Medo-Persia—Ang Ikap-at nga Daku nga Kagamhanan sa Kalibutan sa Maragtas sang Biblia

Ang mga Mediahanon kag mga Persiahanon nadalahig sa madamo nga hitabo nga ginsaysay sa Biblia. Ginsambit man sila sa madamo nga tagna sang Biblia. Luyag mo bala mahibaluan ang labi pa nahanungod sining dumaan kag makawiwili nga katawhan?

ANG dumaan nga mga Mediahanon kag mga Persiahanon nagamartsa! Sa unahan nila amo si Ciro nga Daku, nga kontrolado na ang isa ka emperyo. Ginahugod niya karon ang iya igtalupangod sa gamhanan nga Babilonia, ang panguna nga kagamhanan sa kalibutan sadto nga adlaw.

Sa sulod sang kabisera nga siudad sang Babilonia, si Hari Belsasar, nga ginasiling sang Biblia nga “yara sa idalom sang impluensia sang alak,” nagahiwat sing sinalusalo para sa isa ka libo ka kadalagkuan nga bisita. Sa kinagansal, gindayaw nila ang ila idolo nga mga diosdios samtang nagainum gikan sa sagrado nga mga suludlan nga naghalin sa templo ni Jehova sa Jerusalem. (Daniel 5:1-4) Nagbatyag sila sing kalig-onan sa sulod sang mabakud nga kuta sang Babilonia.

Apang, didto sa guwa ginpalikaw sang hangaway ni Ciro ang mga tubig sang Suba Eufrates nga nagailig sa Babilonia. Sang makuha na inang kinaugali nga sablag, ang iya mga soldado nag-ubog sa suba—naglabay sa mga kuta sang Babilonia kag nagsulod sa siudad paagi sa bukas nga mga gawang nga nagaatubang sa suba. Sa wala pa magbutlak ang adlaw, si Belsasar napatay, ang Babilonia napukan, kag ang Medo-Persia nangin ang ikap-at nga daku nga kagamhanan sa kalibutan sa maragtas sang Biblia! Apang sin-o ining mga Mediahanon kag mga Persiahanon?

Ang mga Mediahanon naghalin sa bulubakolod nga rehiyon sa sidlangan sang Asiria. Ang iban nga larawan nga nakita sa Asiria nagalaragway sa ila nga nagasuksok sang daw panit sang karnero nga panapton nga ginakunupan kag may mga bota, nga bagay sa ila hilikuton nga pagpahalab sa mataas nga bungyod. Ang mga Mediahanon wala magbilin sing nasulat nga mga rekord. Ang kalabanan sang nahibaluan naton nahanungod sa ila naghalin sa Biblia, sa Asiriahanon nga teksto, kag sa klasiko nga Griegong mga istoryador. Ang mga Persiahanon nagakabuhi anay nga nagasulusaylo sing lugar sa rehiyon nga naaminhan sang Persian Gulf. Sang magdaku ang ila emperyo, nahuyog sila sa tumalagsahon nga kaluyag sa luho.

Sang primero ang mga Mediahanon dominante, apang sang 550 B.C.E., si Ciro nga Daku sang Persia nakatigayon sing hinali nga kadalag-an sa Mediahanon nga hari nga si Astyages. Gintingob ni Ciro ang mga kustombre kag mga kasuguan sang duha ka katawhan, ginhiusa ang ila ginharian, kag ginpasangkad ang ila pagpangdaug. Bisan pa nga ang mga Mediahanon nagasunodsunod lamang sa mga Persiahanon, ang emperyo duha sing kinaugali. Ang mga Mediahanon nag-uyat sing mataas nga katungdanan kag nagpanguna sa Persiahanon nga mga hangaway. Ang mga dumuluong nagatawag sa mga Mediahanon kag mga Persiahanon, ukon kon isa ka tinaga ang ila ginagamit, sing “Medo.”

Sa wala pa masalakay sang mga Mediahanon kag mga Persiahanon ang Babilonia, si manalagna Daniel ginhatagan sing palanan-awon nahanungod sa duha sing sungay nga karnero nga lalaki nga nagarepresentar sa sining duha-sing-bahin nga pungsod. Si Daniel nagsulat: “Kag ang duha ka sungay malaba, apang ang isa malaba pa sa isa, kag ang malaba pa nagtubo sing ulihi.” Wala sing pangduhaduha nahanungod sa pagkakilala sa karnero nga lalaki, kay ginsilingan sang anghel si Daniel: “Ang karnero nga lalaki nga nakita mo nga may duha ka sungay amo ang mga hari sang Media kag Persia.”—Daniel 8:3, 20.

