Mapintas nga Asiria—Ang Ikaduha nga Dakung Kagamhanan sa Kalibutan
Ang arkeolohiko nga mga tukib tuhoy sa mga palasyo sang mga hari sang dumaan nga Asiria makadugang sa inyo pagsalig sa maragtason nga pagkasibu sang Biblia. Ano ang ginapakita sinang mga tukib nahanungod sa maragtas sang Biblia, kag ano ang kahulugan sini sa imo?
ANG mga Asiriahanon mga tawo nga masingki kag mahuyugon sa inaway. Natigayon nila ang isa ka malapad, mapintas nga emperyo nga nagasangkad halin sa ila tumandok nga duta sa naaminhan nga kaukbungan sang patag sang Mesopotamia. Madamong beses sila nga ginapatuhuyan sa Biblia, subong mga kaaway sang Juda kag Israel.
Ang paghibalo sing dugang pa nahanungod sining dumaan nga katawhan pat-od nga magabulig sa aton sa paghangop sa mga butang nga ginasiling sang Biblia. Bisan ang mga rekord mismo sang Asiria nagapalig-on sa kamatuoran sang maragtas kag tagna sang Biblia. Apang diin maghalin ang mga Asiriahanon?
Ining makusog nga mga tawo, nga nagalaragway sang ila kaugalingon nga may madamol nga kilay kag mga bungot, naghalin kay Asur, ang apo ni Noe. Sa katunayan, ang amo man nga Hebreohanong tinaga nagakahulugan sing “Asur” kag “Asiria(hanon).” Si Nimrod, nga ginlaragway sa Biblia subong “ang gamhanan nga mangangayam nga nagapamatok kay Jehova,” nagpasad sang mga siudad sang Ninive kag Cala. Ining duha ka siudad, upod ang Asur kag Khorsabad, nangin mga kapital sang ulihi sang Asiria.—Genesis 10:8-12, 22.
Ang tolon-an ni Nahum nagabukas paagi sa mga pulong: “Ang lulan sang Ninive,” ang kapital sang Asiria. Ngaa? Bangod kay subong sang ginlaragway sang ulihi ni manalagna Nahum, ang Ninive “siudad nga madugo . . . puno sang kabutigan kag inatihan.” (Nahum 1:1; 3:1) Sobra bala ang ginhambal niya? Indi gid!
Ang mga Asiriahanon may yara dimatupungan nga reputasyon sang kapintas. Ang mga dekorasyon sa ila dalagku nga palasyo nagapakita sa ila nga nagapang-ati, nagapanunog, kag nagapanglaglag sang lainlain nga mga pungsod. Ginapabugal sang ila hari nga si Ashurnasirpal ang pagtabon sa isa ka haligi sang mga panit sang iya mga kaaway. Nagsiling sia: “Madamong bihag gikan sa tunga ang ginsunog ko sa kalayo . . . Ang iban gin-utdan ko sing ilong, sing dulunggan kag sing mga tudlo, tuhoy sa madamo ginlukat ko ang mga mata. Naghimo ako sing isa ka haligi sang buhi kag sing isa pa sang mga ulo.”
Relihioso nga Impluensia
Apang, tuman sa ila ka relihioso. Ginasiling nahanungod sa dumaan nga mga Asiriahanon: “Ang pagpakig-away amo ang katungdanan sang pungsod, kag ang mga saserdote dalayon nga mga manugsugyot sang inaway. Ginabuhi sila paagi sa mga inati sa inaway . . . Ini nga rasa sang mga manug-ati relihioso katama.”—Ancient Cities, W. B. Wright, pahina 25.
Ginpanubli sang mga Asiriahanon ang ila relihion gikan sa Babilonia. Siling sang The Illustrated Bible Dictionary: “Sa kalabanan nga bahin ang relihion sang Asiria diutay sing kinatuhayan sa Babilonia, diin ini maghalin.” Ang Asiriahanon nga pat-in, nga ginapuni karon sa British Museum sa London, nagalaragway sa ila pungsodnon nga dios nga si Asur nga may tatlo ka ulo. Ang pagtuo sa tatlo sing persona nga mga dios kinaandan sa ila pagsimba. Gani, upod sa ila rekord sang kapintas kag kasingki, indi katingalahan nga ang manalagna sang Biblia nga si Nahum nagsulat nga ang isa ka matuod nga Dios, si Jehova, “nagatimalus kag puno sang kasingkal” sa mga Asiriahanon.—Nahum 1:2.
