Zambia

Ang Aprika daw isa ka malapad nga binurdahan nga panapton. Gikan sa maputi nga kabalasan sa Mediterranean Coast, pakadto sa maduagon nga Sahara, tubtob sa berde nga mga kagulangan, pakadto sa mahangin kag nagapugati tan-awon nga baybayon sang Cape of Good Hope, ang kontinente ginapuy-an sang dies porsiento nga populasyon sang kalibutan. Madamo nga mga suba ang nagailig lapos sa kontinente, subong sang Nilo, Niger, Congo, kag Zambezi. Sa suludlon nga bahin sini nga kontinente madamo sing bulawan, pilak, kag malahalon nga mga bato.

Ang Zambia nahamtang sa mataas nga kapatagan sang sentral nga Aprika, isa ka nagabalodbalod nga kawayangan, kag sa ubos sini amo ang madabong nga kagulangan sang Congo Basin. Nagasiling ang iban nga ining pungsod daw isa ka daku nga alibangbang nga naghugpa sing bangian sa mapa. Ang pinasahi nga dulunan sini, resulta sang dag-on sang pagpangolonya, kag ang kalaparon sini kapin sa 750,000 kilometros kuadrados​​—mas malapad pa sangsa estado sang Texas, E.U.A.

Sa aminhan sang Zambia nahamtang ang Great Rift Valley. Sa katundan kag bagatnan amo ang daku nga Zambezi River. Tubtob sa hingapusan sang ika-19 nga siglo, ini nga duog mabudlay gihapon kadtuan sang mga dumuluong nga nag-ati sang Aprika sang mga bulawan, tiposo kag mga ulipon sini. Sang 1855 ang manuglagulad nga si David Livingstone, nga anak sang isa ka trabahador sa pabrika nga taga-Scotland, nagbulig agod madayag sa kalibutan indi lamang “Ang Aso nga Nagadaguob”​​—ining nagpangibabaw nga kalatingalahan nga gintawag ni Livingstone sang ulihi nga Victoria Falls bilang pagpadungog kay Reyna Victoria sang Inglaterra​—kundi ang iban pa nga kadutaan sini.

Sang ulihi nag-abot ang mga misyonero sang Cristiandad nga nalangkag sa pagpalapnag sang “Cristianismo, negosyo, kag sibilisasyon” sa tuyo nga makasulod sa sentro sang kontinente. Ang ila pagmisyonero nga hilikuton masami nga diutay gid lang ang mahimo sa pagpauswag sang ila ministeryo. Apang, wala magdugay nag-abot ang pila, nga sa bulig sang Dios, nagrekomendar sang ila kaugalingon subong iya mga ministro.​​—2 Cor. 6:​3-​10.

Sa Pagsugod Sang Hilikuton

Sang 1890, lima ka katilingban sang mga misyonero (missionary societies) ang nagpuyo anay sa duog nga amo karon ang Zambia. Sang masunod nga siglo, bangod nahadlok sa paglapnag sang gahom sang mga kolonista kag negosyante, nagdamo ang mga Aprikano nga nagapangita sing panuytoy. Ang di-kinaandan kag tuhay katama nga mga hublag sang relihion lapnag sa bug-os nga kontinente. Apang, wala magdugay natigayon na ang matuod nga bulig sa espirituwal. Sugod pa sang 1911, ang mga kopya sang Studies in the Scriptures natigayon sang mga bunayag sing tagipusuon sa Zambia. Ang kamatuoran sa Biblia nga masapwan sa sini nga libro gilayon nga naglapnag pa aminhan, apang kon kaisa paagi sa mga indi interesado sa pag-alagad sa Dios.

Sang 1910, si Charles Taze Russell, nga amo ang nagadumala sa hilikuton nga pagbantala sing Ginharian sa sina nga tion, nagpadala kay William W. Johnston, isa ka masaligan, maligdong nga utod nga taga-Glasgow, Scotland, sa pagbulig sa mga kauturan sa Nyasaland (karon Malawi). Sing makapasubo, ang pila nga nauna​​—tumandok kag dumuluong​​—nagpatiko sang kamatuoran sa Kasulatan agod sakdagon ang ila makagod nga interes. Sa pagkamatuod, sang masunod nga mga tuig, ang nagapangangkon nga mga manugbantala kag mga pastor nag-abot sa Naaminhan nga Rhodesia (karon Zambia) kag nagpalapnag sang isa ka makakulunyag nga pagsinamo sang mga relihion, mga pangako sang kahilwayan, kag malaut nga mga buhat. Samtang nagabulig si Utod Johnston sa mga taga-Nyasaland, nga iya ginlaragway subong “nagahandum gid nga makatuon sa Pulong sang Dios,” diutay lamang ang atension nga ginhatag sa mga teritoryo sa katundan. Nakalab-ot sa Rhodesia ang mga literatura sang Biblia paagi sa koreo kag sa imigrante nga mga trabahador, apang ang pagbantala sang Ginharian sa sini nga mga tinuig wala pa naorganisar sing maayo.

Ang Tion Sang Walay Kapat-uran

Nangin tion sang walay kapat-uran ang maaga nga bahin sang katuigan 1920. Ang lokal nga “mga hublag sang Watch Tower” nagpakanubo sa matuod nga Cristianong ministeryo sang mga alagad sang Dios. Ang pagbayluhanay sang asawa kag ang iban pa nga sayop nga mga buhat ginahimo sang pila nga may diutay lamang sing nahibaluan sa kamatuoran sa Biblia kag nagapangangkon nga kaupod sang mga Estudyante sang Biblia, nga amo anay ang pagtawag sa mga Saksi ni Jehova. Apang, madamo nga grupo nga ang ila matuod nga debosyon sa mga prinsipio sa Biblia kag ang kakugi sa pagbantala makita sa ila pagkabuhi suno sa kamatuoran.

Ang problema amo, kon paano makilala ang mga interesado gid sa pag-alagad sa Dios. Ang taga-Britanya nga sanday Thomas Walder kag George Phillips, nag-abot sa Bagatnan nga Aprika sa talatapan sang mga Estudyante sang Biblia sa Cape Town sang 1924. Mga treintahon na si Utod Walder sang nagkadto sia sa Nabagatnan kag Naaminhan nga Rhodesia sa pag-usisa kon sin-o ang mga ginatawag nga Watch Tower. Pagkadason nga tuig, ang taga-Europa nga si William Dawson, gintangdo sa pagduaw sa nagauswag nga mga grupo. Nagreport sia nga ang pila ka nagapangangkon nga mga pastor makugi sa pagbawtismo sing madamo nga tawo, nga ang kalabanan sa ila wala sing ihibalo kag apresasyon sa kamatuoran sa Biblia. Nagsulat sang ulihi si Llewelyn Phillips (indi paryente ni George Phillips): “Maathag gid nga ang kadam-an daw kaangay sang mga tawo sa Ninive nga ‘wala gid makahibalo sang kinatuhayan sa ulot sang ila kamot nga tuo kag sang ila wala.’ ” (Jon. 4:11) Madamo ang sinsero, apang mabudlay para sa mga tawo nga mahangpan ang kamatuoran bangod wala sing publikasyon sa ila lenguahe. Sanglit wala nagmadinalag-on ang mga pagtinguha nga matigayon ang pahanugot sang gobierno agod permanente nga madumalahan ang hilikuton, ginlimitehan anay sang talatapan sa Cape Town ang publiko nga pagbantala kag ang pagpangbawtismo. Bisan padayon gihapon ang pagtuon sa Biblia kag ang pagtipon sing tingob para sa pagsimba, ginasulatan anay ni Utod Walder ang grupo sang mga interesado, nga nagapalig-on sa ila sa pagkooperar sa sining temporaryo nga kahimusan tubtob may matangdo na nga permanente nga tiglawas ang mga Estudyante sang Biblia.

Sa Higad Sang Riles

Sa sulod sang mga siglo, ang mga tumandok nagahimo sang mga kagamitan kag dekorasyon nga saway. Sang tungatunga sang katuigan 1920, ang British South Africa Company, nga wala lamang naggahom sa teritoryo kundi nagkontrol man sa kinamatarong sa pagmina, nagsugod sa paghimulos sa bugana nga mga milinahon sang teritoryo. Nagakinahanglan sing mga trabahador, kag linibo nga taga-uma ang nagkadto sa nagauswag nga mga banwa kag mga siudad nga maagyan sang riles sang tren nga gintuyo nga magagikan sa Cape tubtob sa Cairo.

Nagsaysay si James Luka Mwango: “Ang pagtukod sang mga kompanya, nga amo anay ang pagtawag sa mga kongregasyon, tuhay gid sa aton modernong adlaw nga organisasyon. Antes sang 1930, tigdiutay lang nga grupo ang mga pagtilipon sa pagtuon sa Biblia. Ang pila ka interesado nagapakig-angot sa talatapan sa Cape Town, samtang ang iban nagaorder sang ila literatura sa Brooklyn. Sanglit Iningles ang literatura, mabudlay gid sa madamo nga mahangpan sing sibu ang kamatuoran.” Bisan pa diutay lang ang kalabanan nga grupo, mainuswagon gid sila, kag nangin makugi kag determinado gid sila sa pag-organisar sang pagbantala. Natalupangdan gid ini sang mga klero sang Cristiandad.

Ginlunsar ang Pagpamigos

Sang Mayo 1935, ang impluwensiado nga mga grupo sang relihion nagtinguha nga bag-uhon ang kodigo penal sang Naaminhan nga Rhodesia, amo nga nangin mabug-at nga krimen ang pag-importar kag pagpanagtag sang batok kuno sa kasuguan nga mga literatura. Siempre pa, ang mga nagadesisyon nga batok ukon subersibo ini sa kasuguan naimpluwensiahan sang ila politikal ukon relihiosong pagpati. Subong sang isaysay pa, maathag gid nga nag-imbento ang mga manugpamatok sing malalangon nga rason agod madumilian ang mga Saksi ni Jehova.

Sang nagkinagamo ang mga minero sang ginpahibalo ang bag-o nga sistema sa pagbuhis, ginkalitan ini sang mga manugpamatok agod akusahan nga rebelde ang mga Saksi ni Jehova. Sang maaga nga bahin sang bulan, naghiwat sang asambleya ang mga Saksi sa Lusaka. Ginsumbong sang mga manugpamatok nga ang gamay nga asambleya konektado kuno sa kinagamo nga natabo sa kapin sa 300 kilometros sa aminhan. Nagsaysay ang isa ka pamatan-on sa sina nga tion nga si Thomson Kangale: “Nahibaluan namon nga may matabo nga kinagamo. Sa baylo nga magbantala, nagpabilin kami sa balay kag nag-ensayo sang mga ambahanon sang Ginharian. Nahibaluan namon nga indi kami dapat maulamid sa mga welga ukon sa mga kinagamo.” Apang, ginpang-aresto gihapon ang mga kauturan, kag sa madamong kabanwahanan ginpanglaas sila sa ila puluy-an, kag ginakuha ukon ginaguba ang ila mga literatura sa Biblia. Ginproklamar sang gobernador ang pagdumili sang 20 ka publikasyon naton.

Gintangdo ang isa ka komisyon sa pagpangusisa sa pag-imbestigar sa sini nga kinagamo. Ang komisyoner sang distrito sa duog nga naapektuhan gid sini nga kinagamo nagsiling: “Ang mga Saksi ni Jehova kag ang Watch Tower subong organisasyon wala nag-entra sa sini nga welga.” Wala sing bisan isa nga Saksi ni Jehova ang nag-entra sa bisan diin nga kinagubot. Apang, ang libro nga Christians of the Copperbelt nagreport: “Ang Commission of Enquiry . . . nagtamod nga serioso ang mga alegasyon bisan pa wala sing mabug-at nga ebidensia, [kag] bangod sang report sini gindumilian ang mga literatura sang mga Saksi ni Jehova. Sa pila ka distrito, naglunsar sing grabe nga pagpamigos ang mga pangulo sang [tribo] kag nagsunog sang mga tilipunan sang Watchtower.”

Apang pirme nagaapelar ang talatapan sa Cape Town sa sekretaryo sang estado para sa mga kolonya sang Britanya nga ang mga Saksi “indi pagtublagon sa ila hatag-Dios nga kinamatarong sa pagsimba kay Jehova nga Dios suno sa dikta sang ila konsiensia.” Nag-apelar man para sa isa ka permanente nga talatapan nga may isa ka tiglawas. Ginpakamaayo ni Jehova ini nga mga panikasog. Sang Marso 1936 gin-aprobahan sang sekretaryo sang estado ang pagtukod sang isa ka depot sa Lusaka kag nga si Llewelyn Phillips amo ang tiglawas.

Ang Apat ka Kinahanglanon

Ang pagtukod sang depot sa Lusaka isa ka patimaan sang kadalag-an. Apang, kon indi makapresentar sing mapag-on nga ebidensia nga nagapanghikot sing mas organisado ang pagdumala sa mga kongregasyon, indi pag-aprobahan sang gobernador nga mangin legal ang mga Saksi ni Jehova subong relihioso nga organisasyon. Pagkadason nga mga tuig, si Utod Phillips nagpangabudlay gid upod sa matutom nga mga kauturan sa pagbulig kag pagpalig-on sa mga sinsero kag sa pagsikway sa mga nagasakdag sa di-Makasulatanhon nga mga buhat. Ginhanas ang mga payunir sa doktrinal, moral, kag organisasyonal nga mga butang, kag nian ginbuligan nila ang mga grupo kag mga kongregasyon.

Nagkomento ang isa ka utod tuhoy sa sini nga tion: “Ang 1940 amo ang pinakamaayo nga tuig para sa mga manugbantala sa Zambia. Sa sini nga tuig gintugutan liwat ang pagbawtismo. Nauntat ini sang 1925.”

“Antes mabawtismuhan ang isa ka estudyante sa Biblia, dapat magtuon anay sia sang ginatawag namon nga apat ka kinahanglanon,” hinumdom ni James Mwango. “Nian ginapamangkot sia tuhoy sa kahulugan sini sang manugbawtismo ukon sang isa ka utod nga gintangdo sang alagad sang kompanya (company servant). Ang una nga kinahanglanon amo ang pagpamati sa kamatuoran; ikaduha, paghinulsol; ikatlo, pagtuon sa Pulong sang Dios; kag ikap-at, dedikasyon. Kon husto ang paghangop sang estudyante sa sining apat ka kinahanglanon, mahimo na sia bawtismuhan. Ginpatuman ini nga pamaagi agod mapat-od nga ang mga nagapatugmaw nakahibalo gid kon ano ang ila ginhimo.”

Pagdumili sa mga Literatura

Sang tion sang ikaduha nga bug-os kalibutan nga inaway, nasal-an sang mga opisyales sang gobierno ang neutralidad sang mga Saksi nga pagpamatok sa ila pagpangrekrut. Sang Disiembre 1940, gindumilian na ang tanan nga literatura nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova. Gindumilian man ang pag-importar sang aton mga publikasyon. Sang tigpamulak sang 1941 ginpahibalo sang gobierno nga ang bisan sin-o nga may mga publikasyon sang Watch Tower kinahanglan nga magsungka sini kay kon indi mahimo kasuhan kag posible nga mapriso.

Si Solomon Lyambela, isa ka nagalakbay nga manugtatap kag sang ulihi nag-eskwela sa Gilead School nagsiling: “Gintago namon ang mga literatura sa mga baruto sa Zambezi River. Ginhigot namon sa idalom sang mga katre ang mga libro kag gintago pa gani namon ini bisan sa talaguan sang amon konsumo.”

Ang isa ka utod nagsiling: “Ginalubong namon ang amon mga libro. Apang, indi namon kinahanglan taguon ang Berean Bible, nga ginapakahamili gid namon kag wala ginadumilian. Madamo nga libro ang nadula sa amon​​—gin-ut-ot sang anay ang pila, ang iban ginkawat. Bangod pirme kami sa amon ginlubngan sang libro, naghunahuna ang mga kawatan nga may ginlubong kami nga manggad. Nadumduman ko pa sang isa ka adlaw nga nagkadto ako sa katalunan agod magtuon, nakita ko ang amon mga libro nga nagakay-ag. Gintipon namon ini kag ginlubong liwat, sa iban naman nga duog.”

Maisugon nga nagsulat si Llewelyn Phillips sang isa ka reklamo sa gobernador tuhoy sa ginadumilian nga mga publikasyon. Napriso na sia sang una bangod indi sia magsoldado, kag ginpriso pa gid si Utod Phillips sing anom ka bulan. Ang isa ka temporaryo nga boluntaryo sa depot sa Lusaka nagsiling: “Pirme kami ginakadtuan sang Criminal Investigation Department, kag pirme ginapatawag si Utod Phillips sa estasyunan sang pulis.” Apang, nagpadayon si Utod Phillips sa pagpatudok sang kahim-ong kag kakugi sa tunga sang kongregasyon. Sang may kalipikado na nga mga utod, ginhanas kag ginpadala sila subong nagalakbay nga mga ministro, ukon nagalakbay nga mga manugtatap. Nakabulig gid sila sa paglab-ot sang kataason nga 3,409 ka manugbantala sang 1943.

Padayon nga Pag-uswag Tubtob sa Daku Pa nga Kahilwayan

Pagkatapos sang inaway, ang talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Britanya kag sa Bagatnan nga Aprika pirme gihapon nagaapelar sa Colonial Office sa London nga mangin legal ang aton mga publikasyon. Sang nabaton ang petisyon nga ginpirmahan sang kapin sa 40,000 nga nagpabutyag sang pagsuporta sa edukasyonal nga hilikuton sang mga Saksi ni Jehova, ginbuhinan sang gobierno ang ila listahan sang ginadumilian nga mga publikasyon. Apang ang Lalantawan nga magasin ginadumilian gihapon.

Sang Enero 1948, si Nathan Knorr kag Milton Henschel nga gikan sa ulong talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Brooklyn nagbisita sa una nga higayon sa pungsod. Pagkatapos sang apat ka adlaw nga asambleya sa Lusaka, nakigkita sila sa secretary of native affairs kag sa abogado heneral, nga nagsiling sa ila nga ang pila ka pagdumili kuhaon na sa indi madugay. Makalilipay gid sang nangin legal na ang hilikuton sang katawhan ni Jehova! Sang Septiembre 1, 1948, ang isa ka bag-o nga sanga talatapan gintukod sa idalom sang ngalan nga mga Saksi ni Jehova kag indi Watch Tower Society. Mangin maathag na karon ang kinatuhayan sang mga Saksi ni Jehova kag sang lokal nga mga sumalakdag sang sekta nga “Watch Tower” sa mga awtoridad, sa mga pumuluyo, kag bisan sa mga kauturan mismo.