Si Daniel yadto didto sa sulod sang Babilonia sang mapukan ini, kag nasaksihan niya ang pag-abot sang mga Mediahanon kag mga Persia­hanon. Si Dario nga Mediahanon, ang nahauna nga gumalahom sang bag-o lang madaug nga siudad, nagtangdo sing 120 ka manug-amlig sang ginharian kag nagbutang sing tatlo ka opisyal sa ibabaw nila. Si Daniel amo ang isa sa tatlo. (Daniel 5:30–6:3) Bangod sang mataas nga administratibo nga posisyon ni Daniel sa wala pa kag sa tapos sang pagkapukan sang Babilonia, mabudlay handurawon nga si Ciro wala makahibalo tuhoy sa Hebreohanong tagna nga, duha ka siglo sing abanse, nagsiling nga ang Babilonia pagalupigon sang isa ka tawo nga nagahingalan kay Ciro.—Isaias 45:1-3.

Ginpasag-uli ang Jerusalem

Ang pagkapukan sang Babilonia naghatag sing kahigayunan sa pagbangon sang isa pa ka siudad—ang Jerusalem. Nangin kagulub-an ini sa sulod sang halos 70 ka tuig kutob sang ginlaglag ini sang mga Babilonianhon sang 607 B.C.E. Ang mga tagna sang Biblia nagasiling nga paagi kay Ciro, ang Jerusalem tukuron liwat kag ang sadsaran sang templo ipasad.—Isaias 44:28.

Natabo bala ini? Huo. Ang saserdote, eskolar, kag escriba nga si Esdras nagreport nga si Ciro nagmando nga ang mga sumilimba ni Jehova “magtaklad sa Jerusalem, nga yara sa Juda, kag magpatindog sang balay ni Jehova nga Dios sang Israel—sia amo ang matuod nga Dios—nga yara sa Jerusalem.” (Esdras 1:3) Ginpatalupangod sang Esdras 2:64, 65 nga mga 50,000 ka tawo ang naglakbay pabalik sa Jerusalem, nga nagadala sang mga bahandi sang templo. Sang 537 B.C.E. ang duta ginpuy-an liwat—70 ka tuig lamang sa tapos mapukan ang Jerusalem.—Jeremias 25:11, 12; 29:10.

Ginlig-on sang arkeolohiya nga ina nga dekrito nahisanto sa pagsulundan ni Ciro. Sa isa ka silindro nga daga nga nakita sa kagulub-an sang Babilonia, si Ciro nagsiling: “Nagbalik ako sa (sining) sagrado nga mga siudad . . . ang mga santuaryo nga nangin kagulub-an sa sulod sang malawig nga tion, ang mga larawan nga nagapuyo (anay) sa sini kag nagtukod sa ila sing permanente nga mga santuaryo. Gintipon ko (man) ang tanan nila nga mga pumuluyo (anay) kag gin-uli (sa ila) ang ila puluy-an.”

Ang Samariahanon nga mga kaaway sang mga Judiyo sang ulihi nagpauntat sang pagtukod sa templo paagi sa pagdumili sang emperyo. Ginpapagsik sang mga manalagna ni Jehova nga si Hageo kag si Zacarias ang katawhan, kag ang hilikuton sa pagpatindog nagpadayon. Si “Dario nga hari” nagmando nga pangitaon ang orihinal nga dekrito ni Ciro nga nagaawtorisar sang pagpasag-uli sa templo. Ang Biblia nagasiling nga sa Ecbatana, ang balay bakasyonan ni Ciro, nakita ang isa ka linukot nga may sulat nga nagalig-on sa legalidad sang hilikuton sa templo. Ina nga hilikuton natapos sang ikaanum nga tuig sang hari sang Persia nga si Dario I.—Esdras 4:4-7, 21; 6:1-15.