Sang mapukan ang Ninive, sobra gid ang pagkalaglag sini nga sa sulod sang mga siglo nalipatan bisan ang ginhamtangan sini anay. Ginyaguta sang iban nga kritiko ang Biblia, nagasiling nga ini nga siudad wala gid magluntad. Apang nagluntad ini! Natukiban ini liwat, kag tunay nga makakulunyag ang natukiban didto sang mga arkeologo!
Dalagku nga Palasyo Natukiban
Sang 1843 ang Pranses nga konsul nga ahente nga si Paul-Émile Botta nagkutkot sa Khorsabad, nagalaum nga basi amo ini ang dumaan nga Ninive. Sa baylo, natukiban niya ang matahom nga palasyo ni “Sargon nga hari sang Asiria,” nga ginhingadlan sa Biblia sa Isaias 20:1. Ang mga kritiko nagasiling nga sayop ang Biblia bangod amo lamang ini ang dumaan nga dokumento nga nagasambit sa sini nga hari. Apang nagkabuhi anay si Sargon, kay natukiban sang mga arkeologo ang iya 200-sing-hulot nga palasyo, kag subong man ang dimapatihan nga bahandi sang mga inskripsion kag iban pa nga butang. Nagalakip ini sa maragtason nga rekord ni Sargon nga nagapalig-on, gikan sa Asiriahanon nga punto-de-vista, sang mga hitabo nga ginasambit sa Biblia. Kutob sang tungatunga sang ika-19 ka siglo, si Sargon amo ang isa sang pinakabantog nga hari sang Asiria, bisan pa nga indi gihapon kompleto ang madamo nga detalye nahanungod sa iya.
Nian, sang 1847, natukiban ni Austin Henry Layard ang palasyo ni Senaquerib sa Ninive, mga 19 ka kilometro nabagatnan-nakatundan sang Khorsabad. Amo man ini si Senaquerib nga mabangis nga nagpamatok sa Jerusalem kag ginhingadlan sing 13 ka beses sa Biblia. Gin-usisa ni Layard ang 71 ka hulot sining palasyo. Napunihan ini sing sobra nga may mga danyag sang inaway, kadalag-an, kag relihioso nga mga seremonya.
Sing labi ka makatilingala, natukiban sang mga arkeologo ang maragtason nga rekord ni Senaquerib—tuigan nga report sang mga hitabo, nga ginrekord sa lunang nga silindro, ukon prismo. Ang isa natago sa Oriental Institute sang University of Chicago, samtang ang isa, ang Taylor Prism, yara sa British Museum.
Ano ang ginapakita sining mga tukib? Nga ang ginasiling sang Biblia nahanungod sa sining mga tawo kag sa mga hitabo diin naulamid sila matuod gid—bisan tubtob sa paghingalan sa Asiriahanon nga mga gumalahom!
Ang mga Hari sang Asiria
Ang mga ngalan sining dumaan nga mga hari daw bag-o sa imo, apang maayo nga makilala ang dili magkubos pito sa ila, subong nga may daku sila nga labot sa mga hitabo nga ginasaysay sa Biblia.
Si Shalmaneser III nagbulos sa iya amay nga si Ashurnasirpal sa trono. Ang iya bantog nga Black Obelisk, nga nakita sa Nimrud (Cala) kag ginapuni sa British Museum, may laragway nga nagapakita kay Hari Jehu sang Israel nga nagabayad sing buhis sa iya, ayhan paagi sa isa ka emisaryo.—Ipaanggid ang mga hitabo nga ginasambit sa 2 Hari 10:31-33.
Sang ulihi sina man nga siglo, sang mga tuig 844 B.C.E., ginpadala si manalagna Jonas agod paandaman ang Ninive nahanungod sa nagahilapit nga kalaglagan.a Naghinulsol ang siudad kag naluwas. Bisan pa wala naton mahibalui kon sin-o gid ang hari sang Ninive sang matabo ini, makawiwili mahibaluan nga ini nga dag-on amo ang pag-usmod sa pagkaagresibo sang Asiria.