Sang nagligad nga 40 ka tuig, ang relihioso nga mga kaaway, nga nagpakita sing diutay nga interes sa paghimo sing disipulo ni Cristo, nagtinguha sing lakas sa pagbungkag sa pagtuo sang mga namati sa maayong balita. Sa pila ka tion, ang ginpakalain subong “manuglimbong,” nga mga Saksi ni Jehova nagpadayon sa pagpakita sang ila kaugalingon subong maminatud-on nga mga ministro sang Dios. (2 Cor. 6:8) Bangod sang ginapaabot nga mga kahilwayan pagkatapos sang inaway, nagpahamtang sila sing makapalig-on nga mga kahimusan sa pagtatap sang posible nga pag-uswag.

Misyonero nga Pag-alagad

“Lakip sa makapaladya nga bahin sang misyonero nga pag-alagad amo ang pagtan-aw kon paano gamiton ni Jehova ang tanan nga sahi sang lalaki kag babayi sa pagtuman sang iya katuyuan. Makalilipay man nga makita ang apresasyon sang mga nagbaton sang espirituwal nga bulig,” komento ni Ian (John) Fergusson, nga nag-alagad sing madamong tinuig sa Zambia. Masami nga masako ang mga misyonero sang iban nga relihion sa sosyal kag ekonomiko nga mga isyu, apang ang mga misyonero sang mga Saksi ni Jehova masako sa hilikuton nga paghimo sing Cristianong mga disipulo. Sa pagtuman sining sugo sang Dios, ining mga misyonero nagpakita sing ebidensia sang “gugma nga wala sing pagkasalimpapaw.”​​—2 Cor. 6:6.

Ginpasundayag gid sang mga indibiduwal kaangay ni William Johnston ang espiritu sang pagmisyonero, nga mga pila ka tuig antes ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, nagkadto sa nabagatnan nga Aprika kag pirme nagabiyahe sa bug-os nga rehiyon. Nag-abot sanday Piet de Jager, Parry Williams, kag ang iban pa sang maaga nga bahin sang 1921 sa Salisbury (karon Harare), ang kapital sang Nabagatnan nga Rhodesia (karon Zimbabwe) nga kaingod sang Zambia. Nagpanghikot sa Naaminhan nga Rhodesia sanday George Phillips, Thomas Walder, kag William Dawson sang tungatunga sang katuigan 1920. Ang iban nga natawo sa Naaminhan nga Rhodesia apang nakapakig-angot sa mga Estudyante sang Biblia sang nagtrabaho sa iban nga duog, nagpauli agod ipalapnag ang “maayong balita sang maayong mga butang.” (Roma 10:15) Daku ang naamot nanday Manasse Nkhoma kag Oliver Kabungo sa sadtong mga adlaw. Si Joseph Mulemwa, isa ka tumandok sa Zambia, nabantalaan sa minahan sang karbon sa Wankie (karon Hwange), sa naaminhan nga Zimbabwe, kag sang ulihi matutom nga nag-alagad sa nakatundan nga Zambia. Ang una nga nagalakbay nga manugtatap sa sina nga duog amo si Fred Kabombo. Matuod gid nga payunir ining mga utod, nga nagtinguha gid nga makabantala sa duog nga talagsa lang ukon wala gid nabantalaan sang maayong balita kag nagpasad sang isa ka malig-on nga sadsaran para sa palaabuton nga pag-uswag.

Sang natapos ang ikaduha nga bug-os kalibutan nga inaway, nagsugot si Charles Holliday nga taga-Bagatnan nga Aprika sa pangagda ni George Phillips sa talatapan sa Cape Town nga duawon ang mga grupo sang mga interesado sa Nakatundan nga Probinsia. Gin-updan si Utod Holliday sang isa ka tumandok nga utod nga amo ang manugbadbad kag naglakbay sila paagi sa pagsakay sa tren nga ginakargahan sang mga tablon, baruto, kag karito​​—isa ka gamay nga de-mano nga karito nga nagaagi sa riles. Sang nakalab-ot sa Senanga, isa ka diutay nga banwa nga mga 250 kilometros sa aminhan sang Victoria Falls, gin-abiabi sila sang isa ka kadam-an. Ang pila sa ila naglakbay pa sing pila ka adlaw kag namati gid sing maayo sa paathag sang mga bisita sa mga kamatuoran sa Biblia.

Nag-abot ang mga Misyonero Sang Gilead

Sang 1948, ang mga misyonero nga sanday Harry Arnott kag Ian Fergusson, nag-abot sa Zambia. Ginbantalaan nila ang linibo ka Europeanhon nga nagsaylo didto sa pagtrabaho sa minahan sang saway. Makalilipay gid ang resulta. Nag-uswag sa pagministeryo sa sina nga tuig sing 61 porsiento ang aktibo nga mga Saksi.

Sa madamong duog kinaandan lang para sa mga misyonero nga may listahan sang ngalan sang mga tawo nga luyag sang pagtuon sa Biblia. Nagbakal sing dies anyos nga Dodge nga panel trak ang sanga talatapan, nga gingamit sang duha ka misyonero nga nagalakbay man nga manugtatap sa pagbantala sa gua sang siudad. Suno sa isa ka report sang sanga, “mapuslanon gid ini, bisan pa kon kaisa nagabalik ini sa talatapan nga tatlo na lang ang ruweda ukon guba ang tsasis.”

Sang 1951 may anom ka misyonero sa pungsod. Nadugangan ini sang Disiembre 1953 sing anom pa gid nga handa sa pagbulig. Lakip sa sini nga grupo amo sanday Valora kag John Miles, nga nag-alagad sa Zambia sing anom ka tuig antes ginsaylo sa Zimbabwe kag nian sa Lesotho. Sang masunod nga mga tuig, nadugangan pa ang mga misyonero nga nag-abot: Sanday Joseph Hawryluk, John kag Ian Renton, Eugene Kinaschuk, Paul Ondejko, Peter kag Vera Palliser, Avis Morgan, kag iban pa nga nagpanikasog sa pagbulig sing mahigugmaon. Siempre pa, nagakinahanglan nga magsakripisyo kag magpahisuno sila agod mangin epektibo ang ila pinasahi nga pag-alagad.

“Kabata Pa Gid sa Iya!”

“Pamatyag ko may sayop gid,” siling ni Wayne Johnson, nga nagasaysay sang iya ginbatyag sang nabaton niya ang iya asaynment sa Zambia. Si Wayne nga isa ka gradwado sang ika-36 nga klase sang Gilead, nag-abot sang maaga nga bahin sang 1962, upod kay Earl Archibald. Karon isa na ka nagalakbay nga ministro sa Canada, upod sa iya asawa, nga si Grace, nagsaysay si Wayne: “Beinte kuatro anyos lang ako sadto kag mas bata pa ako kon tulukon. Samtang nagatuon ako sang Chinyanja [ukon Chichewa] nga lenguahe, nabatian ko ang mga utod nga babayi nga nagahutikanay sang una nila nga pagkakita sa akon: ‘akali mwana’​​—‘Kabata pa gid sa iya!’ ”

“Narealisar ko nga dapat gid ako magsalig sing bug-os kay Jehova kag sa iya organisasyon,” siling ni Wayne. “Luyag ko gid nga mahibaluan sang tanan nga suno sa Binuhatan 16:​4, ginapaalinton ko lang ang panuytoy kag impormasyon nga ginhanda ni Jehova kag sang iya organisasyon. Ginatinguhaan ko man nga manamian sang iban. Kon panumdumon ko, daw indi gihapon ako makapati nga gintulinan ako sining daku nga pribilehiyo.”

Ginpahalin sa Pungsod!

Nagbag-o ang kahimtangan sang katuigan 1960 kag 1970. Kon kaisa, may paghingabot sa bug-os nga pungsod. Pagkatapos sang independensia sang Zambia sang 1964, nangin mabudlay ang kahimtangan sang mga kauturan may kaangtanan sa pagsaludo sa bandera kag sa mga isyu tuhoy sa pungsudnon nga ambahanon. Sa hingapusan sang katuigan 1960, ang pila ka politiko nagkabig sa impluwensia sang mga misyonero nga isa ka peligro sa mga katuyuan sang gobierno. Ginpaathag sang report sang sanga kon ano ang natabo: “Sang aga sang Enero 20, 1968, ginteleponohan kami sang mga manugtatap sang halos tanan nga Ingles nga kongregasyon nga nagapahibalo sa sanga talatapan nga ang mga manugtatap ginmanduan nga maghalin sa pungsod. Sing makapasubo, ang mando indi lamang para sa dumuluong nga mga Saksi ni Jehova kundi pati man sa mga banwahanon sang Zambia, ang duha sa ila amo sanday George Morton kag Isaac Chipungu.”

Insigida nga ginpatuman ining pagpahalin. Alas dies sang aga sina nga adlaw, ang mga opisyales sang imigrasyon nagkadto sa sanga talatapan sa pagpahibalo tuhoy sa pagpahalin sa lima ka mag-asawa nga misyonero. “Antes pa namon ini nahibaluan,” saysay sang misyonero nga si Frank Lewis, “yara na sila sa talatapan. Nadesisyunan na nga sa likod nga puertahan maagi ang mga misyonero nga yara sa talatapan kag magkadto sa balay sang isa ka utod agod sundon ang kahimusan nga amon nahimo por engkaso ipatuman ang pagdumili. Apang, nagaduhaduha kami sa pagbiya sa sanga sanglit may isa ka misyonera sa ibabaw nga may malala nga malaria. Apang namilit ang lokal nga mga utod, nga sila na lang ang bahala sa misyonera. Nahibaluan namon nga atipanon nila sia.

“Masinulub-on gid kami sang mabasahan namon sa Times of Zambia nga ang Watchtower, subong sang pagtawag nila sa amon, ginadumilian na karon kag nga ang ‘mga lider’ sini nagapanago. Ang amon ngalan mabasa sa panghapin sang pamantalaan, nga nagsiling pa gid nga nagapamalaybalay na ang mga awtoridad sa bug-os nga banwa sa pagdakop sa amon! Ang lokal nga mga utod nga nabilin sa talatapan nagpanghikot gid sing maayo. Ginsaylo nila ang mga papeles kag mga literatura sa nanuhaytuhay nga duog. Pagkatapos sini, nagbalik kami sa sanga pagkadason nga adlaw agod magsungka sa awtoridad.”

Isa ka pulis ang nagabantay sa sanga talatapan, kag ginhatag niya gilayon ang pahibalo para sa pagpahalin sa pungsod sa pila ka misyonero kag sa iban pa nga dumuluong. “Lakip kami sa ulihi nga nagbiya,” paathag ni Utod Lewis. “Nasubuan gihapon kami kon madumduman namon ang grupo sang mga kauturan nga mga babayi nga wala namon nakilala sing personal apang naglakat pa sing 25 kilometros gikan sa Kalulushi upod sa ila kabataan agod lamang magpaalam kag mangamusta sa amon sing personal!”

Ang Ikaduha nga Hugna Sang Pagpahalin sa Pungsod

Nagligad ang mga tion. Si Albert Musondi, nga miembro na karon sang Komite sang Sanga sa Zambia, isa pa lang ka 22 anyos nga boluntaryo sadto sa Bethel sa Accounting Department naghinumdom nga sang isa ka adlaw sang 1975, hinali nga nag-ulpot ang mga pulis. “Ginplasuhan nila sing duha ka adlaw ang misyonero sa paghalin sa pungsod,” siling niya.

Nagdugang pa si John Jason: “Sang Disiembre 1975 isa ka malip-ot nga sulat gikan sa opisina sang imigrasyon ang nagamando sa amon nga magbiya sa pungsod sa sulod sang 36 ka oras.” Nag-apelar sa natungdan nga awtoridad paagi sa isa ka lokal nga abogado, kag ginhatagan sing ekstension ang mga misyonero agod mahimos nila ang ila personal nga mga pagkabutang. “Pagkatapos sina,” siling ni Utod Jason, “biyaan na namon ang mga tawo nga ginhigugma na gid namon.”

Ang asawa ni Albert, nga si Dailes, nagsaysay: “Gindul-ong namon ang mga kauturan sa Southdown Airport agod makapaalam sa ila. Nagkadto si John Jason sa Kenya, kag si Ian Fergusson sa Espanya.” Ano ang rason sining ikaduha nga hugna sang pagpahalin?

Madamo ang naghunahuna nga ang kombension sang 1975 amo ang rason sini nga pagpahalin. “Isa ini sa pinakadaku nga kombension nga ginhiwat sa sining magamo nga tion, nga may kabug-usan nga nagtambong nga 40,000,” hinumdom ni John Jason. Natabuan man nga ang politikal nga pagtilipon ginhiwat sa malapit. Ang iban sa ila nagpangabay sing matigdas nga aksion batok sa mga Saksi ni Jehova bangod sang ila neutralidad sa politika. Nagsiling si Utod Jason nga bangod sa kombension sang mga Saksi ni Jehova nagdiutay ang tumalambong sa ila politikal nga pagtilipon.

Nagbalik ang mga Misyonero

Pagligad sing napulo ka tuig, gintugutan liwat ang mga misyonero nga makasulod sa Zambia. Ang katuigan 1980 amo ang tion sang pagtawhay gid sang politika kag pagkuha sa mga pagdumili. Sang 1986, ang mag-asawa nga sanday Edward kag Linda Finch, nag-abot gikan sa Gambia. Madamo pa ang nagsunod, lakip sanday Alfred kag Helen Kyhe kag Dietmar kag Sabine Schmidt.

Sang Septiembre 1987, nag-abot sanday Dayrell kag Susanne Sharp kag naghapit sila sa Bagatnan nga Aprika gikan sa Zaire, nga karon Democratic Republic of the Congo. Naggradwar sila sa Gilead sang 1969 kag nag-alagad sa Congo subong nagalakbay nga manugtatap. Sunado na gid nila ang pangabuhi sa sentral Aprika. Si Dayrell, nga isa ka mapagros nga tawo, kapin na karon sa 40 ka tuig sa pinasahi nga bug-os tion nga pag-alagad. Nagsiling sia: “Ang amon puluy-an subong misyonero sa sulod sang madamong tinuig nahamtang malapit lang sa dulunan sa Lubumbashi, kag regular kami nga nagakadto sa Zambia.”

Maathag pa ang panumduman ni Susanne sa sina nga tion. “Maiwat ang pagkaon sa Congo sang maaga nga bahin sang katuigan 1970 amo nga kinahanglan nga magkadto sa Zambia kada pila ka bulan agod magbakal sing mga suplay,” siling niya. “Nian sang maaga nga bahin sang 1987, ang Nagadumala nga Hubon nangabay sa amon nga magbiya sa Congo kag magkadto sa bag-o nga asaynment​​—sa diin? Sa Zambia!” Bangod nagbaskog ang pagdumili sa Congo, ang mag-asawa nga Sharp nalipay sa pagsaylo sa isa ka pungsod nga ang mga kauturan may kahilwayan sa relihion.

Apang kinahanglan ang pila ka pagpasibu sa latagon kag sa sanga. Bangod medyo ginadumilian pa ang publiko nga pagministeryo, ang kalabanan nga mga utod nagadumala lamang sang mga pagtuon sa Biblia. Namag-uhan ang madamo nga manugbantala​​—kag natahap pa gani​​—sa hayag nga pagbantala sa pamalaybalay, ang panguna nga bahin sang publiko nga ministeryo sang mga Saksi ni Jehova. Subong resulta, ginpalig-on ang mga kauturan nga mangin mas maisugon sa pamalaybalay nga pagbantala, ilabi na sanglit ang kahimtangan sang pungsod maayo na kag ang mga pulis indi na istrikto sa amon hilikuton.

Mag-abante, Indi Mag-isol

Sang katuigan 1970, nabalaka gid ang Komite sang Sanga kay wala na nag-uswag ang hilikuton. Nangin mabudlay ang pagtudlo sang mga kauturan sa ila kabataan bangod sang lokal nga kinabatasan, kag sanglit ginadilian ang pamalaybalay nga pagpanaksi, kinaandan na sa mga amay nga padumalahan sing pagtuon ang ila kabataan sa iban nga manugbantala. Kag ina nga amay amo naman ang nagatuon sa kabataan sang iban. Karon na ang tion sa pagdesisyon sing maisugon. Sang masunod nga mga tinuig, ginpalig-on ang mga manugbantala nga isikway ang di-Makasulatanhon nga mga tradisyon kag mga buhat. Sang nagtuman ang kongregasyon, ginpakamaayo gid sila, kag nagtinguha gid ang mga kauturan sa pagpahisuno sang ila kabuhi sa mga prinsipio sa Biblia kag sa bug-os kalibutan nga paghiliutod.

Sa sulod sang lima ka tuig pagkatapos sang pagpahalin sa mga misyonero sang 1975, nagnubo sing halos 11 porsiento ang mga manugbantala. Sa kabaliskaran, pagligad sang lima ka tuig nga nakabalik ang mga misyonero sang 1986, nag-uswag ang kadamuon sang mga manugbantala sing kapin sa 50 porsiento. Sugod sinang tuig, nagdoble ang kadamuon sang aktibo nga mga manugbantala.

Sa isa ka sulat sa sanga, si Silas Chivweka, isa anay ka nagalakbay nga manugtatap, nagsiling: “Sugod sang katuigan 1950 padayon, ang ginhanas sa Gilead nga mga misyonero nakabulig sa iban nga maghamtong. Mainantuson, mahinangpanon, kag mainayuhon gid ang mga misyonero. Paagi sa pagpakigsuod sa mga manugbantala, nahibaluan nila kon ano ang dapat tadlungon.” Inang di-salimpapaw, mahigugmaon nga bulig nga ginhimo sang mga misyonero amo ang gintunaan sang padayon nga pag-uswag tubtob karon.

Ang Naimprinta nga Balasahon

Kaangay ni Pablo kag sang iya mga kaupod, ang modernong mga Saksi ni Jehova nagpamatuod nga sila mga ministro gid sang Dios paagi sa ila paggamit sang “mga hinganib sang pagkamatarong sa tuo kag sa wala.” (2 Cor. 6:7) Sa espirituwal nga pagpakig-away padayon nila nga ginagamit ang ila matarong nga “mga hinganib,” ukon mga pamaagi, agod mapasangkad ang matuod nga pagsimba.

Sang primero, matigayon lamang sa Ingles ang aton mga publikasyon. Bisan pa nga ang iban sa nabagatnan nga Aprika nagasuskriber na sa The Watch Tower sang maaga nga bahin sang 1909, ang kamatuoran sa Biblia naglapnag paagi lamang sa paghambalanay. Nagreport ang isa ka utod sa sina nga tion: “Ang kada baryo may isa ka [duog nga tilipunan] agod mahisayran ang mga butang nga makawiwili para sa publiko. Gikan sa Ingles ginabadbad sang nagalakbay nga utod ang mga parapo sing simple sa pinulungan sang mga tawo. Ginasabat ang mga pamangkot.” Siempre pa, ang sibu nga pagpaalinton sang kamatuoran nagadepende sa ikasarang kag motibo sang nagabadbad. Busa, agod mapasanyog ang paghiusa kag ang sibu nga ihibalo sa mga interesado, kinahanglan ang isa ka regular, masaligan nga pasad sa Biblia nga mga publikasyon sa ila mismo lenguahe.

