sia sadto makilal-i.”

Samtang, ang isa pa ka arkeologo, nga si Austen Henry Layard, nagsugod sa pagkutkot sa kagulub-an sang isa ka duog nga gintawag Nimrud nga mga 42 kilometros sa bagatnan-katundan sang Khorsabad. Ang kagulub-an napamatud-an nga amo ang Cala​—⁠isa sang apat ka siudad sang Asiria nga ginsambit sa Genesis 10:11. Nian, sang 1849, si Layard nakakutkot sing kagulub-an sang isa ka daku nga palasyo sa isa ka duog nga gintawag ­Koyunjik, sa ulot sang Cala kag Khorsabad. Ang palasyo napamatud-an nga bahin sang Ninive. Sa ulot sang Khorsabad kag Cala may nahamtang nga kagulub-an sang iban pa nga mga minuro, lakip ang isa ka bungyod nga gintawag Karamles. “Kon tamdon naton ang apat ka daku nga bungyod sang Nimrúd [Cala], sang ­Koyunjik [Ninive], sang Khorsabad, kag sang ­Karamles, subong amo ang mga pamusod sang isa ka kuwadrado,” siling ni Layard, “mapamatud-an naton nga ang apat ka kilid sini nagatumbas sing sibu sa 480 ka estadio ukon 96 kilometros sang geograpo, nga nagakahulugan sing tatlo ka adlaw nga pagpanlakaton sang manalagna [Jonas].”

Mahimo gid kon amo, nga ginbug-os ni Jonas ining mga minuro subong isa ka “dakung siudad,” kag gintawag sila sa ngalan sang siudad nga una nga ginlista sa Genesis 10:​11, subong, Ninive. Amo man ang ginahimo karon. Halimbawa, ang orihinal nga siudad sang London kag ang iya mga distrito, nga nagahuman sang ginatawag kon kaisa nga “Kadak-an nga London,” indi isa lang ka lugar.

Isa ka Matinaastaason nga Asirianhon nga Hari

Ang palasyo sang Ninive may kapin sa 70 ka hulot, kay halos tres kilometros ang mga dingding sini. Sa sining mga dingding makita ang nasunog nga mga bilin sang mga eskultura nga nagapahanumdom sang mga kadalag-an sa inaway kag sang iban pa nga mga katigayunan. Ang kalabanan napierdi sing tuman. Apang, sang nagahingapos ang iya pagtener, natukiban ni Layard ang isa ka hulot nga natipigan sa isa ka talalupangdon nga kahimtangan. Sa dingding amo ang isa ka laragway nga nagapakita sang pagbihag sa isa ka napamakuran nga siudad, kag ang mga bihag ginapamartsa sa atubangan sang nagbihag nga hari, nga nagalingkod sa isa ka trono sa guwa sang siudad. Sa ibabaw sang hari amo ang isa ka inskripsion nga ginabadbad sang mga eksperto sa Asirianhon nga sinulatan subong ang masunod: “Si Senaquerib, hari sang kalibutan, hari sang Asiria, nga nagalingkod sa nimedu -trono kag nagausisa sang mga butang nga inagaw (ginpanguha) gikan sa Laquis (La·ki·su).”

Ini nga laragway kag inskripsion makita sa karon sa Brit­ish Mu­se­um. Nagahisanto ini sa maragtason nga rekord sang Biblia sa 2 Hari 18:​13, 14: “Sa ikanapulog-apat nga tuig ni Hari Ezequias, nagtaklad si Senaquerib nga hari sang Asiria batok sa tanan nga siudad nga napamakuran sa Juda kag gin-agaw sila. Gani si Ezequias nga hari sang Juda nagpadala sa hari sang Asiria sa Laquis, nga nagasiling: ‘Ako nakasala. Kon mahimo untata ang imo pagsalakay. Ang igabutang mo sa akon batason ko.’ Kag ang hari sang Asiria nagkinahanglan kay Ezequias nga hari sang Juda sing tatlo ka gatos ka talanton nga pilak kag katluan ka talanton nga bulawan.”

May iban pa nga mga inskripsion nga nasapwan sa kagulub-an sang Ninive nga nagahatag sing dugang pa nga mga detalye tuhoy sa pagsalakay ni Senaquerib sa Juda kag sa buhis nga ginbayad ni Ezequias. “Ayhan ang isa sang labing talalupangdon nga mga paghisantuanay sang pamatuod sang maragtas nga narekord, ang kantidad sang bulawan nga bahandi nga ginkuha kay Ezequias, katluan ka talanton, nagahisantuanay sa duha ka napain nga mga kasaysayan,” sulat ni Layard. Si Sir Henry Raw­linson, nga nagbulig sa pagbasa sang Asirian­hon nga sinulatan, nag-anunsio nga ining mga inskripsion “naghimo sang pagkamaragtason [ni Senaquerib] nga indi masuay.” Dugang pa, si Layard nagapamangkot sa iya libro nga Nineveh and Babylon: “Sin-o ang magapati nga antes sining mga tukib, mahimo ukon posible nga sa idalom sang tinumpok nga duta kag mga basura nga nagtanda sang duog sang Ninive, masapwan ang maragtas sang mga inaway sa ulot ni Ezequias kag ni Senaquerib, nga ginsulat mismo ni Senaquerib sang tion nga natabo ini, kag nagapalig-on bisan sa diutay nga mga detalye sang rekord sang Biblia?”