Pamatuod sang Pagkahalangdon

Sa palanan-awon nga ginsambit kaina, nakita ni Daniel ang Medo-Persiahanon nga duha sing sungay nga “karnero nga lalaki nga nagapanungay pakatundan kag paaminhan kag pabagatnan, kag walay mga sapat nga mapintas [iban nga pungsod] nga makatindog sa atubangan niya, kag wala bisan ano nga makaluwas sa iya gahom. Kundi naghimo sia suno sa iya kabubut-on, kag nagpakadaku sang iya kaugalingon.” (Daniel 8:4) Sa dimagkubos sang panahon ni Dario, ini nga palanan-awon natuman. Bilang pamatuod sa iya hinimoan, si Dario nga Daku naglaragway sang iya kaugalingon sa isa ka daku nga larawan nga makita gihapon sa putukputukan sang pil-as sa Bisitun, sa daan nga dalan sa tunga sang Babilonia kag Ecbatana. Dugang sa pagdaug sa Babilonia, ang Medo-Persiahanon nga “karnero nga lalaki” nag-agaw sang teritoryo sa tatlo ka direksion: naaminhan sa Asiria, nakatundan sa Asia Minor, kag nabagatnan sa Egipto.

Mga 640 ka kilometro sa nabagatnan-nasidlangan sang ila balay bakasyonan sa Ecbatana, ang Persiahanon nga mga emperador nagtukod sing daku katama nga palasyo sa Persepolis. Ang laragway didto nagapakita kay Dario sa iya trono, kag sa inskripsion sia nagapabugal: “Ako amo si Dario, ang daku nga hari, hari sang mga hari, hari sang mga pungsod . . . nga nagpatindog sini nga palasyo.” Ang pila ka matag-as nga haligi sining halangdon nga kabisera yara gihapon karon. Ang isa pa ka kabisera amo ang sa Susa (Susan), nga nahamtang sing sentro sa tunga sang Babilonia, Ecbatana, kag Persepolis. Ginpatindog didto ni Dario nga Daku ang isa pa ka daku nga palasyo.

Si Dario ginbuslan sang iya anak nga si Xerxes, nga amo si “Asuero” sa tolon-an nga Ester sa Biblia. Ginasiling nga si Asuero “naghari kutob sa India tubtob sa Etiopia, sa isa ka gatos kag duha ka pulo kag pito ka puud” samtang naglingkod sia “sa trono sang iya ginharian, nga yara sa Susan nga palasyo.” Didto sina sadto nga ginhimo ni Asuero ang matahom nga dalaga nga si Ester nga iya reyna. (Ester 1:1, 2; 2:17) Sa museo sa Louvre sa Paris, sarang mo makita ang napunihan sing maayo nga kabisera nga nagatindog sa mataas nga haligi sining palasyo, kag subong man ang mga dekorasyon nga nagarepresentar sa bugalon nga Persiahanon nga mga manugpana kag dalagku nga mga sapat. Ang albestro nga mga botelya, alahas, kag iban pa nga bagay nga makita didto nahisanto gid sa ginasiling sang Biblia nahanungod sa sobra katahom nga pagtratar kay Ester, kag subong man sa luho nga nagaluntad anay sa Susan.—Ester 1:7; 2:9, 12, 13.

Ang sugilanon nga ginsugid sang Griegong mga kaaway ni Xerxes nagadalahig sa mga problema sa pag-asawahay kag sa ginakunokuno nga pagkadominante sang Persiahanon nga hari paagi sa pila niya ka mga alagad. Bisan pa nga ang mga katunayan gingumon kag ginpatiku, ining mga sugilanon nagapakita sang pila ka sadsaran nga punto tuhoy sa tolon-an ni Ester, nga nagasiling nga ginpahalin sang hari ang matig-a sing ulo nga si Reyna Vasti kag ginbuslan sia ni Ester, kag nga ang pakaisa ni Ester nga si Mardoqueo nakatigayon sing posisyon nga may daku nga awtoridad sa ginharian.—Ester 1:12, 19; 2:17; 10:3.

Ginpakita ang Kalulo sa mga Sumilimba ni Jehova

Sang tuig 468 B.C.E., ang salili ni Xerxes nga si Artajerjes (Longimanus) nag-awtorisar sa saserdote nga si Esdras, nga nagaistar sa Babilonia pagkatapos sang una nga paghilway sa mga Judiyo ni Ciro, sa pagbalik sa Jerusalem kag sa pagpauswag sa putli nga pagsimba kay Jehova didto. Mga 1,500 ka lalaki kag mga pamilya nila—ayhan 6,000 ka tawo tanan—ang nag-upod kay Esdras, nga nagdala upod sa ila sang daku nga amot para sa templo ni Jehova.—Esdras 7:1, 6, 11-26.