Matigayon Na ang mga Publikasyon

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1930, nabadbad kag nabalhag sa Chinyanja nga lenguahe ang libro nga The Harp of God, kag pila ka bukleta. Sang 1934 ang diutay nga grupo sang aktibo nga mga manugbantala nakapahamtang sing kapin sa 11,000 ka literatura. Nagpaakig gid ini sa mga manugpamatok, nga sang ulihi nagpahito sing “kalainan paagi sa kasuguan.” (Sal. 94:20) Walay sapayan, sang hingapusan nga bahin sang 1949 sang wala na gindumilian ang Lalantawan nga magasin, ang bulanan nga edisyon sini sa Cibemba nga lenguahe gin-mimeograph kag ginpadala paagi sa koreo sa mga nagsuskriber.

Nagsaysay si Jonas Manjoni sa iya hilikuton tuhoy sa magasin sang maaga nga bahin sang katuigan 1950. “Isahanon lang ako nga nagabadbad sa Cibemba nga lenguahe,” siling niya. “Mabaton ko ang Ingles nga manuskrito, badbaron ini, kag koreksionan. Dayon makinilyahon ko ini sa isa ka stencil kag gamiton ini agod makahimo sang mga kopya. Madugay gid ini; kon kaisa 7,000 ka kopya ang kinahanglanon sa kada gua. De-mano lang ang pag-obra ko sang magasin kag de-mano man ang pag-staple sini. Nian ipadala ko sa mga kongregasyon ang mga magasin. Trabahuso gid ang pagpatapik sang selyo sa mga rolyo sang mga magasin kag ang paghakot sini sa opisina sang koreo sa karton.”

Bisan pa limitado ang teknolohiya sadto nga tion, ang mga manugbadbad nagpakita gid sing dedikasyon, nga nakahibalo sang kapuslanan sang ila hilikuton. Samtang aktibo sa nagalakbay nga hilikuton, si James Mwango nagsulat sang iya badbad kag sa kalabanan nga tion kandila lang ang suga. “Wala gid ako ginakapoy sa sini nga hilikuton,” siling niya. “Makalilipay gid nga mahibaluan nga ang akon paninguha nakabulig sa pag-aman sang espirituwal nga pagkaon sa akon mga kauturan, agod mangin hamtong sila.”

‘Pagbayluhanay Sing mga Kamot’

Agod mapaalinton sing sibu ang kamatuoran kinahanglan mahangpan sang manugbadbad indi lamang ang iya kaugalingon nga lenguahe kundi ang Ingles man. Nagsiling si Aaron Mapulanga: “Sa pagbadbad, may mga prase nga may lain pa nga buot silingon magluwas sa literal nga kahulugan sini. Nadumduman ko pa ang paghinun-anon tuhoy sa ekspresyon sa Ingles nga ‘to change hands’ sa isa ka publikasyon nga nagahinun-anon sa pagliton sang katungdanan ni Elias kay Eliseo. Ang isa ka utod nagbadbad sini sing literal. Nagduhaduha ako kon bala ang teksto nagapahangop sing ‘pagbayluhanay sing mga kamot.’ Sa tapos mapamangkot ang iban nga utod, nahangpan namon ang eksakto nga kahulugan sini. Nadumduman ko man nga ginlaygayan kami nga likawan ang literal nga tinaga por tinaga nga pagbadbad bangod ang amon badbad daw Ingles lang gihapon ang plastada. Ginatinguhaan namon nga likawan ang literal nga pagbadbad kag sundon ang porma sang lenguahe nga amon ginabadbad.”

Mga Bulig Sang Teknolohiya

Sang 1986, naggamit na sang MEPS (buot silingon multilanguage electronic phototypesetting system) ang mga sanga talatapan. Daku gid ang bulig sini sa pagpadasig sa pagbadbad, pagkorek, kag pag-compose sang publikasyon. Sining karon lang, ang Watchtower Translation System nga software kag mga kagamitan sa pagbadbad lapnag na nga ginagamit. Sa karon, ang mga grupo nga nagabadbad sa pila ka panguna nga mga lenguahe sa Zambia nagaaman sang pasad sa Biblia nga mga publikasyon nga mahangpan sang kalabanan nga taga-Zambia. Daku gihapon ang papel sang New World Translation kag sang iban pa nga “mga hinganib sang pagkamatarong” sa pagbulig sa mga bunayag sing tagipusuon agod makilala si Jehova.​​—2 Cor. 6:7.

Bulig sa mga Refugee

Madamo nga tawo sa Aprika ang nagapangabuhi sing malipayon, kag mahidaiton. Apang, makapasubo nga nagadamo ang mga tawo nga naapektuhan sang inaway. Sa hinali, nangin magkaaway ang mga magkaingod, ginabiyaan sang inosente nga mga tawo ang ila mga balay, kag nabungkag ang mga komunidad. Kon magbakwit gani sila sa mga duog nga wala sing peligro, diutay lang ang ila madala nga pagkabutang. Amo ini ang naeksperiensiahan sang minilyon sa ila.

Sang Marso 1999, linibo ka tawo ang nagdangop sa Zambia agod makapalayo sa inaway sa Democratic Republic of the Congo. Subong sang madamo nga inaway, ang mga puersa-militar nagapang-ati, ginapilit nila ang mga tawo nga mangin kargador, kag ginamaltrato nila ang mga babayi kag mga kabataan. Sanglit wala sing armas ang mga Saksi ni Jehova, madamo ang ginpakahuy-an kag ginbakol sing todo. Ang isa ka makugi nga regular payunir nga si Katatu Songa nga nagapangidaron sing mga 55 anyos nagsaysay: “Ginpahigda nila ako sa atubang sang mga babayi kag kabataan kag ginlapdusan tubtob malipong.”

Agod malikawan ang amo nga pagtratar, madamo nga pamilya ang nalagyo. Samtang nagapalagyo sa kagulangan, nagbulagay si Mapengo Kitambo kag iya mga bata nga lalaki. Nagpaathag sia: “Wala na kami sing tion nga magpinangitaay pa. Bisan pa nga nabalaka gid kami sa amon mga hinigugma, kinahanglan namon nga magpadayon.” Madamo ang nalagyo sing ginatos ka kilometro nga nagalakat ukon nagabisikleta lang agod makapalayo sa peligro.

Nagdagsa ang mga refugee sa diutay nga banwa sang Kaputa. Lakip sa ila ang halos 5,000 ka kauturan kag ang ila pamilya, nga ginalapyo sa malawig kag mabudlay nga paglakbay. Bisan pa wala nakahanda para sa mga refugee, ang 200 ka manugbantala sang Ginharian nga nagapuyo sa banwa nalipay sa pag-abiabi sa ila Cristianong mga kauturan. Nagsaysay si Manda Ntompa nga isa ka refugee: “Nalipay gid kami sa gugma kag pagkamaabiabihon nga ginpakita sa amon. Sang nakilala kami nga mga Saksi ni Jehova, ginpadayon kami sang lokal nga mga utod sa ila mga puluy-an. Kaangay sang balo sa Sarepta, nalipay sila sa pagpaambit sang ila diutay nga pagkaon sa amon.”

Malapit sa pangpang sang Lake Mweru sa aminhan, gin-atipan sang pila ka lokal nga Saksi ang ginatos ka refugee. Nag-aman sila sing pagkaon kag dalayunan sa organisado nga paagi. Naghatag man sang balinghoy kag isda ang kaingod nga mga kongregasyon. Sang ulihi, pagligad sang tatlo ka bulan, ang mga Saksi nga taga-Congo narehistro na kag ginsaylo sa isa ka kampo sang refugee.

Ang mga nalagyo bangod sang masingki nga inaway masami nga wala nagadala sing mga libro kag mga magasin. Sa masami ang pinakahamili nga pagkabutang ang mabilin kon nagadalangdalang sa pagpalagyo agod maluwas. Baliskad naman ang kahimtangan sang katawhan sang Dios. Bisan pa padali ang ila pagpalagyo, ang pila nakadala sing mga publikasyon. Apang maiwat gihapon ang Biblia kag ang pasad sa Biblia nga literatura. Kinaandan na nga ang miting nga ginatambungan sang 150, may lima lamang ka libro nga ginagamit. Paano makapakigbahin ang mga nagtambong? Nagpaathag ang isa ka utod: “Ang may mga Biblia amo ang nagapangita sang teksto, kag ang mga wala sing kopya dapat mamati sing maayo. Gani ang tanan makapakigbahin sa pagdayaw kay Jehova kag makapalig-unanay paagi sa ila mga komento.”

Gin-aman ang Materyal nga mga Kinahanglanon

Ang kalabanan nga refugee mga babayi kag kabataan. Sa masami magaabot sila nga may balatian kag wala sing pagkaon. Paano sila ginbuligan sang mga Saksi ni Jehova? Ang Times of Zambia nagreport: “Makalilipay gid nga ang Zambia Association of Jehovah’s Witnesses nagpadala sing mga boluntaryo kag mga relief worker sa anay Zaire agod lang pahaganhaganon ang kabudlayan sang mga refugee sa rehiyon sang Great Lakes.” Ang artikulo nagpaathag nga ang mga Saksi gikan sa Belgium, Pransia, kag Switzerland “nagsuplay sa mga refugee sing may kabug-usan nga mga 500 kilos [1,100 libra] nga bulong, 10 toneladas nga bitamina, 20 toneladas nga pagkaon kag kapin sa 90 toneladas nga panapton, 18,500 ka pares nga sapatos kag 1,000 ka habol, nga nagabalor tanan sing halos $1 milyon (U.S.).”

Nagsaysay si Utod Ntompa: “Makalilipay kag makapalig-on gid sa pagtuo para sa amon tanan sang nag-abot ang suplay. Mainulikdon gid ang aton organisasyon! Nagpabag-o ini sing daku sa panimuot sang madamo nga di-tumuluo nga miembro sang pamilya sang mga kauturan. Sugod sadto, ang pila sa ila nagbuylog sa amon kag nag-uswag sing maayo subong mga sumilimba sang Dios.” Ang mga suplay ginhatag sa tanan nga refugee sing alalangay.

Sa hingapusan sang 1999 ang mga tawo nga nagbakwit sa pungsod nagdamo sing kapin sa 200,000. Ang isa ka lokal nga pamantalaan nagreport: “Ang Zambia nangin isa sa mga pungsod nga may pinakamadamo nga Aprikano nga refugee nga nagpalagyo sa ila pungsod bangod sang inaway.” Walay sapayan sa panikasog sang mga awtoridad nga mahatag ang mga kinahanglanon sang mga refugee, ang kapaslawan kag pagkadi-naayawan sa tunga sang mga refugee ang gintunaan sang masingki nga mga protesta. Pagkatapos sang isa ka kinagual, ang nagadumala sang mga kampo nagpalapit sa manugtatap sang sirkito, nga nagareklamo nga diutay lang ang iya nabulig sa paghupot sing kahim-ong, bisan pa wala nagapahilabot ang mga Saksi ni Jehova sa bisan ano nga kinagamo. Mainayuhon nga nagsabat ang manugtatap sang sirkito apang malig-on: “Ginbuligan ko kamo! Hunahunaa lamang kon madugangan sing 5,000 ka tawo ang hubon sang mga nagapanggamo? Palihug pasalamati man ang halos 5,000 ka refugee nga wala nag-entra sa kinagual bangod mga Saksi sila. Mga kauturan ko sila!”

Nakilala ang mga Saksi ni Jehova nga may impluwensia agod mangin mahim-ong ang komunidad sang mga refugee. Nagkomento ang isa ka opisyal sang gobierno: “Nabatian namon nga relihioso gid ang mga Saksi ni Jehova, kag gin-asayn namon ang madamo sa ila nga mangin lider sa seksion sang kampo sang mga refugee. Sugod sadto, may kahim-ong sa kampo bangod mabinuligon sila, kag ang tanan nagahugod sa pagbasa sang Biblia. Nagapasalamat gid ako sa Dios nga yara sa tunga namon ina nga sahi sang mga tawo kag nahuptan ang paghidait sa kampo.”

Pagtuman sa Pagdumili Sang Dios sa Dugo

Bisan pa madugay na nga maathag ang kaayuhan sa pagtuman sa sugo sang Kasulatan nga “padayon kamo nga maglihi . . . sa dugo,” sa bagatnan nga Sahara sa Aprika may pag-ihig-ihig kag di-paghangpanay tuhoy sa pagpabulong nga wala nagagamit sing dugo. (Binu. 15:​28, 29) Makapasubo nga ginpintasan kag ginpakahuy-an ang mga Saksi ni Jehova. Kinaandan na lang nga ginakuha sa kagab-ihon ang naospital nga bata kag tughungan nga wala kahibalo ang mga ginikanan.

Ang seis anyos nga apo ni Jenala Mukusao, nga si Michael, nga iya ginaatipan, ginpaospital bangod sang malubha nga anemia. Nagsiling ang doktor nga tughungan sia sang dugo. Sang wala nagsugot si Sister Mukusao, apat ka adlaw sia nga ginpahog kag gin-insultuhan. Nagsiling sia: “Nagpakiluoy ako sa ila kag ginpakita ang akon Medical Directive nga kard, apang wala sila nagpamati. Ginsumbong pa ako sang mga nars nga isa ka aswang nga luyag sa pagpatay sa akon apo.”

Bangod sina nga pagtratar, nangalag-ag ang iban sa pagpaospital. Wala ginasapak sang madamo nga doktor ang kinamatarong sang mga pasyente sa pagdesisyon. Ang luyag magbulig nga mga doktor ginamulay man kag ginalikawan sang iban nga doktor bangod sang pagbulong nga sa ila pagbanta indi maayo nga pamaagi. May mga kabudlayan man bangod sa kakulang sang kagamitan kag mga alternatibo para sa dugo. Apang sang 1989, ang mataas nga opisyal sa medisina sang minahan sang saway nagsiling, “Indi dapat tughungan sang dugo ang mga tawo kon indi nila luyag.” Maathag nga ang pagtamod sang pila ka doktor nagbag-o.

Mabuligon nga Komite

Sang 1995, gintukod sa Zambia ang Hospital Information Services upod ang Hospital Liaison Committees (HLC). Pila lamang ang nagapaabot nga maimpluwensiahan sing daku sini nga komite ang panimuot sang mga manugbulong tuhoy sa pagbulong nga wala nagagamit sing dugo kag sa mga kinamatarong sang mga pasyente. Bahin sa hilikuton sang HLC ang pagduaw sa mga ospital, pag-interbyu sa mga doktor, kag paghimo sing mga presentasyon sa mga nagapangabudlay para sa ikaayong lawas, ang tanan sa tuyo nga matigayon ang kooperasyon kag malikawan ang mga komprontasyon. Nagdayaw gid ang mga talapuanan sang ospital sa maayo kag maathag nga presentasyon. Sa isa ka ospital sa nabagatnan nga bahin sang pungsod, ginsilingan sang isa ka nagatrabaho sa klinika ang mga utod: “Mga doktor gid kamo​​—ugaling wala lang kamo gapanugid.”

Ang isa ka Olandes nga doktor nga nagatrabaho sa isa ka ospital sang distrito sa katundan nga Zambia nagsiling: “Sang nagligad nga duha ka semana, ginaistoryahan namon ang pagbuhin sa paggamit sing dugo bangod sang mga katalagman sini. Karon may yara na mga eksperto nga magasugid sa amon tuhoy sa sini.” Wala lang dugay, ang mga manugbulong nga nakatambong sang mga presentasyon sang HLC nagrekomendar sa ila mga kaupod nga magtambong man. Ang programa nakakuha sang pinasahi nga atension sang mga manugbulong, kag ang komprontasyon nabuslan sang kooperasyon.

Dapat malandas sang pila ka miembro sang komite ang balatyagon nga pagkadi-sangkol kon nagapakig-istorya sa mga doktor, nga madugay na nga ginakabig nga daw mga dios. Ang tsirman sang komite sa Lusaka nga si Utod Smart Phiri, nagsaysay, “Wala ako sing namang-an tuhoy sa medisina kag kulang ako sing pagsalig sa akon kaugalingon.”

Apang sang ulihi, ang pagkamapinadayunon kag pagsalig kay Jehova napadyaan gid. Ang isa pa ka miembro sang komite nagsaysay tuhoy sa sina nga tion: “Tatlo kami ang makigsapol sa isa ka impluwensiado gid nga doktor, nga amo ang ministro sa ikaayong lawas. Ginakulbaan gid kami. Sa koridor, sa atubang sang opisina sang doktor, nangamuyo kami kay Jehova nga buligan Niya kami agod makapamulong sing maisugon. Sang nakasulod na kami sa opisina sang doktor, maayo gid ang amon paghinun-anon, kag nagakooperar gid sia. Nahibaluan ko nga ginabuligan kami ni Jehova kag wala sing rason nga mahadlok.”

Maayo gid ang kooperasyon sa tunga sang HLC kag sang mga manugbulong bangod nagabulong na ang mga doktor sang grabe nga mga balatian nga sang una wala nila ginabaton kon indi magpatughong sang dugo. Sang Oktubre 2000, duha ka manugbusbos ang maisugon nga nag-opera sa anom ka bulan nga lapsag nga si Beatrice, nga taga-Democratic Republic of the Congo. Bisan pa nangin madinalag-on ang operasyon sa apdo nga wala sing pagtughong sang dugo, may negatibo gihapon ini nga publisidad.

Apang, ang ginsiling ni Propesor Lupando Munkonge sa media, ang lider sang grupo nga nag-opera, nagresulta sa positibo nga publisidad. Nagsiling sia nga ginatahod niya ang panindugan sang mga ginikanan ni Beatrice. Nabuhinan sini ang pagmulay sang media. Duha ka bulan sang ulihi ginpagua ang isa ka dokumentaryo sa telebisyon nga nasentro sa sini, nga nagapabutyag sing positibo sa aton tindog tuhoy sa isyu sa pagbulong kag pag-opera nga wala nagagamit sing dugo.

“Dasiga Lang”

Pila na lang ka doktor ang wala nagapati tuhoy sa panindugan sang mga Saksi sa dugo. Ang kalabanan karon nagapati nga ang alternatibo nga estratehiya luwas, simple, kag epektibo​—bisan pa sa kaumhan sa Aprika. Madamo nga pasyente ang nakatuon sang maisugon nga pagpakigbato sa ila kinamatarong. Nagakahulugan ini nga tun-an nila ang importante nga mga isyu kag kon paano mapangapinan ang ila pagtuo pasad sa ila konsiensia.

Bisan gani ang mga kabataan may “dila [na] sang mga natudluan.” (Isa. 50:4) Antes operahan ang otso anyos nga si Nathan nga may osteomyelitis sa tul-an sang iya wala nga hita, ginsilingan niya ang mga doktor: “Palihug, kon operahan ninyo ako, dasiga lang ninyo para indi ako madulaan sing madamo nga dugo. Indi ninyo ako pagtughungi, bangod indi gid kamo pagpatawaron sang akon mga ginikanan kag ni Jehova.” Pagkatapos sang operasyon, ang isa sa mga doktor nga nag-opera nagdayaw gid sa mga ginikanan ni Nathan sa ila paghanas sa ila bata. Mapainubuson nga nagsiling ang doktor, “Ini ang una nga tion nga ginpahanumdom ako sang isa ka bata nga pasyente tuhoy sa importansia sang pagtahod sa Dios.”