Si Tiglath-pileser III (ginatawag man nga Pul) amo ang nahaunang Asiriahanon nga hari nga ginhingadlan sa Biblia. Nag-abante sia sa naaminhan nga ginharian sang Israel sang panahon sang paghari ni Menahem (791-780 B.C.E.). Ginasiling sang Biblia nga ginbayaran sia ni Menahem sing isa ka libo ka talanton nga pilak agod mag-isol.—2 Hari 15:19, 20.
Sa iya kaugalingon nga maragtason nga rekord, nga nakita sa Cala, ginlig-on ni Tiglath-pileser ining kamatuoran sa Biblia, sa pagsiling: “Nakabaton ako sing bayad gikan kay . . . Menahem sang Samaria.”
Napukan ang Samaria
Apang, ang Samaria kag ang naaminhan nga napulo ka tribo nga ginharian sang Israel may problema indi lamang sa mga Asiriahanon kundi sa Manunuga sang langit kag duta, si Jehova nga Dios. Nagtalikod sila sa pagsimba sa iya kag naghimo sing magansal, hinubog nga pagsimba kay Baal. (Oseas 2:13) Bisan pa nakabaton sila sing madamo nga paandam paagi sa mga manalagna ni Jehova, wala sila magbalik. Gani si manalagna Oseas gin-inspirar sa pagsulat: “Ang Samaria kag ang iya hari ginkuha, subong sang bukal sa ibabaw sang tubig.” (Oseas 10:7; 2 Hari 17:7, 12-18) Ginasiling sang Biblia nga mga Asiriahanon ang naghimo sini sa Israel—kag amo man ang ginasiling sang mga rekord mismo sang Asiria, subong sang makita naton.
Si Shalmaneser V, nga nagbulos kay Tiglath-pileser, nagsalakay sa naaminhan nga napulo ka tribo nga ginharian sang Israel kag naglikop sa iya nakutahan sing maayo nga kapital nga Samaria. Pagkatapos sang tatlo ka tuig nga paglikop, napukan ang Samaria (sang 740 B.C.E.), subong sang ginasiling sang mga manalagna ni Jehova nga mahanabo.—Miqueas 1:1, 6; 2 Hari 17:5.
Si Sargon II ang nagbulos kay Shalmaneser kag mahimo nga nagtapos sang pagdaug sa Samaria, kay ang umpisa sang iya paggahom ginasiling nga nagdungan sa tuig sang pagkapukan sang siudad. Ang Biblia nagasiling nga sang mapukan ang Samaria, ang hari sang Asiria “nagdala sang Israel sa Asiria.” (2 Hari 17:6) Ginapalig-on ini sang isa ka Asiriahanon nga inskripsion, nga nakita sa Khorsabad. Nagsiling sa sini si Sargon: “Ginlikupan ko kag gindaug ang Samaria, nagdala nga inati sang 27,290 ka pumuluyo sini.”
Ang Biblia dugang nga nagasiling nga sang ang mga Israelinhon ginpahalin, ang hari sang Asiria nagdala sang mga tawo gikan sa iban nga rehiyon “kag ginbutang sila sa mga siudad sang Samaria sa tal-us sang katawhan sang Israel; kag ginpanag-iyahan nila ang Samaria kag nagpuyo sa iya mga siudad.”—2 Hari 17:24.
Ginapalig-on man bala ini sang mga rekord sang Asiria? Huo, ang tolon-an sang maragtas ni Sargon, nga narekord sa Nimrud Prism, nagasiling: “Ginpasag-uli ko ang siudad sang Samaria . . . Gindala ko sa sini ang mga tawo gikan sa mga pungsod nga ginpangdaug ko.”—Illustrations of Old Testament History, R. D. Barnett, pahina 52.
Ang Jerusalem Ginluwas
Si Senaquerib, nga anak kag tal-us ni Sargon, kilala sing maayo sang mga estudyante sang Biblia. Sang 732 B.C.E. ining mahunahunaon sa militar nga hari naghimo sing gamhanan nga padugi sa inaway batok sa nabagatnan nga ginharian sang Juda.