Sa pagkamatuod, ang pila ka detalye sang rekord ni Senaquerib wala nagahisanto sa Biblia. Halimbawa, ang arkeologo nga si Alan Mil­lard nagsiling: “Ang labing talalupangdon nga kamatuoran yara sa katapusan [sang rekord ni Senaquerib]. Ginpadala ni Ezequias ang iya mensahero, kag ang tanan nga buhis, kay Senaquerib ‘sang ulihi, sa Ninive’. Wala ini pagdalha pauli sang Asirianhon nga hangaway sa kinaandan nga paagi subong kadalag-an.” Ang Biblia nagasiling nga ang buhis ginbayad antes makabalik ang hari sang Asiria sa Ninive. (2 Hari 18:​15-17) Ngaa may kinatuhayan? Kag ngaa si Senaquerib wala magpabugal tuhoy sa iya pagbihag sa kapital sang Judea, ang Jerusalem, subong sang pagpabugal niya tuhoy sa iya pagbihag sa kuta sang Judea nga Laquis? Tatlo ka manunulat sang Biblia ang nagahatag sing sabat. Ang isa sa ila, nga nakasaksi sini, nagsulat: “Kag ang anghel ni Jehova nagguwa kag nagpamatay sa kampamento sang mga Asirianhon sing isa ka gatos kag kawaluan kag lima ka libo. Sang pagmata sang mga tawo sa pagkaaga, yari karon, ini sila tanan mga bangkay. Gani si Senaquerib nga hari sang Asiria nagtaliwan kag naglakat kag nagbalik kag nagpuyo sa Ninive.”​—⁠Isaias 37:​36, 37; 2 Hari 19:35; 2 Cronica 32:⁠21.

Sa iya libro nga Treasures From Bible Times, si Mil­lard naghinakop: “Wala sing maayong rason nga duhaduhaan ining report . . . Sing halangpunon, wala ginrekord ni Senaquerib yadto nga pagkalutos agod mabasa sang mga magabulos sa iya, kay mangin kahuy-anan niya ini.” Sa baylo, nagpakunokuno si Senaquerib nga ang iya pagsalakay sa Juda madinalag-on kag nga si Ezequias nagpadayon sa pagpasakop sa iya, nga nagapadala sing buhis sa Ninive.

Napamatud-an ang mga Ginhalinan sang Asiria

Ang mga librarya nga nagaunod sing tignapulo ka libo ka tapitapi nga human sa daga natukiban man sa Ninive. Ining mga dokumento nagapamatuod nga ang Emperyo sang Asiria naghalin sa bagatnan sang Babilonia, subong ginapakita sang Genesis 10:11. Ginagamit ini nga impormasyon, ginhuyog sang mga arkeologo ang ila panikasog sa bagatnan. Ang Encyclopædia Biblica nagapaathag: “Ang tanan nga bilin sang Asiria nagapakita nga naghalin sila sa Babilonia. Ang ila lenguahe kag metodo sa pagsulat, ang ila literatura, ang ila relihion, kag ang ila siensia ginkuha sa ila mga kaingod sa bagatnan nga may diutay lamang nga pagbag-⁠o.”

Ang mga tukib subong sang nasambit sa ibabaw nagpilit sa mga kritiko sang Biblia sa pagbag-o sang ila mga pagtamod. Sa pagkamatuod, ang isa ka sinsero nga pag-usisa sa Biblia nagapahayag nga ginsulat ini sang mahalungon kag bunayag nga mga manunulat. Ang anay hepe sang hustisya sang Korte Suprema sang Estados Unidos, nga si Salmon P. Chase, nagsiling sa tapos niya mausisa ang Biblia: “Isa yadto ka malawig, serioso, kag maid-id nga pagtuon: kag ginagamit ang amo man nga prinsipio sang ebidensia sa sining relihioso nga butang subong sang ginagamit ko pirme sa sekular nga mga butang, nakadangat ako sa desisyon nga ang Biblia isa ka labaw sa kinaugali nga libro, nga ini naghalin sa Dios.”​—⁠The Book of Books: An Introduction.

Sa pagkamatuod, ang Biblia indi lamang isa ka sibu nga maragtas. Amo ini ang inspirado nga Pulong sang Dios, isa ka regalo para sa kaayuhan sang katawhan. (2 Timoteo 3:​16) Ang pamatuod sini sarang makita paagi sa pag-usisa sa geograpiya sang Biblia. Pagahambalan ini sa masunod nga guwa.

[Credit Line]

Sa Maayong Kabubut-on sang Trustees of The British Museum

[Mga piktyur sa pahina 6, 7]

Ibabaw: Tatlo ka detalye nga ginkuha gikan sa larawan sa dingding

Ubos: Laragway sa dingding sang Asiria nga nagalaragway sang pagsalakay sa Laquis

[Mga Credit Line]

(Sa Maayong Kabubut-on sang The British Museum)

(Gikan sa The Bible in the British Museum, nga ginbalhag sang British Museum Press)