“Ginarekomendar namon ang amon kaugalingon subong mga ministro sang Dios, . . . sa mga pagpulaw,” siling ni apostol Pablo. Ang pagpulaw sang mga alagad sang Dios masami nga bangod sang ila kabalaka sa ila masigkatumuluo kag sa pagpasangkad sang matuod nga pagsimba. (2 Cor. 6:​3-5) Matuod gid ini sa mga nagapangalagad sa HLC. Talalupangdon gid ini nga pagsakripisyo. Ang isa ka utod nga babayi nagsiling: “Indi ko mahibaluan kon ano ang isiling ko sa pagpabutyag sang akon apresasyon. Makatalandog kag makapalugpay gid nga mahibaluan ang pagsakripisyo sang mga utod sa HLC nga nagbulig gilayon sa akon kag handa pirme sa pagbulig sa akon. Sang ginsulod ako sa hulot-uloperahan sa ikaduha nga higayon sa sulod sang 24 oras, wala gid ako ginkulbaan. Napalig-on gid ako sa ila ginsiling.” Huo, bisan pa sa ‘malain nga mga report,’ padayon nga ginarekomendar sang mga Saksi ni Jehova ang ila kaugalingon subong mga ministro sang Dios paagi sa pagkooperar sa mga manugbulong. (2 Cor. 6:8) Bangod sang ‘maayo nga mga report,’ napalig-on gid sila nga mangin determinado sa pagtuman sa sugo sang Dios nga ‘magpadayon sa paglihi . . . sa dugo.’

Ministerial Training School

“Sa madamo nga pungsod mahimo nga suspetsahan nga tunaan sang kinagamo ang isa ka grupo sang mga 25 ka pamatan-on nga lalaki,” siling ni Cyrus Nyangu, miembro sang Komite sang Sanga sa Zambia. “Apang ang 31 ka klase sang Ministerial Training School (MTS) padayon nga naghanas sa grupo sang mapagsik, dedikado nga Cristianong mga lalaki nga isa gid ka pagpakamaayo sa mga komunidad nga ila ginaalagaran.” Kapin sa 600 ang nakagradwar na sa sining internasyonal nga eskwelahan ang yara sa nanuhaytuhay nga bahin sang bug-os tion nga pag-alagad sa anom ka pungsod sang nabagatnan nga Aprika. Sa Zambia, kapin sa katunga sang nagalakbay nga manugtatap ang naggradwar sa sini. Ngaa kinahanglanon gid ini nga eskwelahan, kag ano ang nahimo sini?

Sugod sang naggradwar ang una nga klase sang 1993, nakatigayon sing halos 60 porsiento nga pag-uswag sa kadamuon sang aktibo nga mga manugbantala sa Zambia. Apang, kinahanglanon gihapon ang kalipikado nga mga lalaki sa pagtatap sa mga kongregasyon, ilabi na kay mabaskog ang pag-ipit sang komunidad sa pagsunod sa mga tradisyon kag mga kinabatasan nga supak sa mga prinsipio sang Biblia. Agod ipadaku ang panginahanglan sang kalipikado nga mga lalaki sa pagtatap kag pagtudlo, ang isa ka gradwado nagsiling: “Ang problema sa amon teritoryo amo nga ang mga tawo nagpatuyang sa sayop nga mga buhat. Natun-an ko nga dapat gid namon tindugan kon ano ang husto kag indi maglampas sa nasulat sa Biblia.”

Sang primero, namag-uhan pa ang mga estudyante sa nanuhaytuhay nga impormasyon nga ginabinagbinag kag sa kaid-id sang pagtuon. Apang ang mga instruktor malangkagon nga nagbulig. Nagsiling ang isa sa mga instruktor nga si Sarel Hart: “Para sa akon ang pagtudlo sa kada klase kaangay sang paggiya sa ila sa isa ka dalan sa kabukiran. Sa primero, ang tanan wala pa nagkilalahay kag nagatinguha pa nga maanad sa wala masunaran kag makahalawhaw nga mga palibot. Kon kaisa may mga balagbag. Samtang ginalabayan sang mga estudyante ang mga balagbag kag nagapadayon sa pagtaklad, ginabalikid nila ang daw indi malandas nga mga balagbag nga ila naagyan kag indi na ini mabudlay para sa ila.”

Madamo ang naglaragway sang ila pag-uswag sa espirituwal bangod sang ila pag-eskwela nga isa ka metamorphosis. Ang isa ka espesyal payunir karon nga si Elad, nagsiling: “Ginatamod ko ang akon kaugalingon nga di-kalipikado sa pagpanudlo kag bata pa gid para sa dugang pa nga katungdanan sa kongregasyon. Ginbuligan ako sang eskwelahan nga masarangan ini. Sa kongregasyon sa una ko nga asaynment, ang 16 ka manugbantala nabudlayan sa pagdumala sing mainuswagon nga mga pagtuon sa Biblia. Pirme namon ginabinagbinag ang mga panugda kag ginaensayo ang mga presentasyon antes magministeryo. Sang 2001, may 60 na ka manugbantala sa sini nga kongregasyon kag may isa ka naligwin nga grupo sang 20 ka manugbantala.”

Kon Ano ang Kadalag-an

Ano pa nga kadalag-an ang nahimo sang Ministerial Training School? “Ginapatalupangod gid namon ang kapuslanan sang pirme nga pagpaubos, nagapadaku nga indi gid maghunahuna sing labaw sa dapat niya hunahunaon sa iya kaugalingon,” paathag sang instruktor nga si Richard Frudd. “Ang amon ginapaabot amo ang kahamtong, kaawa, kag ang pagpabilin nga malipayon bisan pa nagaatubang sing mabudlay nga mga problema. Kon ginapakig-angutan sang mga utod ang iban sing mainayuhon, nga nagapakita nga luyag nila mag-alagad sa baylo nga alagaran, nian masiling namon nga natuman ang katuyuan sang eskwelahan.”

Ang kamatuoran sini nga mga pulong gin-ugyunan sang mga estudyante. Ang isa nga naggradwar sa ika-14 nga klase nga si Emmanuel, nagsiling: “Indi buot silingon nga bangod gin-asayn kami sa kongregasyon dapat na namon dalidalion ang pagtadlong sang tanan nga diutay nga butang. Sa baylo, ang amon katuyuan amo ang pagpakigbahin upod sa kongregasyon sa labing importante nga hilikuton, ang pagbantala sang maayong balita.”

Ang isa ka payunir nga si Moses nagsiling: “Narealisar ko nga ginagamit ni Jehova ang bisan sin-o nga mapainubuson bisan pa indi ini maalam kag eksperiensiado. Ang importante sa Iya amo ang gugma sa kongregasyon kag sa teritoryo subong man ang pagkooperar sa iban.”

Dalagku nga mga Pagtilipon

Malipayon nga mga okasyon ang mga kapiestahan kag ang ‘balaan nga mga pagtilipon,’ nga ginahiwat sang Israel antes sang Cristianong dag-on, kag nagabulig ini sa mga nagatambong nga unahon ang espirituwal nga mga butang. (Lev. 23:21; Deut. 16:13-​15) Matuod man ini sa mga pagtilipon sang katawhan sang Dios karon. Wala pa nahiwat sa mga matahom kag moderno nga mga sports complex ang mga kombension sa Zambia. Nagtukod ang mga kauturan sang daw isa ka baryo nga ginakombensionan, nga may payagpayag man agod tulugan.

Pagligad sing mga tuig, madamo na sing mas mabakod nga tinukod ang ginpatindog sa sina mismo nga mga duog. Apang, madamo sing mga problema sang primero nga mga tuig nga nagakinahanglan sing pagkamapahituon. “Sa ginahiwatan sang sirkito nga asambleya,” hinumdom sang isa ka manugtatap sang distrito, “gintukuran ako sang payag sang mga utod, nga kinaandan nga human sa hilamon. Nian ginkudalan nila ang palibot sang duog nga ginapungkuan. Mga bulubungyod ang pulungkuan, kag ginahapinan lang ini sang mga laya nga hilamon. Kon kaisa ginatapan sang mga utod ang patay nga daku nga bungsod agod mangin plataporma. Sa ibabaw sini, nagatukod sila sing payagpayag kag diri ipresentar ang programa.”

Nagsaysay ang isa ka misyonero nga si Peter Palliser: “Sa isa ka kombension nagdesisyon ang mga utod nga maghimo sing isa ka mataas nga plataporma. May isa ka utod nga eksperto sa paggamit sing mga eksplusibo. Ginpreparar niya ang duog kag ginpalupok agod mabungkag ang naibabaw nga bahin sang bakante nga bungsod nga mga seis metros ang kataason. Ang nabilin sang bungsod ginpatindugan namon sing podyum.”

Mga Panikasog sa Pagtambong

Ang kalabanan nga duog sang kombension malayo sa mayor nga mga dalan kag mabudlay kadtuan. Nadumduman pa ni Robinson Shamuluma ang isa ka kombension nga iya natambungan sang 1959. “Mga 15 kami nga nagbisikleta pa Kabwe sa Sentral nga Probinsia,” siling niya. “Nagbalon kami sang mais kag uga para may makaon. Sa wayang lang kami nagatulog kon gab-i. Nagsakay kami sa tren sa Kabwe, kag sang ulihi nakaabot kami sa duog sang kombension pagligad sing halos apat ka adlaw nga paglakbay.”

Nadumduman pa ni Lamp Chisenga nga ang isa ka utod naglakbay sing mga 130 kilometros nga nagalakat kag nagabisikleta upod sa iya anom ka bata agod makatambong sa kombension. Nagsiling sia: “Naghanda sila para sa ila paglakbay sing pagkaon​​—sinugba nga balinghoy, groundnut, kag peanut butter. Sa masami kinahanglan nila magtulog sa kagulangan.”

Samtang nagaalagad subong manugtatap sang distrito, natalupangdan ni Wayne Johnson ang panikasog sang madamo agod makatambong. Nagsulat sia: “Ang isa ka espesyal payunir nagbisikleta sing halos isa ka semana agod makatambong sa asambleya. Ang iban nagasakay sa likod sang salakyan. Madamo ang temprano nga nag-abot, sa pagsugod sang asambleya ukon sa semana sang kombension. Nagainamba sila kon gab-i nga nagapungko palibot sa ila mga dabok. Kon kaisa madamo kami nga nagabantala sa latagon amo nga matuptupan namon ang teritoryo sing tatlo ka beses sa sina nga semana.”

Ginpamatukan Apang Wala Nagpatumbaya

Ang dalagku nga pagtilipon nakapalig-on kag nakapabakod gid sa mga kauturan. Karon ginadayaw gid ang mga kombension. Apang, sang mga tion nga may pagbag-o sa politika kag ilabi na sang katuigan 1960 kag 1970, ina nga mga pagtilipon ginasuspetsahan. Ginahimo gid sang mga tawo sa gobierno ang ila masarangan agod madumilian ang aton pagsimba. Bangod nangindi ang mga utod sa pag-amba sang pungsudnon nga ambahanon, wala sila ginahatagan sing permiso sang pulis agod makahiwat sing publiko nga mga pagtilipon. Sang ulihi, ginlimitahan nila ang kadamuon sang tumalambong. “Ang tuig 1974 amo ang katapusan nga tuig nga nakatipon ang mga Saksi ni Jehova sa publiko nga mga duog,” saysay ni Darlington Sefuka. “Ang ministro sang home affairs nagpahibalo nga indi makahiwat sing publiko nga pagtilipon kon indi pag-ambahon ang pungsudnon nga ambahanon kag idispley ang bandera.” Apang, gintugutan ang mga utod nga magtipon sa mga Kingdom Hall nga nakudalan sing hilamon. Agod makapahisuno sa sini nga kahimtangan, ginhimos sang sanga nga sa mga Kingdom Hall na lang hiwaton ang sirkito nga asambleya, nga sa masami isa ukon duha lamang ka kongregasyon ang tumalambong.

Tigdiutay man ang distrito nga kombension. “Sa baylo nga maghiwat sing dalagku nga distrito nga kombension, ginbahin namon ini sa 20 ka gamay nga kombension,” saysay sang isa ka utod nga nagbulig sa pag-organisar sang kombension. “Madamo nga utod ang ginhanas kag ginhatagan sing bahin sa programa kag departamento, agod nga kon kuhaon na ang pagdumili, madamo kami sing eksperiensiado nga mga lalaki nga magamit sa pag-organisar sa mga kombension kag mga asambleya.”

Mga Pagbawtismo

Sugod sang maaga nga bahin sang katuigan 1940, gintinguhaan gid nga mahangpan sang mga ginabawtismuhan kon daw ano ka importante ang ila ginhimo nga pagpabawtismo. Ang pila nabudlayan sa pagsikway sing bug-os sa “Babilonia nga Daku” kag sa mga buhat sang butig nga relihion. (Bug. 18:​2, 4) Nangin mabudlay solbaron ini nga problema bangod pila lang ang makabasa sing maayo kag madamo nga kongregasyon ang wala nakabaton sang bastante nga suplay sang mga bulig sa pagtuon sa Biblia. Amo nga ginainterbyu sang mga manugtatap sang sirkito kag distrito ang kandidato agod mahibaluan kon kalipikado sia. Si Geoffrey Wheeler, isa ka gradwado sa ika-33 nga klase sang Gilead, nagsaysay: “Ginahimutaran gid namon sing maayo ang lapsag nga ginakugos sang mga iloy nga luyag magpabawtismo sa pagpat-od nga wala ini sing bisan ano nga hamonghamong sa lawas. Madamo gid sing mga kandidato; amo nga maabtan kami sing tungang-gab-i sa tion sang semana sang asambleya.” Ang mainayuhon nga bulig sang mga nagalakbay nga manugtatap sa mga gulang sa kongregasyon; bag-o nga mga publikasyon, subong sang “Ang Imo Polong Suga sa Akon Tiil”; kag ang dugang pa nga mga pagbag-o sa organisasyon, nakabulig gid sing daku para mabuhinan ina nga mga pag-interbyu.

Kinulbaan sa Entablado!

Ang de-kostyum nga drama sa Biblia amo gihapon ang ginakalangkagan gid nga bahin sang kombension. Serioso gid ang kada partisipante sa pag-arte suno sa mga karakter nga ila ginatungdan, kag pila lamang ka taga-Zambia ang indi maayo mag-arte. Ang isa anay ka misyonero nga si Frank Lewis kag karon miembro sang panimalay Bethel sa Estados Unidos, nagsaysay: “Wala kami sing narekord nga drama sang una. Ang utod nga may bahin dapat magsaulo sang iya ihambal. Nadumduman ko pa sang nagkadto kami sa isa ka asambleya sa Naaminhan nga Probinsia diin ginpagua ang amon una nga drama, ang tuhoy kay Jose. Sanglit medyo naatrasar ang koreo kag ang iskrip wala nabaton sang mga utod, nag-ensayo kami tubtob sa tungang-gab-i nga nagatinguha sa pagbulig sa mga utod sa pagsaulo sang ila ihambal. Sang ginpagua ang drama, nakalab-ot na kami sa danyag nga ang asawa ni Potifar nagsinggit sa iya bana nga tuyo sia luguson ni Jose. Sa sina nga punto, ang utod nga nagatungod kay Potifar ginkulbaan kag nagbiya sa entablado. Yara ako sa likod sang entablado nga nagabulig sa mga utod nga madumduman ang ila inughambal kag nakita ko sia nga nagtalikod sa entablado. Gilayon ko nga ginhambal sa iya ang pila sang una niya nga ihambal kag gintulod ko sia pabalik sa entablado. Nian sa maathag nga tingog gilayon sia nga nangakig kag ginsuknaan ang tawo nga nagtuyo sa paglugos! Bisan pa nga daw isa ini ka pagsayop sa tion sang amon kombension, kon ginabasa ko gani ang kasaysayan sini sa Biblia, nagahunahuna ako: ‘Siguro amo gid sina ang natabo. Ayhan akig nga nagua si Potifar sa hulot, gin-areglar ang iya kaugalingon, kag nian nagbalik sa pagsukma kay Jose!’ ”

Pagligad sang ikap-at nga tuig sang pagdumili sa dalagku nga mga asambleya kag kombension, sang 1978 ang gobierno naghaganhagan na sa ila pagdumili, amo nga ang “Madinalag-on nga Pagtuo” nga Kombension nangin makahalangkat gid. Ang anay nagalakbay nga manugtatap nagsaysay: “Sa sina nga kombension ginpagua namon ang tanan nga drama sang nagligad nga tuig nga amon nawasi sang ang mga kombension ginahiwat na sa mga Kingdom Hall. Lima ka adlaw ang kombension, kag may lima man kami ka drama, isa sa kada adlaw. Ginpagua namon ang mga drama nga wala namon nakita! Makalilipay gid ini apang mabudlay para sa representante nga gikan sa Bethel bangod repasuhon niya ang tanan nga drama. Trabahuso gid ini!”

“Amo gid ini ang pinakamalipayon nga kombension nga akon natambungan,” siling sang isa ka miembro sang Komite sang Sanga. “Sa aga makita mo ang mga pamilya nga nagagua sa ila mga payagpayag, nga mahipid gid kag matinlo. Nagkari sila para kay Jehova, nga suksok ang ila pinakanami nga bayo. Nagapungko sila sa initan bangod sa masami wala sing mapasilungan. Apang, wala gid sila naghalin sa bug-os nga adlaw kag nagpamati gid sila sing maayo. Makalilipay gid ini nga talan-awon.” Ang pag-inupdanay sing tingob isa gid ka importante nga bahin sa pagsimba sang mga Saksi ni Jehova. (Heb. 10:​24, 25) “Masinulub-on” man bangod sang personal nga mga kabudlayan ukon bangod may pagpamatok man sang relihion ukon wala, nahibaluan sang mga katawhan ni Jehova nga ang pagtambong sa dalagku nga mga pagtilipon isa gid ka rason sang ‘pirme nga pagkalipay.’​​—2 Cor. 6:10.

Pagtukod Sang mga Kingdom Hall

“Ginhimo ko ini nga sulat sa pag-awtorisar sa nasambit nga kongregasyon sa pagpanag-iya sang ila kaugalingon nga lote. Ako ang tag-iya sini nga lote, kag ginatugutan ko sila sa paggamit sini sa sulod sang 150 ka tuig. Wala sing dapat magpahalin sa ila tubtob sa Paraiso.”​​—Chief Kalilele.