Ang Biblia nagasiling nga “nagtaklad si Senaquerib nga hari sang Asiria batok sa tanan nga siudad nga napamakuran sa Juda kag gin-agaw sila.” Ang hari sang Jerusalem nga si Ezequias, hinadlukan sa sini nga pamahog, “nagpadala sa hari sang Asiria sa Laquis” kag nagtanyag sa pagsuhol sa iya sing daku nga bayad.—2 Hari 18:13, 14.
Ginlig-on bala ni Senaquerib nga didto sia sa Laquis? Aba huo! Ginpasundayag niya ang mga danyag sini nga paglikop sa mga entrepanyo sang daku nga bato sa iya malapad nga palasyo nga ginton-an sang mga arkeologo sa Ninive. Ang molde sining mga entrepanyo sa British Museum nagapakita nga ginasalakay ang Laquis. Ang mga pumuluyo nagdinaguso paguwa sa pag-ampo. Ang mga bihag ginatuytuyan. Ang iban ginlansang sa mga poste. Ang iban nagpadungog kay Senaquerib, ang tawo mismo nga ginasambit sa kasaysayan sang Biblia. Ang inskripsion sa sinsel sing korte nga cuneiform nga sinulatan nagasiling: “Si Senaquerib, nga hari sang kalibutan, nga hari sang Asiria, nagalingkod sa nímedu-nga-trono kag gintan-aw ang nagalabay nga mga inati (ginkuha) gikan sa Laquis.”
Ang Biblia nagasiling nga si Ezequias nagbayad sing “tatlo ka gatos ka talanton nga pilak kag katloan ka talanton nga bulawan.” (2 Hari 18:14, 15) Ini nga bayad ginpalig-on sa tolon-an sang maragtas ni Senaquerib, bisan pa nga nagsiling sia nga “800 ka talanton nga pilak” ang nabaton niya.
Walay sapayan sini nga bayad, ang mga mensahero sang hari sang Asiria nagtindog sa guwa sang mga kuta sang Jerusalem, nagyaguta kay Jehova nga Dios, kag nagpahog sa iya balaan nga siudad. Paagi kay Isaias, nga yara sa sulod sang Jerusalem, nagsiling si Jehova kay Senaquerib: “Indi sia makalambut sini nga siudad ukon makapana sing baslay didto ukon makalambut sa atubangan niya nga may taming ukon makatampok sing bungsud batok sa iya. Sa dalan nga iya gin-agihan, sa amo man magabalik sia, kag indi sia makalambut sini nga siudad.”—2 Hari 18:17–19:8, 32, 33.
Ginpunggan bala ni Jehova si Senaquerib, subong sang ginsaad? Sadto gid nga gab-i 185,000 ka Asiriahanon ang ginpatay paagi sa anghel sang Dios! Si Senaquerib nag-isol kag nagbalik sa Ninive, agod nga patyon sa ulihi sang iya duha ka anak nga lalaki samtang nagayaub sa iya dios nga si Nisroc.—2 Hari 19:35-37.
Sa pagkamatuod, ang matinaastaason nga si Senaquerib indi mapaabot nga magapabugal sini nga pagkapatay sang iya hangaway. Apang makawiwili ang ginsiling niya. Ang iya tolon-an sang maragtas, nga narekord sa Oriental Institute Prism kag sa Taylor Prism, nagasiling: “Tuhoy kay Ezequias, nga Judiyo, wala sia magpasakop sa akon gota, ginlikupan ko ang 46 sang iya mabakud nga mga siudad, mga kuta kag dimaisip ka magagmay nga minuro sang ila sakop nga lugar, kag gindaug (sila) . . . Sia mismo ginhimo ko nga bilanggo sa Jerusalem, sa iya harianon nga puluy-an, kaangay sang isa ka pispis sa hawla.” Si Senaquerib nagsiling nga “ang makahaladlok nga himaya sang akon pagkaginuo” naglupig kay Ezequias. Apang, wala sia magsiling nga ginbihag niya si Ezequias ukon gindaug ang Jerusalem, kay naghambal sia tuhoy sa “mabakud nga mga siudad” kag “magagmay nga minuro.” Ngaa? Subong sang ginapakita sang Biblia, ang pinakaali sang iya mga hangaway nga ginpadala ni Senaquerib sa paghimo sini ginlaglag!