Didto man sa palasyo sa Susan nga ining amo man nga si Artajerjes, sa iya ika-20 ka tuig (455 B.C.E.), nag-ugyon sa pangabay ni Nehemias nga magbalik sa pagtukod liwat sang Jerusalem kag sang mga kuta sini. Nagtanda ini sang umpisa sang “kapitoan ka semana” sang mga tuig sa tagna ni Daniel, nga nagatudlo sa pagluntad ni Jesus subong ang “Mesias nga Lider” sing eksakto sa tion sang tuig 29 C.E.—Daniel 9:24, 25; Nehemias 1:1; 2:1-9.

Ang iban nga mga dokumento nga ginsulat sa papiro sa Aramaiko nga hambal nakita sa Ele­phantine, isa ka pulo sa Suba Nilo sang Egipto. Ining mga dokumento nagapakita sang pagkasibu sang paglaragway sang mga manunulat sang Biblia nga sanday Esdras kag Nehemias sa mga kahimtangan kag opisyal nga komunikasyon sadtong pagginahom sang Persia. Sa Biblical Archaeology, si Propesor G. Ernest Wright nagsiling: “Karon . . . nahangpan naton nga ang Aramaiko ni Esdras pat-od nga amo sina kadugay, samtang ang mga dokumento sang gobierno kabilugan nga sahi diin naanad kita sa pagbuylog sa Persiahanon nga pagginahom.” Ang isa sa mga dokumento nagaunod sing harianon nga mando sang Persia nahanungod sa pagsaulog sa Paskua sang Judiyong koloniya sa Egipto.

Ang Medo-Persia Napierde sang Gresya

Sa palanan-awon, nakita ni Daniel ang Medo-Persia nga ginarepresentar sang duha sing sungay nga karnero nga lalaki. Sing masunod, duha ka siglo sa wala pa ini matabo, nakita niya ang “kanding nga lalaki nag-abot gikan sa ginatunuran sang adlaw [sa katundan]” kag madasig nga nagadalagan nga “wala nagatumban sa duta.” Ang madasig magdalagan nga kanding nga lalaki nagpadayon sa ‘pagsungay sa karnero nga lalaki kag pinungal ang iya duha ka sungay, kag ang karnero wala na sing gahom sa pagbato sa iya.’ (Daniel 8:5-7) Ginapakita bala sang maragtas nga natabo gid ini sa Medo-Persia?

Huo, sang tuig 334 B.C.E., si Alejandro nga Daku nagguwa gikan sa Gresya pakadto sa katundan. Upod ang nagahagunos nga kadasigon kaangay sang kanding nga lalaki, ginpapas niya ang Asia, kag gindaug ang mga Persiahanon. Sang ulihi, sang 331 B.C.E., sa Gaugamela, gin-alaplaag niya ang isa ka milyon ka lalaki sang Persiahanon nga hangaway. Ang ila lider, nga si Dario III, nagpalagyo, kag ginpatay sang ulihi sang iya mga abyan anay. Ang ikap-at nga kagamhanan sa kalibutan ginsalakay, ginpungal ang iya mga sungay, kag ang emperyo ni Alejandro amo ang ikalima nga daku nga kagamhanan sa kalibutan sa maragtas sang Biblia. Hinun-anunan ini sa amon Abril 15, 1988 nga guwa.

Ang Medo-Persiahanon nga Kagamhanan sa Kalibutan nagluntad lamang sing kapin sa duha ka siglo—kutob sang gab-i nga ginpukan sini ang Babilonia sang 539 B.C.E. tubtob sang ginpukan ini ni Alejandro. Pareho ini kalawig sa tion nga nagligad kutob sang Pranses nga Rebolusyon ukon sang pagtukod sa Estados Unidos sang Amerika. Sa sinang malip-ot katama nga panag-on sang tion, ang mga Mediahanon kag mga Persiahanon dihungod nga daku ang nahimo sa pagpahanabo sa mga katuyuan ni Jehova nga Dios kag sa pagtuman sa iya dimapaslawan nga mga tagna.

[Footnote]

Para sa detalyado nga paghinun-anon tuhoy sini nga tagna kag sa katumanan sini, tan-awa ang libro nga “Let Your Kingdom Come,” nga ginbalhag sang Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., mga pahina 56-66.

[Mapa/Laragway sa pahina 26]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Emperyo sang Medo-Persia

Jerusalem

Babylon

Ecbatana

Susa (Shushan)

Persepolis

EGYPT

INDIA

[Laragway]

Kagulub-an sang Persepolis, ang seremonyal nga kapital sang Persia

[Ginkuhaan]

Manley Studios

[Laragway sa pahina 29]

Lulubngan ni Ciro sa Iran