Sang maaga nga bahin sang nagligad nga siglo, ang mga nagapangita sing kamatuoran sa nabagatnan nga Aprika nakahangop nga kinahanglan nila magtipon sing tingob sa pagsimba. Sang mga 1910, nagreport si William Johnston nga ang nagauswag nga mga grupo nagtukod sing mga duog tilipunan nga human sa kinaandan nga mga materyales sa ila duog, ang pila mahimo matipunan sing mga 600 ka tawo. Bisan pa madamo ang nalangkag nga makatigayon sing duog sang pagsimba, indi subong sina ang ginabatyag sang tanan. Si Holland Mushimba, nga nakatuon sang kamatuoran sang maaga nga bahin sang katuigan 1930, nagsaysay: “Bisan pa ginapalig-on ang pagtipon para sa pagsimba, ang mga kauturan diri wala sing gana nga makatigayon sing permanente nga tilipunan. Nagatipon kami sa idalom sang daku nga kahoy ukon sa ugsaran sang isa ka utod. Ang pagtamod sang pila ka mga kauturan, suno sa Lucas 9:​58, amo: Bisan gani si Jesus wala sing permanente nga duog tilipunan, ti ngaa matukod gid kita?”

Antes sang 1950, ang kalabanan sang mga duog tilipunan indi mapag-on, madali maguba nga mga tinukod nga human sa wala nasapiyuhan nga tablon kag daga. Sa masako nga rehiyon sang Copperbelt, ginkumbinsi ni Ian Fergusson ang nagadumala sang minahan nga tugutan sia nga mangita sing lote para sa isa ka Kingdom Hall. Sang 1950 natukod ang una nga Kingdom Hall, sa Wusikili. Isa pa ka dekada ang nagligad antes nagplano ang mga kauturan sa isa lang sing talaksan nga pagpanukod. Ang una nga Kingdom Hall nga natukod paagi sa sini nga plano amo ang isa ka mapag-on kag bantang sing atop nga nagabalor sing mga 12,000 kwacha (kuarta sang Zambia). Daku na ini nga balor sa sina nga tion, apang bangod sang pag-usmod sang ekonomiya karon, ang balor sini wala pa gani tatlo ka dolyar (U.S.)!

Bangod nangindi sila sa pagbakal sing mga kard sang partido politika, ang mga Saksi ginpintasan gihapon sang patriotiko nga mga militante. Ginpangsunog ang mga duog sang pagsimba. Nahangawa sa posible nga pag-atake pa gid, ang pila ka mga utod naghunahuna nga mas maayo nga indi na lang sila magtukod sing tilipunan kundi sa wayang na lang magtipon. Pagkatapos sang dugang nga mga pagdumili sang maaga nga bahin sang katuigan 1970, nangin mabudlay pa gid ang pagtigayon sang mga lote. Bisan pa kilala ang mga Saksi ni Jehova nga wala nagasakdag sa bisan anong partido politika, ang mga awtoridad sa pila ka duog nagapatuman nga maglakip sing kard sang partido sa bisan anong letter of application.

Nagsaysay si Wiston Sinkala: “Mabudlay gid makatigayon sing isa ka lote, kag subong man sa pagkuha sing permiso sa pagtukod. Sang ginsugiran namon ang konseho sang siudad nga iakusar namon sila sa korte, abi nila nagalahoglahog lang kami. Apang, nakakita kami sing lagting nga abogado, kag pagligad sang duha ka tuig, ginpaboran kami sang korte kag nagmando sa konseho nga tugutan kami nga makatigayon sing lote. Ini nga kaso nagbukas sang palaabuton nga kahilwayan.”

Ang Itom nga Kabayo

Talagsa lang makatigayon ang mga kongregasyon sang lote nga titulado. Sa masami makakita ang mga utod sang indi maayo nga mga lote, kag bangod wala ini sing titulo indi sila makatukod sing permanente nga bilding. Mahal ang mga materyales, kag madamo ang nagagamit sing plantsa ukon dram nga ginpihak, gintapan, kag ginlansang sa pormas nga kahoy. Nagkomento ang isa ka gulang sa sina nga tinukod: “Ginkulapan namon sing alkitran ang mga plantsa, kag gikan sa malayo ang tilipunan daw isa ka daku nga itom nga kabayo. Indi maagwanta ang kagin-ot sa sulod.”

Nagsiling ang anay manugtatap sang sirkito: “Kon akon pamensaron, daw nasaw-ahan ako nga tawgon ato nga Kingdom Hall. Indi gid ato nagakaigo nga magrepresentar sa Labing Mataas nga Dios, nga si Jehova.”

Ang pila ka kongregasyon nag-arkila sang ila mga tilipunan. Bisan pa nga barato ini, may mga problema lang gihapon. Si Edrice Mundi, nga katapo sang isa lang ka Ingles nga kongregasyon sa Lusaka sang katuigan 1970, nagsaysay: “Nag-arkila kami sing tilipunan nga isa man ka diskohan. Kada Sabado ang mga tawo nagaininom kag nagadisko tubtob sa kaagahon, kag dapat temprano pa kami mag-abot sa Domingo agod maninlo. Nagapanimaho sang serbisa kag sigarilyo ang tilipunan; indi gid ini nagakaigo para sa pagsimba kay Jehova.”

Nagsaysay ang bana ni Edrice nga si Jackson: “Isa ka Domingo sang nagatungatunga na ang programa, may isa ka pamatan-on nga lalaki wala sing pangirakira nga nagsulod kag nagdiretso sa atubangan, naghakwat sang isa ka kaha nga serbisa nga iya nalimtan sang gab-i, kag naggua nga daw wala lang sing mga tawo sa palibot.” Indi katingalahan nga ang mga kauturan nagahandum gid nga makatigayon sang kaugalingon nga mga Kingdom Hall!

Isa ka Talalupangdon nga Programa

Samtang nagadamo ang nagabaton sang mensahe sang Ginharian, nagadamo man ang panginahanglan sang presentable nga mga tilipunan. Apang, bisan pa puno sing kapagsik kag kakugi, ang pila ka kauturan halos indi na makapakaon sa ila pamilya agod lang makabayad sa pagtukod sang isa ka Kingdom Hall. Apang mabinuligon gid si Jehova, kag may maayo sia nga sorpresa.

Sang ginpakita sa isa ka surbe nga nagakinahanglan sing kapin sa 8,000 ka Kingdom Hall sa 40 ka nagauswag nga pungsod sa bug-os nga duta, ang Nagadumala nga Hubon nagdesisyon nga padasigon ang pagpanukod. Natalupangdan man nga sa pila ka duog diutay lang ang may ikasarang sa pagpanukod nga makabulig sa proyekto. Wala sing mabaklan sing kompleto nga mga kagamitan. Dugang pa, sa mga pungsod nga nagauswag pa lang ang ekonomiya, madamo nga kongregasyon ang indi makabayad sang ila loan. Luwas pa, bangod sang madasig nga pagdamo sang mga manugbantala, nabudlayan ang mga sanga sa pila ka rehiyon sa paghimo sing organisado nga programa. Ginbinagbinag ini tanan, ginporma sang Nagadumala nga Hubon ang isa ka komite sa pagdesinyo kag pagpanukod sa Estados Unidos sa pagtatap sa dalagan sang mga programa sa pagpanukod sang Kingdom Hall sa bug-os nga kalibutan. Ginpanagtag ang mga giya sa pagpanukod sang Kingdom Hall sa mga pungsod nga may limitado nga pundo, kag ang mga boluntaryo nga may ikasarang sa pagpanukod gintangdo sa pagtatap sa mga proyekto sa iban nga pungsod.

Kon kaisa ang dinumaan kag mga panimuot tuhoy sa pagpanukod kinahanglan ipasibu. Halimbawa, sa Zambia, ang mga babayi nagaboluntaryo sa proyekto paagi sa pagsag-ob, paghakot sang balas, kag pagluto. Apang, luyag gid sang grupo sang mga manugtukod nga magbulig ang mga utod nga babayi sa aktual nga pagtukod kag ang tanan magtrabaho sa pagtukod.

Ang isa ka lider sa Nasidlangan nga Probinsia daw indi makapati nga ginatan-aw ang isa ka babayi nga nagaasintar sang pader sang Kingdom Hall. Nagtuaw sia: “Sugod sa akon pagkabun-ag, wala pa gid ako nakakita sang babayi nga nagaasintar sang tisa kag nagahimo sini sing pulido! Bulahan gid ako nga makita ini.”

“Ang Amon Espirituwal nga Ospital”

May daku gid nga epekto sa mga komunidad ang programa sa pagpanukod. Madamo sang una nga wala nagasapak ukon nagapamatok sa mga Saksi ni Jehova ang nagapamati na sa ila. Halimbawa, ang isa ka lider sa Nasidlangan nga Probinsia nga sang primero nagpamatok sa pagtukod sang Kingdom Hall sa iya duog nagsiling: “Kon sa akon lang luyag ko nga sugdan ninyo ang inyo proyekto, ugaling ginaipit ako sang mga klero sang iban nga relihion. Karon nakita ko nga maayo gid ang inyo katuyuan. Ining matahom nga bilding amo na karon ang amon espirituwal nga ospital.”

Ang panguna nga hilikuton sang mga Cristiano amo ang pagbantala sang “maayong balita sang ginharian.” (2 Cor. 6:5; Mat. 24:14) Apang, subong nga ginpahulag sang balaan nga espiritu ang katawhan sang Dios sa pagbantala, nagpabaskog man ini sa ila nga mangin mapisan sa pagpauswag sang intereses sang Ginharian paagi sa pagtukod sang presentable nga mga tilipunan. Matuman na karon sang kongregasyon ang katuyuan sini. Nagsiling ang isa ka utod: “Wala na kami karon natahap kon nagaministeryo kag nagaagda sa mga tawo sa amon tilipunan bangod nahibaluan namon nga magasulod sila sa matahom nga Kingdom Hall nga nagahimaya kay Jehova.”

Ang isa pa ka utod nagsiling: “Mahimo nga indi kami takus sa sining matahom nga Kingdom Hall diri sa uma, apang takus ini kay Jehova. Nalipay gid ako nga napadunggan sining mas maayo nga mga duog sang pagsimba si Jehova.”

Ang Nagalakbay nga Hilikuton

Ang pagbatas importante gid sa mga ministro sang Dios. (Col. 1:​24, 25) Huwaran gid ang mga nagalakbay nga manugtatap sa pagtanyag sang ila kaugalingon agod mapauswag ang intereses sang Ginharian. Ang ila mahigugmaon nga mga pagpangabudlay subong mga manugtatap sa pagpalig-on sa mga kongregasyon nagpamatuod nga sila “dulot nga mga lalaki.”​​—Efe. 4:8; 1 Tes. 1:3.

Sang talipuspusan sang katuigan 1930, ang kalipikado nga mga lalaki ginhanas nga mangin mga alagad sang sona kag rehiyon, nga ginatawag karon nga mga manugtatap sang sirkito kag distrito. “Mabudlay gid ang pagkadto sa mga kongregasyon,” saysay ni James Mwango. “Ginhatagan kami sing bisikleta, apang kinahanglan nga updan kami sang mga kauturan nga magabakintol sang amon bagahe nga nagalakat lang. Mga pila ka adlaw ang paglakbay agod makalab-ot sa amon destinasyon. Nagahinguyang kami sing duha ka semana sa tagsa ka kongregasyon.”

“Gulpi Lang Sia . . . Nalipong”

Mas mabudlay ang pagbiyahe sa uma sang una. Si Robinson Shamuluma nga kapin na sa 80 anyos karon, nag-alagad sa nagalakbay nga hilikuton upod kay Juliana nga iya asawa. Nadumduman pa ni Robinson nga naabtan sila sing mabunok nga ulan. Sang naghulaw ang ulan, maklaro ang dalan apang ang lutak tubtob sa pulungkuan sang ila bisikleta! Sang nakalab-ot na sila sa ila duluawon nga kongregasyon, nagapalamuypoy gid ang lawas ni Juliana amo nga indi sia makatiknol bisan sa pag-inom lang sing tubig.

Si Enock Chirwa, nga nag-alagad sa sirkito kag distrito sang katuigan 1960 kag 1970, nagpaathag: “Ang Lunes amo gid ang mabudlay nga adlaw; tion ini sa pagbiyahe. Apang, kon makaabot na gani kami sa mga kongregasyon malimtan namon ang amon paglakbay. Malipayon gid kami kon makaupod namon ang mga kauturan.”

Indi lang kalayuon kag kabudlay ang balagbag. Sa isa ka paglakbay agod maduaw ang isa ka kongregasyon sa aminhan sang pungsod, si Lamp Chisenga gin-updan sang duha ka utod nga lalaki. Sa isa ka yab-ukon nga dalan, ginapanan-aw nila ang isa ka sapat sa malayo. “Indi maklaruhan sang mga utod kon ano ini,” siling ni Utod Chisenga. “Nagapungko ini sa dalan nga daw ido. ‘Naklaruhan nyo na?’ pamangkot ko. ‘Naklaruhan nyo na?’ Nian nabayhunan ini sang utod nga isa ka leon. Nagtiyabaw sia kag gulpi lang sia nga nalipong. Gani nagpahuwayhuway kami sing pila ka tion tubtob nga nagsulod ang leon sa katalunan.”

Si John Jason kag ang iya asawa nga si Kay, nga naghinguyang sing pila ka tuig sa ila 26 ka tuig sa distrito nga hilikuton sa Zambia, nakatuon sing pagpailob sa tion sang mga aberiya. Nagsiling si John: “Nadumduman ko pa nga nagmaneho ako sing kapin sa 150 kilometros nga gubaon ang spring sang salakyan, bangod wala kami sing reserba ukon matawgan para magkay-o. Isa ka bes naaberiya kami. Nag-overheat ang makina sang salakyan kag isa lang ka butang ang mahimo namon: Gingamit namon ang tanan nga tubig sa pagpabugnaw sa makina kag nakatimpla sing isa ka tasa nga tsa. Yara sa naligwin nga duog, ginainitan, kag ginakapoy, nagpungko kami sa salakyan kag nangamuyo kay Jehova sing bulig. Mga alas tres sa hapon, ang salakyan sang nagakay-o sang mga dalan nagapadulong, amo ini ang una nga salakyan nga malabay sa sina nga adlaw. Nakita nila ang amon problema, amo nga nagtanyag ang mga trabahador sa dalan nga guyuron ang amon salakyan. Nakalab-ot kami sa lugar sang mga kauturan antes magdulom.”

Nakatuon sa Pagsalig

Sa sini nga mga kahimtangan ang mga nagalakbay nga manugtatap madali makatuon sa pagsalig, indi sa ila mga ikasarang ukon sa materyal nga mga butang, kundi sa isa ka masaligan nga tuburan sang pagsakdag​​—kay Jehova nga Dios kag sa Cristianong paghiliutod. (Heb. 13:​5, 6) “Tatlo pa lang kami ka semana sa distrito nga hilikuton may problema na kami,” hinumdom ni Geoffrey Wheeler. “Yara kami sa duog nga hiwatan sang asambleya para sa talipuspusan sang semana. May napanubli ako nga isa ka gubaon nga Primus stove. Mainit kag mahangin sina nga adlaw, kag sang ginsindihan ko ang stove, nag-ibwal ang kalayo. Pila lang ka minuto indi na ini mapunggan. Nalab-ot sang kalayo ang goma sa atubangan sang amon Land Rover, kag gilayon nga nagkarabkarab ang salakyan.”

Indi lang pagkasunog sang salakyan ang ila daku nga problema. Nagsiling si Geoffrey: “Ang amon mga bayo nasulod sa itom nga baul nga salsalon sa buli sang Land Rover. Wala ini nasunog; apang nagkurinot ini. Ang mga kauturan naghingagaw sa wala pa nasunog nga bahin sang salakyan kag nasalbar nila ang amon hiligdaan, ang isa ka kamiseta, kag ang akon makinilya. Mapinasalamaton gid kami sa ila kaabtik!” Nasunog ang ila personal nga mga pagkabutang upod sa salakyan, kag wala na sila sing tion sa pagbalik sa banwa sa sulod sang duha ka bulan, gani ano ang ila ginhimo? Nagsiling si Geoffrey: “Ginpahulam ako sang utod sang kurbata, kag nagpamulongpulong publiko ako nga nagabotas. Nalampasan namon ini, kag bug-os gid nga nagbulig ang mga kauturan sa paglugpay sa ila bag-uhan nga manugtatap sang distrito.”

Isa ka Katre nga Indi Masaka Sang Man-ug

Ang gugma kag kabalaka sang mga kongregasyon nga ‘maabiabihon’ nagpalig-on sa mga nagalakbay nga manugtatap kag sa ila asawa nga magpadayon sa ila pagsakripisyo. Madamong beses nga ang mga kongregasyon, bisan pa pigado sa materyal, nag-aman sing mahigugmaon kag ginaapresyar gid ini sing daku.​​—Roma 12:13; Hulu. 15:17.

Bisan pa simple lang ang mga dalayunan sang mga nagalakbay nga manugtatap, gin-aman ini tungod sa gugma. Si Fred Kashimoto, nga isa ka manugtatap sang sirkito sang maaga nga bahin sang katuigan 1980, nakadumdom nga nag-abot sia sa isa ka baryo sa Naaminhan nga Probinsia sang Zambia nga gab-i na. Gin-abiabi gid sia sang mga kauturan. Sang nakasulod na sila sa isa ka payag, gintungtong sang mga utod ang iya bagahe sa isa ka daku nga lamesa nga human sa bilugon nga kahoy nga mga isa ka metro kag tunga ang kataason. Sang gab-i na gid, namangkot si Utod Kashimoto, “Sa diin ako matulog?”

Ginatudlo ang lamesa, ang mga utod nagsabat, “Ina ang imo tulugan.” Sing maathag, bangod madamo sing man-ug, naghimo ang mga kauturan sing katre nga indi masaka sang man-ug. Ang kutson sini hinantal nga hilamon, amo ini ang gintulugan ni Utod Kashimoto sa sina nga gab-i.

Sa mga kaumhan, ang regalo masami nga mga produkto sa uma. “Isa ka bes,” hinumdom ni Geoffrey Wheeler nga nagayuhum, “ginhatagan kami sang mga utod sing manok. Ginpahapon namon ini sa sulod sang kasilyas antes magdulom. Apang, ang kaladlawan kay naglumpat ang manok kag nahulog sa buho sang kasilyas. Ginbatak namon ini paagi sa isa ka sadol. Ginpaliguan ini sang akon asawa sing maalabaab nga tubig nga may habon nga ginbutangan sing pamatay kagaw. Sang talipuspusan sang semana gin-ihaw namon ini kag ginluto, kag manamit gid ini!”

Amo man sini nga kaalwan ang naeksperiensiahan sang mag-asawa nga Jason. “Pirme kami makabaton sing buhi nga manok gikan sa mga utod,” siling ni John. “May gamay kami nga basket, kag ginasulod namon ang isa ka munga sa sini samtang nagabiyahe sa amon distrito. Kada aga nagapangitlog ini, gani wala namon gin-ihaw. Sang nagapang-impaki kami agod magsaylo sa iban na naman nga duog, daw luyag na sang munga nga mag-upod sa amon.”