Si Esarhadon, ang kamanghuran nga anak kag tal-us ni Senaquerib, ginsambit sing tatlo ka beses sa Biblia—sa Ikaduhang Hari, Esdras, kag Isaias. Ang Biblia nagarekord nga ginbihag sang mga Asiriahanon ang hari sang Juda nga si Manases. Nakita sang mga arkeologo ang listahan sang Asiria nga nagalakip kay “Manases nga hari sang Juda” subong isa sadtong nagpadungog kay Esarhadon.—2 Cronica 33:11.
Si Ashurbanipal, nga anak ni Esarhadon, amo ang ginahunahuna nga “ang daku kag dungganon nga Osnapar” nga ginsambit sa Esdras 4:10. Ginpasangkad niya ang emperyo sang Asiria tubtob sa iya pinakadaku nga kasangkaron.
Katapusan sang Kagamhanan sa Kalibutan
Bangod sang kalautan sang Asiria, ginsugo ang paglaglag sa sini. Ang manalagna ni Jehova nga si Nahum nagsulat nga ang kapital niya nga Ninive pagabuksan ‘sa mga gawang sang suba . . . kag tunawon ang palasyo.’ Atihon ang mga pilak kag mga bulawan, ang siudad hapayon, kag ang katawhan magasiling: “Ang Ninive ginguba! Sin-o bala ang magapanghayhay sa iya?”—Nahum 2:6-10; 3:7.
Natabo man bala ini? Pasabta ang mga mandadaug sang Ninive. Sang 632 B.C.E. ang mga Babilonianhon kag mga Mediahanon nagtimalus sa kapital sang Asiria. Ang kasaysayan sang Babilonia nagareport: “Ang dakung kagulub-an sang siudad kag templo ginhimo nila kag [ginhimo] ang siudad nga kagulub-an.”
Duha ka dalagku nga bungsud ang nagatanda karon sa lugar sining bugalon anay nga kapital. Isa ini ka hipos nga pamatuod sa kamatuoran nga wala sing pungsod—indi bisan ang bugalon kag masingki nga Asiria—ang makapugong sa pat-od nga katumanan sang mga tagna ni Jehova.
[Footnote]
a Tuhoy sa mga petsa, ginabaton naton ang kronolohiya nga ginapakita sa Biblia, nga tuhay sa dumaan nga mga petsa pasad sa indi masaligan nga sekular nga mga tuburan. Para sa tul-id nga paghinun-anon sa kronolohiya sang Biblia, tan-awa ang Aid to Bible Understanding, pahina 322-48, labi na ang seksion tuhoy sa Asiria, pahina 325-6.
[Mapa sa pahina 24]
(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)
ASSYRIAN EMPIRE
Great Sea
Damascus
Samaria
Lachish
EGYPT
Jerusalem
ARABIA
Nineveh
Babylon
[Ginkuhaan]
Pasad sa mapa nga gincopyright sang Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Laragway sa pahina 25]
Si Hari Ashurbanipal nagatagay sing halad nga alak sa napatay nga mga leon. Nagapahanumdom bala ini sa imo kay Nimrod?
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang British Museum, London
[Mga Laragway sa pahina 26]
Ang Asiriahanon nga laragway nga nagalarawan sa pagsalakay paagi sa paglikop sa nakutahan nga siudad sang Judea sa Laquis
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang British Museum, London
Tell Lachish. Ining importante nga istasyon sa nabagatnan-nasidlangan nagaguwardia sa bakolod nga pungsod sang Judea tubtob nga ginlikupan sang mga Asiriahanon ang Laquis kag gindaug ini
[Ginkuhaan]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Laragway sa pahina 27]
Laragway ni Sargon II (sa wala) nga nagaatubang sa Asiriahanon nga opisyal nga ayhan amo ang Manunubli nga Prinsipe nga si Senaquerib
[Ginkuhaan]
Sa maayong kabubut-on sang British Museum, London