Mga Pelikula

Sugod sang 1954, ginhimo ang The New World Society in Action kag ang pila ka pelikula agod mangin makagalanyat ang edukasyunal nga hilikuton. “Nagpalig-on ini sa madamo nga magmapisan gid sa ila ministeryo kag sa kongregasyon,” komento sang report gikan sa sanga talatapan sa sina nga tion. Ang nangin halambalanon sang pila samtang nagapangkakas sang mga kagamitan sa duog nga ginhiwatan sang asambleya pagkatapos sang isa ka pasalida amo: “Himuon naton ini sa pamaagi sang ‘The New World Society in Action’ ”​—buot silingon sing “madasig!” Sa una nga tuig sang pagpasalida sini, natan-aw ini sang kapin sa 42,000, lakip sang mga opisyal sang gobierno kag edukasyon, nga nagdayaw gid sa sini. Sang ulihi kapin sa isa ka milyon ka tawo sa Zambia ang nakahibalo tuhoy sa mga Saksi ni Jehova kag sa ila Cristianong organisasyon.

Nadumduman pa ni Wayne Johnson ang epekto sini. Nagsiling sia: “Naganyat gid sang pelikula ang mga tawo amo nga bisan pa malayo sila, nagabiyahe sila agod matan-aw ini kag daku gid ang nabulig sini sa pagtudlo sa ila tuhoy sa organisasyon ni Jehova. Sa masami, sa tion sang pasalida, may mapagsik kag madugay nga pinalakpak.”

Sa pila ka tion, nagapasalida sang isa ka pelikula kon Sabado sang gab-i sang sirkito nga asambleya. Sa mga kagulangan, isa gid ini ka makakulunyag nga eksperiensia. May daku gid ini nga epekto, bisan pa indi mahangpan sang mga tawo nga wala nakasonar sa pangabuhi sa iban nga duog ang pila ka danyag. Sa isa ka pelikula makita ang mga tawo nga nagapaggua sa isa ka subway sa New York City. Madamo ang nagpensar nga ginalaragway sini ang pagkabanhaw! Walay sapayan, ini nga pelikula nagbulig sa mga tawo nga labi pa nga makilala ang mga Saksi ni Jehova. Apang nagbag-o na ang kahimtangan, kag nagbaskog ang paghingamo sang independensia amo nga ginpintasan sang madamo nga mga taga-Zambia ang mga kauturan. Ang mga kongregasyon kag mga nagalakbay nga manugtatap nag-atubang sang mga kahimtangan nga nagakinahanglan sing labi pa nga pagbatas.

Politikal nga Pagpasilabot

Sang Oktubre 24, 1964, ang Naaminhan nga Rhodesia nangin independiente gikan sa Britanya kag nangin Republika sang Zambia. Sa sini nga tion, nangin magamo sa politika. Nasal-an ang neutralidad sang mga Saksi ni Jehova nga isa ka pagsakdag agod padayunon ang paggahom sang kolonista.

Nagsaysay si Lamp Chisenga tuhoy sa iya pagbiyahe sa Lake Bangweulu sa sina nga tion. Plano niya nga magsakay sa sakayan pakadto sa mga isla sini agod duawon ang mga mangingisda nga mga Saksi didto. Ang una nga iya ginsakyan amo ang isa ka bus pakadto sa pangpang. Sang nagpanaug sia, ginpangabay sia nga ipakita ang iya kard sa partido politika. Siempre pa, wala sia sini. Ginkuha sang mga tagsakdag sang isa ka partido sang politika ang iya porpolyo. Nian isa sa ila ang nakakita sang isa ka kahon nga may sulat nga “Watchtower.” Namito sia sing matunog kag nagsinggitan: “Watchtower! Watchtower!”

Nahadlok sang kinagubot, ang isa ka opisyal nagtulod kay Lamp pasulod sa bus nga dala ang iya mga bag. Ang daku nga guban nagdugok kag nagbato sa bus, kag naigo ang puertahan, mga goma, kag mga bintana sini. Ginpaburhot ini sang drayber diretso sa Samfya, nga mga 90 kilometros ang kalayuon. Pagligad sang gab-i nangin kalmado na ang kahimtangan. Pagkaaga, kalmado nga nagsakay si Lamp sa sakayan agod mag-alagad sa magagmay nga mga kongregasyon sa palibot sang linaw.

Paagi “sa pagbatas sang madamo,” nagpadayon ang mga nagalakbay nga manugtatap sa pagrekomendar sang ila kaugalingon subong mga ministro sang Dios. (2 Cor. 6:4) Si Fanwell Chisenga, nga ang sirkito yara sa ubay sang Zambezi River, nagsiling, “Ang pag-alagad subong manugtatap sang sirkito nagakinahanglan sang bug-os kalag nga debosyon kag pagsakripisyo.” Ang pagbiyahe sa kongregasyon pa kongregasyon sa sini nga duog nagalakip sang malawig nga pagsakay sa daan, nagatahos nga baruto sa isa ka suba nga mahimo salakayon sang isa ka maakigon nga hippopotamus kag utdon nga daw kaangay lang sang kagingking. Ano ang nakabulig kay Fanwell nga makapadayon sa sirkito nga hilikuton? Nagayuhum samtang nagatan-aw sa retrato sang mga miembro sang kongregasyon nga nagdul-ong sa iya sa pangpang sang suba, nagsiling sia nga ang nagpahulag sa iya amo ang mga kauturan. Ginadumdom ini, namangkot sia, “Sa diin ka pa makakita sing malipayon nga mga pangguyahon sa sining maakigon nga kalibutan?”

Neutralidad

“Walay soldado nga yara sa pag-alagdan nga nagapasaw-id sa mga palangitan-an sang pagkabuhi, sanglit nga ang iya katuyuan amo ang pagpahamuot sa naglista sa iya.” Amo ini ang ginsulat ni apostol Pablo. (2 Tim. 2:​4, PBS) Buot silingon, ang mga Cristiano indi makigbahin sa politika kag relihioso nga sistema sining kalibutan bilang pagtuman sing bug-os sa ila Lider, nga si Jesucristo. May mga kabudlayan gid sa sini nga panindugan kag may “mga kapipit-an” sa matuod nga mga Cristiano, nga luyag magpabilin nga neutral sa mga hublag sang kalibutan.​​—Juan 15:19.

Sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II madamo ang ginpintasan bangod indi sila “patriotiko.” “Makita namon ang tigulang nga mga lalaki nga ginakarga sa trak nga daw mga sinako lang sang mais tungod indi sila magsoldado,” saysay ni Benson Judge, nga nangin makugi nga nagalakbay nga manugtatap sang ulihi. “Mabatian namon sila nga nagasiling, ‘Tidzafera za Mulungu’ (Mapatay kami para sa Dios).”

Bisan pa indi bawtismado sa sina nga tion, si Mukosiku Sinaali nakadumdom pa nga sa tion sang inaway ang isyu sang neutralidad wala gid nagauntat. “Ginapatuman sa tanan nga tawo ang pagkutkot kag pagpanguha sing gamot sang balagon nga mambongo, nga ginahimo nga latex. Ginapanitan ang mga gamot sini kag ginadugmok kag sang ulihi iproseso subong tal-us sa goma agod himuon nga mga botas sang soldado. Nangindi ang mga Saksi sa pagpanguha sini nga mga gamot bangod sang kaangtanan sini sa inaway. Subong resulta, ginsilutan ang mga utod bangod sang indi nila pagkooperar. Nangin ‘talamayon sila nga mga tawo.’ ”

Subong sina ang pagkabig kay Joseph Mulemwa. Taga-Nabagatnan nga Rhodesia sia, nga nagkadto sa Nakatundan nga Probinsia sang Naaminhan nga Rhodesia sang 1932. Ang pila nagpabangod nga ginapalig-on niya kuno ang mga tawo nga indi na pagtalaumahon ang ila duta bangod ‘malapit na ang Ginharian.’ Ang isa ka ministro sang relihion nga Mavumbo nga nagatamay gid kay Joseph nagpalapta sining butig nga akusasyon. Ginpriso si Joseph kag ginpusasan angot sa tawo nga buangit. Ang pila nagpaabot nga sakiton sang tawo si Joseph. Apang, napakalma ni Joseph ang tawo. Sang nakagua, nagpadayon si Joseph sa pagbantala kag pagduaw sa mga kongregasyon. Napatay sia nga matutom sang tungatunga sang katuigan 1980.

Napalig-on sa Pag-atubang sa mga Pagtilaw

Ang nasyonalismo kag ang kakibang sa sulod sang mga komunidad amo ang rason nga ginapahog ang mga tawo nga tungod sang ila konsiensia indi magpakigbahin sa politika. Bisan pa may kakibang sa pungsod, ang “Maisugon nga mga Ministro” Nasyonal nga Asambleya sang 1963 sa Kitwe nagpamatuod sa paghidait kag paghiusa sa tunga sang mga Saksi ni Jehova. Halos 25,000 ka delegado, ang pila sa ila may dala nga mga tolda kag mga caravan para sa lima ka adlaw nga asambleya, ang nakapanginpulos sa programa sa ila ginpili nga pamatian sa apat ka lenguahe. Ang talalupangdon gid sa sini amo ang pamulongpulong ni Milton Henschel nga nasentro sa kaangtanan sang isa ka Cristiano sa Estado. Nagsaysay si Frank Lewis: “Nadumduman pa namon nga ginhambalan niya kami nga buligan ang amon mga kauturan nga mahangpan ang isyu sa neutralidad. Malipayon gid kami sa sining sibu sa tion nga laygay bangod ang kalabanan nga mga kauturan sa Zambia nakalampuwas sa grabe nga mga pagtilaw nga nag-abot kag nagpabilin nga matutom kay Jehova!”

Sa bug-os nga dekada 1960, nag-antos ang mga Saksi ni Jehova sang lapnag, masingki nga paghingabot lakip sa pagpangguba sang ila mga propiedad. Ginapangguba ang mga balay kag ang mga Kingdom Hall. Sing dalayawon, ginpriso sang awtoridad ang kadamuan nga naghimo sini. Sang nangin Republika sang Zambia ang Naaminhan nga Rhodesia, ginhatagan sang pinasahi nga atension sang mga Saksi Jehova ang sadsaran nga tawhanon nga mga kinamatarong nga yara sa bag-ong konstitusyon. Apang, ang isa naman ka patriotiko nga panimuot malapit na magsugod kag magasalakay lang sa mga walay hinalung-ong.

Pungsudnon nga Simbulo

Sa tion sang pagpangolonya, ginsilutan ang mga kabataan sang mga Saksi ni Jehova sa indi nila pagsaludo sa bandera bangod sang ila relihion, sa sina nga tion sa Union Jack. Ginsilutan man sila bangod indi sila mag-amba sang pungsudnon nga ambahanon. Sang nagreklamo sila sa mga awtoridad, nagbag-o ang pagtamod sang departamento sang edukasyon, kag nagsulat: “Ang pagtamod sang inyo [grupo] tuhoy sa pagsaludo sa bandera bantog gid kag ginatahod, kag walay estudyante ang dapat nga silutan sa indi pagsaludo sa bandera.” Ang bag-o nga konstitusyon sang republika naghatag sing paglaum nga ang sadsaran nga mga kahilwayan, lakip na ang sa konsiensia, panghunahuna, kag relihion, mahimo mapalig-on. Apang, ang bag-o nga bandera kag ambahanon nagpabaskog sa patriotismo. Istrikto nga ginpatuman liwat ang inadlaw nga seremonya sa pagsaludo sa bandera kag ambahanon sa mga eskwelahan. Bisan pa ang pila ka Saksi nga pamatan-on ginhatagan sing eksempsion, madamo ang ginkastigo kag ginpahalin pa gani sa eskwelahan.

Ang isa ka bag-o nga kasuguan sa edukasyon, nga ginpasar sang 1966, naghatag sing paglaum. Nalakip sa sini nga probisyon ang pagtugot sa isa ka ginikanan ukon guardian sa pagpangabay nga ang bata hatagan sing eksempsion sa relihioso nga mga serbisyo ukon mga selebrasyon. Subong resulta, madamong kabataan nga ginsuspende ukon ginpahalin anay ang nakaeskwela liwat. Apang, wala magdugay kag sing malikumon, may gindugang sa kasuguan sang edukasyon, nga nagapaathag nga ang mga bandera kag pungsudnon nga ambahanon isa ka sekular nga simbulo nga nagasakdag sa pagkabalaka sa pungsod. Walay sapayan sang pagpaathag sang mga kauturan sa mga opisyal sang gobierno, sang talipuspusan sang 1966, kapin sa 3,000 ka kabataan ang ginpahalin sa eskwelahan tungod sa ila neutralidad.

Indi Makaeskwela si Feliya

Nag-abot ang tion agod tilawan ang legalidad sa sina nga aksion. Isa ka pagtilaw ang ginhimo. Si Feliya Kachasu wala nagapalta sa klase sa Buyantanshi School sa Copperbelt. Bisan pa isa sia ka huwaran nga estudyante, ginpahalin sia sa eskwelahan. Nagsaysay si Frank Lewis kon paano napasaka sa korte ang kaso: “Ginsang-at ni Mr. Richmond Smith ang amon sumbong, kag mabudlay gid ini sanglit batok ini sa gobierno. Sang nabatian niya ang paathag ni Feliya kon ngaa indi sia magsaludo sa bandera, nakumbinsi sia nga batunon ang kaso.”

Si Dailes Musonda, nga nagaeskwela sa Lusaka sa sina nga tion, nagsiling: “Sang nasang-at na sa korte ang kaso ni Feliya, nagapaabot gid kami sang maayong resulta. Ang mga kauturan nagbiyahe gikan pa sa Mufulira sa pagtambong sa kasaba. Gin-agda ako upod ang akon magulang nga babayi. Nadumduman ko pa si Feliya sa husgado, nga nagakalo sing puti kag malus-aw sing duag ang iya bayo. Ang kasaba nagdugay sing tatlo ka adlaw. May mga misyonero pa sa pungsod sa sina nga tion; sanday Utod Phillips kag Utod Fergusson nagkadto man sa pagpamati. Abi namon ang ila presensia makabulig.”

Naghinakop ang puno nga hukom: “Sa sini nga kaso ang ginhimo sang mga Saksi ni Jehova wala nagapahangop nga wala nila ginatahod ang pungsudnon nga ambahanon ukon ang bandera.” Apang, nagsiling sia nga ang seremonya sekular kag bisan pa sa pagkasinsero ni Feliya sa iya pagtuo, indi sia mahimo hatagan sing eksempsion suno sa kasuguan sang edukasyon. Sa iya pagpati ang mga seremonya, ginapatuman tungod sa seguridad sang pungsod. Indi gid namon mahangpan kon paano nga ang pagpatuman sina sa isa ka bata makahatag sing kaayuhan sa katawhan. Indi na makaeskwela si Feliya tubtob nga ginahuptan niya ang iya Cristianong mga pagpati!

Naghinumdom si Dailes: “Nalugaw-an gid kami. Walay sapayan, ginsalig namon ang tanan kay Jehova.” Sang nagabaskog pa gid ang mga pag-ipit, si Dailes kag ang iya utod nga babayi nag-untat sa pag-eskwela sang 1967. Sang talipuspusan sang 1968, halos 6,000 ka kabataan sang mga Saksi ni Jehova ang ginpahalin sa eskwelahan.

Gindumilian ang Publiko nga mga Pagtilipon

Ang Public Order Act sang 1966 nagpatuman nga ang tanan nga publiko nga pagtilipon dapat sugdan paagi sa pungsudnon nga ambahanon. Amo nga indi na praktikal ang paghiwat sang mga asambleya sa diin ginaagda ang publiko sa pagtambong. Ginsunod sang mga kauturan ang ginapatuman sang gobierno paagi sa paghiwat sang dalagku nga pagtilipon sa pribado nga mga duog, sa masami sa mga Kingdom Hall lang, nga nakudalan sing hilamon. Bangod natingala, madamo nga interesado ang nagtambong sa pag-usisa sang nagakalatabo, amo nga padayon nga nagdamo ang mga tumalambong kag sang 1967, mga 120,025 ang nagtambong sa Memoryal sang kamatayon ni Cristo.

“Sa sini nga tion may mapintas nga mga pagpamatok,” saysay ni Lamp Chisenga. “Sa Samfya, isa ka guban ang nag-atake kag nagpatay kay Utod Mabo nga katapo sang kongregasyon sa Katansha. Kon kaisa ginasalakay ang mga kauturan sa tion sang mga miting, kag madamong Kingdom Hall ang ginpanunog. Apang, ginatahod gihapon sang mga awtoridad ang mga Saksi, kag ang pila ka mga manugpamatok gin-aresto kag ginsilutan.”

Ang Ila Kaugalingon nga Air Force!

Ang mga manugpamatok padayon sa ila butig nga panumbungon sa mga Saksi ni Jehova, nagasumbong nga manggaranon kuno sila katama kag luyag nila magtukod sing bag-o nga gobierno. Isa ka adlaw ang sekretaryo sang nagagahom nga partido hinali lang nga nagkadto sa sanga talatapan sa Kitwe. Ang patimaan lang sang mga utod nga nag-abot sia amo ang pagdagsa sang mga pulis sa ganhaan. Naakig sia sang nakigsugilanon sa mga tiglawas sang sanga. “Gintugutan namon kamo sa pagtukod sa sining mga bilding,” singgit niya. “Ano ang ginahimo ninyo sa sini? Amo bala ini ang mga opisina sang inyo gobierno?”

Ang pila sa mga awtoridad nagapati gihapon sa mga huringhuring. Sa Aminhan-Nakatundan nga Probinsia sang Zambia, gintinguhaan sang mga pulis nga bungkagon ang kombension paagi sa tear gas. Nakapadala pa ang mga utod sing telegrama sa sanga talatapan. May gamay nga eroplano ang isa ka dumuluong nga mangunguma, nga amo ang nagbulig sa mga tiglawas sang sanga nga makakadto sa Kabompo sa pagpakalma sang kahimtangan kag sa paglubad sang mga di-paghangpanay. Sing makapasubo, wala sini madula ang pagsuspetsa sang pila sa bag-o nga report nga ang mga Saksi may kaugalingon nga air force!

Sa duog sang kombension, gintipon sang mga utod ang tanan nga basiyo sang tear-gas. Sang ulihi, nakigsugilanon ang mga representante sang sanga sa mga opisyal sang gobierno sa pagpabutyag sang ila kabalaka, ginpakita nila ini sa ila subong ebidensia sa paggamit sang di-kinahanglanon nga puersa. Damo gid ang nakahibalo sini nga hitabo, kag ang mahidaiton nga reaksion sang mga Saksi natalupangdan gid.

Pagpaathag sa Aton Panindugan

Ginpabaskog pa gid ang pagtinguha nga dumilian sang kasuguan ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova. Luyag sang sanga nga ipaathag sa gobierno ang aton neutralidad. Sanday Smart Phiri kag Jonas Manjoni amo ang gintangdo nga magpresentar sa atubangan sang madamo nga ministro sang gobierno. Sa tion sang presentasyon, gin-akigan sang isa ka ministro ang mga utod. “Kanami gid sa inyo dal-on sa gua kag kastiguhon!” pangakig niya. “Nahibaluan bala ninyo kon ano ang inyo ginhimo? Ginkuha ninyo ang amon pinakamaayo nga banwahanon, kag ano ang ginbilin ninyo sa amon? Amo ang mga manugpatay, mga makihilahion, kag mga kawatan!”

Nagsabat gilayon ang mga utod: “Apang ang iban sa ila amo man sina sang una! Mga kawatan, mga makihilahion, kag mga manugpatay, apang bangod sang gahom sang Biblia, ini nga mga tawo nagbag-o kag nangin pinakamaayo nga banwahanon sang Zambia. Amo nga nagaapelar kami sa inyo nga tugutan kami sa pagbantala.”​​—1 Cor. 6:​9-​11.

Pag-deport kag Indi Bug-os nga Pagdumili

Subong sang aton nahibaluan na, ginmanduan ang mga misyonero nga maghalin sa pungsod. “Indi gid namon malipatan ang Enero 1968,” siling ni Frank Lewis. “Ginteleponohan kami sang isa ka utod nga ang isa ka opisyal sa imigrasyon nakalumbos lang gid sa iya balay. Ginhatag sa iya sang opisyal ang mga papeles sa pag-deport sa iya nga nagahatag sing pito ka adlaw sa pag-untat sang iya mga hilikuton sa Zambia kag nian maghalin. Nag-inasud-asod ang mga tawag. Sang ulihi, isa ka utod ang nagtawag sa pagtunda nga nabatian niya nga ang daku nga tinukod sa Kitwe amo ang madason sa listahan.” Sing maathag, inang matigdas nga tikang gintuyo agod bungkagon ang paghiusa sang mga Saksi kag palas-ayon ang ila kakugi sa pagbantala.

Pagkadason nga tuig, gin-aprobahan sang presidente ang Preservation of Public Security Order, nga nagadumili sa pamalaybalay nga pagbantala. Sa sining pagdumili, kinahanglan bag-uhon sang mga kauturan ang ila pamaagi sa pagministeryo, kag ginpadaku ang di-pormal nga pagpanaksi. Ang Aton Ministeryo sa Ginharian nangin ang Our Monthly Letter, kag ang seksion nga “Presenting the Good News” nabuslan sang tig-ulo nga “Our Internal Ministry.” Nagbulig ini nga indi masat-uman sang gobierno ang hilikuton. Naglab-ot sa kataason nga halos 48,000 ka pagtuon sa Biblia sa puluy-an ang ginreport sang Abril 1971, nga nagapakita nga ang pagtinguha nga dumilian ang hilikuton wala nagpaluya sa mga kauturan.

Si Clive Mountford, nga nagaistar karon sa Inglaterra, nakapakig-upod sa madamo nga misyonero. Nagsaysay sia: “Ang isa ka paagi nga makapanaksi kami amo ang pagpasakay sa mga tawo sa amon salakyan kag nian hinun-anunan sa ila ang kamatuoran. Pirme kami nagabutang sang mga magasin sa salakyan, agod nga makita ini sang mga nagasakay.”

Bisan pa indi supak sa kasuguan ang mga paghinun-anon sa Biblia, ang mga pagdumili nagapatuman nga dapat pahibaluon anay ang tawo antes sia duawon. Kon kaisa amo man sini ang himuon kon magduaw sa mga paryente, mga kabutho sang una, mga katrabaho kag iban pa. Sa tion sang mainabyanon nga pagduaw, mataktikanhon nga ginaliton ang pag-istoryahanay sa Kasulatan. Sanglit nagalumon ang tapik nga mga pamilya, madamo ang maduaw nga mga di-tumuluo nga paryente kag mga miembro sang komunidad.

Sang 1975 nagreport ang sanga: “Pila ka libo nga manugbantala sa amon teritoryo ang wala pa gid nakabantala sa pamalaybalay. Apang, may bag-o man nga mga disipulo, kag nakapanaksi man sing daku.” Bangod sa pagdumili sa pamalaybalay nga hilikuton, nangita ang mga kauturan sing paagi agod makapanaksi. Ang isa ka paagi amo ang ginhimo sang isa ka utod nga manughupot sang mga rekord sa isa ka departamento sang gobierno. Ang iya trabaho amo ang pagrekord sang mga ngalan kag mga detalye tuhoy sa mga tawo. Ginahatagan niya sing daku nga igtalupangod ang may Biblikanhon nga mga ngalan kag ginapamangkot niya kon ano ang ila nahibaluan tuhoy sa karakter sang Biblia nga iya katukayo. Naghatag ini sing madamo nga kahigayunan sa pagpanaksi. Sang nagkadto sa iya opisina ang isa ka iloy kag ang iya bata nga babayi, natalupangdan sang utod nga Eden ang ngalan sang bata. Sang ginpamangkot sia kon ano ang kahulugan sang “Eden,” nag-aku ang iloy nga wala sia makahibalo. Malip-ot nga ginpaathag ini sang utod, kag nagsiling nga sa dili madugay, ang duta mangin kaangay sang Paraiso sa Eden. Bangod interesado, ginhatag sang babayi ang iya adres. Nangin interesado man ang iya bana, kag ang pamilya nagtambong sa mga miting, kag sang ulihi ang pila sa ila nabawtismuhan.

Nagkalit man sa pagpanaksi ang iban nga manugbantala sa ila ginatrabahuan. Si Royd, nga nagatrabaho sa minahan, pirme nagapamangkot sa iya mga katrabaho kon tigpalanyaga tuhoy sa ila pagtamod sa nanuhaytuhay nga teksto. “Sin-o sa banta ninyo ang ‘igang’ nga ginsambit sa Mateo 16:18?” Ukon, “Sin-o ang ‘bato nga kasandaran’ sa Roma 9:​32?” Sa masami madamo nga mga minero ang nagatipon sa pagpamati sa iya paathag sa Kasulatan. Bangod sa sining di-pormal nga mga paghinun-anon, ang pila sa mga katrabaho ni Royd nag-uswag sa dedikasyon kag bawtismo.

Ang di-malingkang nga tindog sang aton mga pamatan-on sa eskwelahan naghatag man sing mga kahigayunan agod mabatian sang iban ang kamatuoran. Sang ang isa ka grupo sang mga kabataan nagdumili sa pagkanta sing patriotiko nga mga ambahanon, naakig ang ila manunudlo kag nagmando sa klase nga magtindog sa gua. Ang isa sa mga bata nagsaysay: “Abi sang manunudlo indi kami makahibalo magkanta bisan sang amon relihioso nga mga ambahanon. Sa banta niya amo na ini ang kahigayunan agod pakahuy-an kami. Ginsugo niya kami nga magbahinbahin suno sa amon relihion. Ang tagsa ka grupo ginsugo nga mag-amba sang isa ukon duha ka ambahanon sang ila simbahan. Sang ang duha ka grupo indi makasaulo sang bisan isa ka kanta, kami naman ang iya ginpakanta. Nagkanta kami sing ‘Ini ang Adlaw ni Jehova!’ Daw maayo ang amon pagkanta​​—ang mga tawo nga nagalabay sa eskwelahan nagdulog sa pagpamati sa amon. Ginsundan namon ini sang ‘Si Jehova Nagahari Na!’ Ang tanan nagpamalakpak sing mabaskog, lakip ang manunudlo. Nagbalik kami sa hulot klasehan. Madamo sa amon klasmeyt ang namangkot kon sa diin kami nakatuon sinang matahom nga mga ambahanon, kag ang iban nag-upod sa amon sa mga miting, kag sang ulihi nangin aktibo nga mga Saksi.”

“Ang mga Nagapanagtag Sang mga Libro”

Sa sulod sini nga tion ang mga kauturan nangin ‘mainandamon subong sang mga man-ug apang inosente subong sang mga salampati.’ (Mat. 10:16) Bangod sang ila pinasahi nga literatura kag kapagsik sa paggamit sang mga bulig sa pagtuon sa Biblia, ang mga Saksi ni Jehova ginhayuan nga Abaponya Ifitabo buot silingon “Ang mga Nagapanagtag (ukon, Nagapahamtang) Sang mga Libro.” Walay sapayan sang determinado nga panikasog sang mga manugpamatok sa pagpauntat sa mga kauturan, nagpadayon ang pagbantala sing Ginharian. Bisan pa nagdugay sing tinuig ang mapintas kag masingki nga pagpamatok, sang maaga nga bahin sang katuigan 1980, naghaganhagan ini.

Mga 25 ka tuig pagkatapos sang independensia sang pungsod, halos 90,000 ang nabawtismuhan. Apang ang kadamuon sang aktibo nga manugbantala nagdugang lamang sing 42,000. Ano ang rason? Matuod, ang pila napatay kag ang iban nagpanglugayaw. “Apang, ang kahadlok sa tawo, isa man ka rason,” saysay ni Neldie, nga nagaalagad sa sanga talatapan sa sina nga tion. Madamo ang nangin di-regular ukon di-aktibo sa ministeryo. Dugang pa, ang independensia nagresulta sing pagbag-o. Ang pagdumalahan kag administrasyon sa negosyo, nga sang una ginapauyat lang sa dumuluong nga mga trabahador, nangin bakante. Bangod sang bag-o nga mga oportunidad sa pabalay, palangabuhian, kag edukasyon, madamo nga pamilya ang nagliton sang ila atension sa materyal nga mga butang gikan sa espirituwal.

Apang, nag-uswag gihapon ang hilikuton. Ang maalam nga si Hari Solomon nagsulat: “Sa kaagahon isab-ug ang imo binhi kag tubtob sa gab-i dili pagpapahuwaya ang imo kamot; kay wala ka makahibalo kon diin ini magauswag, kon diri ukon dira, ukon kon ang duha mangin alangay nga maayo.” (Man. 11:6) Nagtinguha ang mga kauturan sa pagsab-ug sang binhi sang kamatuoran nga mahimo magtubo kon mangin paborable na ang kahimtangan. Bangod sang padayon nga pag-uswag nagbakal sang bag-o nga trak sang 1976 agod magamit sa pagpangdul-ong sang mga literatura. Sang 1982 nagsugod ang pagtukod sang bag-o nga mga pasilidad sang imprintahan sa duog nga mga pila ka kilometro gikan sa Bethel. Ini nga pag-uswag nagpahamtang sang sadsaran para sa palaabuton nga pag-uswag.

Ang pila ka pungsod sa sentral Aprika nakatigayon sing paghidait kag kahilwayan sa pila ka kasangkaron gikan sa inaway sibil nga nagakatabo sa Zambia. Samtang ang mga kahimtangan karon paborable na gid sa ‘pagbantala sing maayong balita sang maayong mga butang,’ ang mga handumanan sang “mga kapipit-an” amo ang nagpalig-on sa mga matutom nga magpadayon nga masako sa “pagtipon sing bunga tungod sa kabuhi nga walay katapusan.”​​—Roma 10:15; 2 Cor. 6:4; Juan 4:36.

Pagpasangkad Sang Sanga

Sang katuigan 1930, si Llewelyn Phillips kag ang iya mga kaupod, nagtatap sang ila mga asaynment sa duha sing hulot nga bilding nga ila gin-arkilahan sa Lusaka. Wala gid sing may nagdahom nga karon may 110 ektaryas nga Bethel complex, nga ginapuy-an sang kapin sa 250 ka boluntaryo. Ini nga mga kauturan nagatatap sa espirituwal nga kinahanglanon sang kapin sa 125,000 ka manugbantala kag payunir. Binagbinagon naton sing makadali kon paano natabo ining pag-uswag.

Subong sang aton nahibaluan na, sang 1936 nag-ayo ang panimuot sang mga awtoridad amo nga nabuksan ang isa ka depot sang literatura sa Lusaka. Bangod sang madasig nga pag-uswag kinahanglan na nga magsaylo sa isa ka mas daku nga bilding. Nabakal ang isa ka balay nga malapit sa sentral nga estasyunan sang pulis. “May duha ini ka kuarto,” saysay ni Jonas Manjoni. “Ang hulot kalan-an amo ang Service Department, kag ang beranda, amo ang Shipping Department.” Sang 1951, nagbakasyon si Jonas sing duha ka semana gikan sa iya sekular nga trabaho agod mag-alagad sa Bethel, kag sang ulihi nag-alagad sia sing permanente sa Bethel. “Organisado gid kami, kag malipayon gid,” siling niya. “Upod ko si Utod Phillips sa Shipping Department, ako ang nagatatap sa mga suskripsion kag nagapanapik sang selyo sa mga rolyo sang magasin. Makalilipay gid mahibaluan nga nagapangalagad kami sa mga kauturan.” Gin-updan sang ulihi ni Harry Arnott si Llewelyn Phillips, kag nagpanghikot sila kaupod sang lokal nga mga kauturan, kaangay nanday Job Sichela, Andrew John Mulabaka, John Mutale, Potipher Kachepa, kag Morton Chisulo.

Bangod sang bugana nga minahan sa Zambia kag ang pag-uswag sang mga imprastraktura kag minahan amo ang nagganyat sa mga tawo nga naghalin sa iban nga bahin sang pungsod nga magpuyo diri, amo nga ginliso ang igtalupangod gikan sa Lusaka pa Copperbelt. Nagrekomendar si Ian Fergusson nga magbakal sing propiedad sa isa ka banwa nga may minahan, kag sang 1954 ang sanga talatapan ginsaylo sa King George Avenue, Luanshya. Apang, wala madugay, ini nga propiedad nangin gutok na para matatapan ang gulpi nga pag-uswag sa latagon, nga naglab-ot tubtob sa kalabanan nga pungsod sa Sidlangan nga Aprika. Sa tion sang iya pagduaw sa “Nagamata nga mga Ministro” Distrito nga Asambleya sang 1959, si Nathan Knorr, nga gikan sa ulong talatapan, nakakita sing posible nga duog para sa bag-o nga sanga kag naghatag sing pahanugot nga sugdan ang pagtukod. Nagsaysay si Geoffrey Wheeler, “Sanday Frank Lewis, Eugene Kinaschuk, kag ako upod ang isa ka arkitekto nagkadto sa bag-o nga lokasyon sa Kitwe sa pagtanda sang eksakto nga lokasyon sang bag-o nga Bethel.” Sang Pebrero 3, 1962, ang bag-o nga sanga talatapan kag ang isa ka puluy-an, isa ka hulot-imprintahan, kag isa ka Kingdom Hall gindedikar kay Jehova. Sa paghinakop sa programa sang dedikasyon sang pasilidad, si Harry Arnott, nga amo ang alagad sang sanga sa sina nga tion, nagpatalupangod sa mas importante pa nga espirituwal nga pagtukod nga ang tanan dapat mangabudlay sing lakas nga nagaasintar sing mga bloke nga amo ang pagtuo, paglaum, kag gugma.

Sang ulihi ini nga mga pasilidad indi na makasakdag sa mga kinahanglanon bangod sang pag-uswag sang manugbantala sang Ginharian gikan sa 30,129 tubtob sa halos 57,000 pagligad sang napulo ka tuig. “Ginpalig-on kami ni Utod Knorr nga pasangkaron ang imprintahan,” saysay ni Ian Fergusson. “Nagkadto ako sa sanga sa Elandsfontein, Bagatnan nga Aprika, sa pagkonsulta sa mga kauturan. Sang ulihi ang imprintahan ginkarga sa eroplano pa Kitwe.”

Luwas sa mga literatura kag magasin, nagabalhag man ang Kitwe sang bulanan nga Ang Aton Ministeryo sa Ginharian agod ipadala sa Kenya kag sa iban pa nga mga teritoryo sa Sidlangan nga Aprika. Wala magdugay, ang diutay nga pasilidad sang imprintahan nangin gutok na, kag kinahanglan naman nga isaylo ang imprintahan. Sang ang konseho sang siudad nagpamatok sa paggamit sang bakante nga lote, gintanyag sang isa ka utod ang iya lote. Nahuman ang bilding sang 1984. Sa tatlo ka dekada, ang Kitwe amo ang espirituwal nga sentro sang pagbantala sa Zambia.

Sa tion sang mabudlay nga mga tuig sang gindeport ang mga misyonero, ang kadamuon sang nagboluntaryo sa sanga talatapan nagdamo tubtob sa punto nga ang 14 ka miembro sang panimalay Bethel nagapauli na lang sa ila balay. Kinahanglan ang pagpasibu agod maatipan sing maayo ang palaabuton nga hilikuton. Sang ulihi, nagbakal sang duha ka balay kag nag-arkila sing isa pa, agod mangin posible nga madugangan ang panimalay Bethel. Apang sing maathag, kinahanglan gid ang bag-o nga pasilidad. Sing makalilipay nag-uswag gid ang kahimtangan. Sang 1986, ang mga utod sa iban nga duog gin-asayn sa pagpangita sing lote para sa bag-o nga sanga. Ang 110 ektaryas nga uma nabakal mga 15 kilometros sa katundan sang kapital. Maalamon gid ini nga pagbakal sanglit ang duog may bugana nga pundo sang tubig sa idalom-duta. Nagkomento si Dayrell Sharp, “Sa banta ko gintuytuyan gid kami ni Jehova sa sining matahom nga duog.”

Dedikasyon kag Pag-uswag

Sang Sabado, Abril 24, 1993, ginatos ka madugay na nga nagaalagad kay Jehova ang nagtambong sa dedikasyon sang bag-o nga mga pasilidad. Lakip sa 4,000 ka lokal nga kauturan ang kapin sa 160 ka bisita nga gikan sa iban nga pungsod, lakip ang mga misyonero nga ginpahalin sa Zambia mga 20 ka tuig na ang nagligad. Si Theodore Jaracz, isa sa duha ka miembro sang Nagadumala nga Hubon nga presente, nagpamulongpulong sa tema nga “Pagrekomendar Sang Aton Kaugalingon Subong mga Ministro Sang Dios.” Ginpahanumduman niya ang mga madugay na nga nag-alagad sing matutom nga kon wala sila nagmapinadayunon, wala gid ini nga tinukod. Nagapatuhoy sa pulong ni Pablo sa mga taga-Corinto, ginpadaku niya nga ang isa ka matuod nga ministro nagapalambo sing bunga sang espiritu, nga nagabulig sa isa nga makabatas sa mga kabudlayan, mga pagtilaw, kag mga kasakit. “Ginrekomendar ninyo ang inyo kaugalingon nga mga ministro sang Dios,” siling niya. “Kinahanglan namon tukuron ining bag-o nga sanga bangod sang pag-uswag sang hilikuton.”

Natukod sang 2004 ang isa ka bag-o nga residensia nga may apat ka panalgan kag 32-ka kuarto. Halos 1,000 metros kuadrado nga bilding sang imprintahan ang ginpauswag pa gid agod makahimo sing 47 ka opisina sang mga manugbadbad kag hulot para butangan sang mga papeles, conference room, kag librarya.

Bisan pa sang kapigaduhon kag iban pa nga kabudlayan, ang mga Saksi ni Jehova sa Zambia nag-uswag sa ila pag-alagad sa Dios, kag ginakabig nila nga isa ka pribilehiyo ang pagpaambit sang ila espirituwal nga mga manggad sa iban.​​—2 Cor. 6:10.

Pagrekomendar Sang Kamatuoran sa Tanan

Ang pamilya importante gid sa mga taga-Zambia kag sa pagligad sing mga tuig amo ini ang naghatag sing kahigayunan sa madamo nga mapadaku sa dalanon sang kamatuoran. Ang halambalanon sang mga tigulang sa Nakatundan nga Probinsia sang Zambia amo, Wala gid ginabug-atan ang baka sang iya mga sungay. Buot silingon, ang katungdanan sa pagtatap sang isa sa iya pamilya indi pabug-at. Ang Cristianong mga ginikanan nakahibalo sang ila salabton sa Dios kag isa gid ini ka positibo nga impluwensia sa ila kabataan, nga nagarekomendar sa Cristianong ministeryo paagi sa pulong kag sa buhat. Karon, madamo ang makugi nga kabataan sinang mga mainunungon.​​—Sal. 128:1-4.

Nalipay gid ang mga Saksi ni Jehova sa Zambia sa resulta sang pagkamapailubon kag pagsakdag ni Jehova. (2 Ped. 3:​14, 15) Sang temprano nga bahin, “maathag,” nga ang pasad sa Biblia nga pagpati nagbulig sa ila agod mabatas ang tion sang pagkawalay kapat-uran. Ang aktibo nga “gugma nga wala sing pagkasalimpapaw” nagpadayon sa paghugpong sa katawhan nga gikan sa nanuhaytuhay nga tribo kag padayon nga nagapamunga sing espirituwal nga pag-uswag nga walay kasakit. Sa paggamit sang “mga hinganib sang pagkamatarong” sa pagdepensa kag pagpahibalo nga may “kaayo,” nabuksan nila ang panghunahuna sang madamo, lakip na ang awtoridad, nga sa masami nagaresulta sing “maayo nga report.” Karon kapin sa 2,100 ka malig-on nga kongregasyon ang natukod “sa ihibalo” nga ginabuligan sa pagtatap sang kalipikado nga mga naggradwar sa Ministerial Training School. Bisan pa may mas grabe nga “mga kapipit-an” sa palaabuton, determinado ang mga Saksi ni Jehova nga ‘magkalipay’ sa ila pagtilipon.​​—2 Cor. 6:​4-​10.

Sang 1940 nga tuig sang pag-alagad, mga 5,000 ang nagtuman sa sugo ni Jesus nga saulugon ang iya kamatayon. Mga 1 sa kada 200 ukon kapin pa sang populasyon. Sang nagligad nga tuig, kapin sa tunga sa milyon​​—sa pagkamatuod 569,891 sang 2005—​nga nagapahangop nga mga 1 sa kada 20 ka tawo ang nagpadungog kay Jehova sa sinang pinasahi nga gab-i. (Luc. 22:19) Ngaa nagmadinalag-on ang pagtilipon sang katawhan ni Jehova? Ini bangod kay Jehova nga Dios, ang responsable sa espirituwal nga pag-uswag.​​—1 Cor. 3:7.

Apang ginhimo gid sang mga Saksi ni Jehova sa Zambia ang ila bahin. “Wala gid namon ginakahuya ang pagsugid sa maayong balita; para sa amon isa gid ini ka pribilehiyo,” siling sang isa ka miembro sang Komite sang Sanga. Maathag gid para sa mga bisita nga ang mga Saksi ni Jehova nagahimo sang ila ministeryo sing matinahuron kag determinado. Indi katingalahan nga ang ila ratio mga 1 ka manugbantala sa 90 ka tawo! Apang, madamo pa sing dapat himuon.

“Ang ngalan ni Jehova torre nga mabakod. Ang matarong nagadalagan sa sini kag ginahatagan sing pangamlig.” (Hulu. 18:10) May tion pa ang mga matarong nga maghingagaw sa pagdampig kay Jehova karon. Ang halos 200,000 nga ginadumalahan nga pagtuon sa Biblia karon sa Zambia kada bulan magabulig sa madamo pa nga magdedikar kay Jehova kag mangin Iya makugi nga mga ministro. May rason gid sa pagrekomendar sa sini nga dalanon ang kapin sa 125,000 ka aktibo nga Saksi sa Zambia.

[Kahon sa pahina 168]

Laragway Sang Zambia

Ang pungsod: Isa ini ka kapatagan, suludlon nga pungsod nga wala sing pantalan kag bugana sing kahoy. Nahamtang ini sa mataas nga bahin nga mga 1,200 metros sa ibabaw sang katupungan sang dagat. Ang Zambezi River halos amo ang nangin dulunan sa nabagatnan.

Ang mga tawo: Ang kalabanan nga taga-Zambia kabalo magbasa kag magsulat kag nagapangangkon nga Cristiano. Sa mga kaumhan, ang mga tawo nagaistar sa payag nga naatopan sing kugon kag nagapanghardin sa palibot.

Ang lenguahe: Ingles ang opisyal nga lenguahe, apang kapin sa 70 ka tumandok nga lenguahe ang ginapamulong.

Ang palangabuhian: Ang panguna nga industriya nagalakip sang pagmina kag pagproseso sang saway. Ang mga produkto sa uma amo ang mais, sorgum, humay, kag mani.

Ang pagkaon: Mais ang ginakonsumo. Lakip sa paborito nga pagkaon amo ang nshima, ginpalusang nga mais.

Ang klima: Bangod nataasan ini nga pungsod, kasarangan ang klima diri sangsa mahimo mo hunahunaon sa isa ka pungsod sa bagatnan-sentral nga Aprika. May tigpalamangag man kon kaisa.

[Kahon/​Retrato sa pahina 173-175]

17 ka Bulan sa Prisuhan kag 24 ka Lapdus

Kosamu Mwanza

Natawo: 1886

Nabawtismuhan: 1918

Malip-ot nga Biograpiya: Nagbatas sing paghingabot kag butig nga mga utod. Matutom nga nag-alagad subong payunir kag gulang tubtob natapos ang iya dutan-on nga pagkabuhi sang 1989.

Ginpatawag ako sa militar kag nangin isa ka medical attendant sa ospital sang Northern Rhodesia Regiment sa tion sang maaga nga bahin sang una nga bug-os kalibutan nga inaway. Sang Disiembre 1917 samtang sa bakasyon, nasugilanon ko ang duha ka Estudyante sang Biblia nga gikan sa Nabagatnan nga Rhodesia. Ginhatagan nila ako sing anom ka tomo sang Studies in the Scriptures. Gin-ubos ko ini basa sa sulod lang sang tatlo ka adlaw. Wala na ako nagbalik sa patag-awayan.

Mabudlay gid ang pagpakig-angot sa sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova, amo nga nagapanghikot kami sang mga kauturan nga walay panuytoy. Nagakadto kami sa mga kabaryuhan, ginatipon namon ang mga tawo, nagabantala, kag nagasabat sa mga pamangkot sang mga tagpalamati. Sang ulihi, nagtukod kami sing sentro nga tilipunan nga ginatawag namon nga Galilea sa aminhan sang pungsod. Ginaagda namon ang mga interesado sa pagkadto diri agod mamati sa mga paathag sa Biblia. Ako ang natangdo nga magdumala sini. Makapasubo nga madamong butig nga mga kauturan ang nagtuhaw kag nagpalapnag sing kagumon.

Nalangkag gid kami sa pagbantala, apang nagtublag ini sa mga sinakpan sang mga Katoliko kag Protestante nga mga misyonero sa sina nga duog. Nagpadayon kami sa paghiwat sang dalagku nga mga pagtilipon, kag nadumduman ko pa nga sang Enero 1919, mga 600 ang nagtipon sa mga bakulod malapit sa Isoka. Bangod wala makahibalo sang amon tuyo, ginkadtuan kami sang mga pulis kag mga soldado, kag ginguba ang amon mga Biblia kag mga libro, kag gin-aresto kami. Madamo ang ginpriso sa Kasama, ang iban sa Mbala, kag ang iban sa bagatnan sa malayo nga Livingstone. Ang iban ginpriso sing tatlo ka tuig. Ginpriso ako sing 17 ka bulan kag nakatigayon sing 24 ka lapdus sa buli.

Sang nahilway ako, nagpauli ako sa amon baryo kag nagpadayon sa pagbantala. Sang ulihi, gin-aresto ako liwat, ginkastigo kag nian ginpriso. Nagpadayon gihapon ang pagpamatok. Nagdesisyon ang lider sang baryo nga palayason ang mga utod sa ila baryo. Nagsaylo kami tanan sa pihak nga baryo, nga ang lider nagabaton sa amon. Nagpuyo kami diri, kag sa iya pahanugot, nagtukod kami sang amon kaugalingon nga komunidad, nga gintawag namon nga Nazaret. Gintugutan kami nga magpabilin diri sa kondisyon nga ang amon hilikuton indi makatublag sa kalinong. Nahamuot gid ang lider sa amon paggawi.

Sang hingapusan sang 1924, nagbalik ako sa aminhan sa Isoka kag ginbuligan ako sang isa ka mainawaon nga komisyoner sang distrito nga maintiendihan sing maayo ang Iningles. Sa sina nga tion ang pila ka nagapangangkon nga lider sang relihion, nagtudlo sang tiko nga mga pagpati kag nagpatalang sa madamo. Apang, nagpadayon kami sa pagtipon sing mainandamon sa pribado nga mga balay. Pila ka tuig sang ulihi, ginpahibalo ako nga makigkita kay Llewelyn Phillips sa Lusaka, nga amo ang nag-asayn sa akon nga magduaw sa mga kongregasyon sa dulunan sang Zambia kag Tanzania. Nakalab-ot ako tubtob sa Mbeya sa Tanzania, sa pagpalig-on sa mga kauturan. Kon matapos ko na gani duaw ang mga kongregasyon, nagabalik ako sa amon kongregasyon. Ginhimo ko ini tubtob sang katuigan 1940 sang gin-asayn na ang mga manugtatap sang sirkito.

[Kahon/​Mga Retrato sa pahina 184-186]

Bulig sa mga Kaingod sa Naaminhan

Sang 1948, ginatatap sang bag-o natukod nga sanga sa Naaminhan nga Rhodesia ang pagbantala sang Ginharian sa kalabanan nga duog nga ginatawag sadto nga British East Africa. Sa sina nga tion, diutay lang ang mga manugbantala sa mga kabukiran sa naaminhan sang Zambia. Bangod hugot gid ang pagdumili sang awtoridad sa pagpasulod sang dumuluong nga mga misyonero, sin-o ang magabulig sa mabuot nga mga tawo nga makatuon sang kamatuoran?

Sang nagtanyag si Happy Chisenga nga magregular payunir sa Sentral nga Probinsia sang Zambia, nasorpresa gid sia kay gin-agda sia sa pag-alagad sa naligwin nga teritoryo malapit sa Njombe, Tanzania. “Sang nabasa namon nga mag-asawa ang tinaga nga ‘naligwin,’ naghunahuna kami nga makaupod namon ang iban nga manugbantala sa isa ka nabaw-ing nga duog. Nahibaluan namon sang ulihi nga kami gali ang una nga nakabantala sa sini nga duog. Kon ipakita gani namon sa mga tawo ang ngalan ni Jehova kag ang mga tinaga kaangay sang Armagedon sa ila Biblia, nagapamati gid sila sing maayo. Sang ulihi ginbansagan nila ang akon asawa nga Armagedon kag ako Jehova. Sang nagsaylo kami sa Arusha sang ulihi, may isa na ka grupo sang malig-on nga mga manugbantala.”

Sang 1957, nakabaton si William Lamp Chisenga sang asaynment nga mangin espesyal payunir sa kabukiran sa palibot sang Mbeya, Tanzania. “Nag-abot kami diri sang Nobiembre ni Mary nga akon asawa, kag ang amon duha ka bata, kag sa terminal lang sang bus kami nagpaligad sing gab-i bangod puno ang mga hotel. Bisan pa matugnaw kag nagaulan sa sina nga gab-i, nagsalig kami kay Jehova sa pagbulig sa amon. Pagkaaga, ginbilin ko sa terminal ang akon pamilya agod mangita sing madayunan. Wala ako sing pat-od nga padulungan, apang nagdala ako sing mga kopya sang Ang Lalantawan. Nakalab-ot ako sa opisina sang koreo, kag nakapahamtang na sang pila ka magasin antes ko nakilala si Johnson. ‘Diin kamo naghalin, kag sa diin kamo makadto?’ pamangkot niya. Ginsingganan ko sia nga nagkari ako sa pagbantala sang maayong balita. Sang nabatian niya nga isa ako ka Saksi ni Jehova, nagsiling sia nga taga-Lundazi sia nga nahamtang sa Nasidlangan nga Probinsia sang Zambia kag nga isa man sia ka bawtismado nga Saksi nga nagbugnaw. Nian naghimos kami agod masaylo ang akon pamilya kag ang amon mga pagkabutang sa ila balay. Sang ulihi, naglig-on sa espirituwal si Johnson kag ang iya asawa kag nagbulig sa amon nga makahibalo sang Swahili nga lenguahe. Nagbalik sia sang ulihi sa Zambia kag nangin aktibo nga manugbantala sang maayong balita. Ang eksperiensia nagtudlo sa akon nga indi pagpakadiutayon ang ikasarang ni Jehova sa pagbulig sa aton kag pakabahandion gid ang kahigayunan sa pagbulig sa iban.”

Nakalab-ot si Bernard Musinga kag ang iya asawa nga si Pauline kag ang ila magagmay nga mga kabataan sa nagkalainlain nga duog subong sang Uganda, Kenya, kag Etiopia bangod sang bug-os tion nga pag-alagad. Tuhoy sa iya pagduaw sa Seychelles, nagsaysay si Bernard: “Sang 1976, naasayn ako sa pagduaw sa isa ka grupo sa matahom nga Praslin Island. Debotado gid nga Katoliko ang mga tawo diri, kag may di-paghangpanay nga nagluntad. Halimbawa, ang manghod nga bata nga lalaki sang bag-uhan nga manugbantala nagdumili sa paggamit sang simbulo nga plus sa iya leksion sa matematika, nga nagapaathag: ‘Krus ini, kag wala ako nagapati sa krus.’ Amo nga ang relihiosong mga lider nagsumbong: ang ‘mga Saksi ni Jehova indi luyag nga magtuon ang ila mga kabataan sing matematika.’ Sang nasugilanon namon ang ministro sang edukasyon, matinahuron namon nga ginpaathag ang amon mga pagpati kag ginsolbar ina nga di-paghangpanay. Napalambo ang maayo nga relasyon upod sa ministro amo nga nangin posible ang pagsulod sang mga misyonero diri.”

[Retrato]

Si Happy Mwaba Chisenga

[Retrato]

Si William Lamp Chisenga

[Retrato]

Sanday Bernard kag Pauline Musinga

[Kahon/​Retrato sa pahina 191, 192]

“Ginaguba Mo Lang ang Imo Buas-Damlag!”

Mukosiku Sinaali

Natawo: 1928

Nabawtismuhan: 1951

Malip-ot nga Biograpiya: Naggradwar sa Gilead kag isa anay ka manugbadbad, isa ka gulang sa kongregasyon karon.

Sa adlaw sang akon bawtismo, ginsugilanon ako sang misyonero nga si Harry Arnott. Kinahanglan ang isa ka manugbadbad sa Silozi nga lenguahe. “Mabuligan mo bala kami?” pamangkot niya. Sang ulihi nakabaton ako sing isa ka sulat para sa asaynment kag isa ka kopya sang Lalantawan nga magasin. Malipayon ako nga nagbadbad sina nga gab-i. Mabudlay ang hilikuton nga pagbadbad, nagalakip ini sing malawig nga pagsulat nga nagagamit sing bolpen. Wala ako sing Silozi nga diksionaryo. Nagatrabaho ako sa opisina sang koreo sa adlaw kag nagabadbad kon gab-i. Kon kaisa makabaton ako sing pahanumdom gikan sa sanga talatapan: “Palihug ipadala gilayon ang imo nabadbad.” Ginapamensar ko pirme, ‘Ngaa abi indi na lang ako magsulod sa bug-os tion nga pag-alagad?’ Sang ulihi nag-untat ako sa akon trabaho. Bisan pa nga may salig sa akon ang awtoridad, ginsuspetsahan nila ang akon pag-untat sa trabaho. Nangawat bala ako sing kuarta sa opisina? Ginpaimbestigahan ini sang opisina sang koreo sa duha ka inspektor nga taga-Europa. Wala sila sing nakita nga anomalya sa ila maid-id nga pagpangusisa. Indi nila mahangpan kon ngaa nag-untat ako sa pagtrabaho. Gintanyagan ako sang akon mga amo sing promosyon para lang indi maghalin, kag sang wala ko ginbaton, nagpaandam sila: “Ginaguba mo lang ang imo buas-damlag!”

Indi ina matuod. Sang 1960, gin-agda ako sa Bethel. Wala magdugay, gin-agda ako nga mag-eskwela sa Gilead School. Ginkulbaan ako. Magasakay sa eroplano sa una nga higayon​​—pakadto sa Paris, nian sa Amsterdam, kag nian sa New York​​—nadumduman ko pa nga nagapensar ako, ‘Amo ayhan ini ang pamatyag sang mga hinaplas kon magkayab na sila sa langit?’ Makalilipay gid ang pag-amuma sa akon sa ulong talatapan​​—mapainubuson gid ang mga utod kag wala gid sila sing pag-ihig-ihig. Gin-asayn ako nga magbalik sa Zambia, kag ginpadayon ko ang pagbulig sa pagbadbad.

[Kahon/​Retrato sa pahina 194]

Mas Madasig Pa Sangsa mga Agila

Lupog si Katuku Nkobongo. Isa ka Domingo sa tion sang bisita sang manugtatap sang sirkito, nabalitaan namon nga ginasalakay sang mga rebelde ang baryo nga iya ginapuy-an. Nagpalagyo ang tanan. Ang pinakaulihi nga nagbiya amo ang manugtatap sang sirkito, nga si Mianga Mabosho. Samtang nagabisikleta sia pakadto sa luwas nga duog, nabatian niya nga may nagsinggitan sa malapit nga payag, “Utod, biyaan mo bala ako diri?” Si Katuku yadto. Gilayon nga ginpaangkas sia sang manugtatap sang sirkito kag nagpalayo sa baryo.

Mabudlay gid ang ila ginaagyan nga ruta pasidlangan sang Zambia. Ginakamang ni Utod Nkobongo ang mataas nga mga pukatod. Nagsaysay ang manugtatap sang sirkito: “Bisan pa kompleto ang tiil ko, nauna pa sia sa akon sa ibabaw sang pukatod! Siling ko, ‘Lupog sia, apang daw may mga pakpak sia!’ Sang nakalab-ot kami sa mas luwas nga duog kag nakakaon, ginpangabay ko ang utod nga mangamuyo. Ang iya tinagipusuon nga pangamuyo nagpahibi sa akon. Ginapatuhuyan ang Isaias, kapitulo 40, nangamuyo sia: ‘Ang imo pulong matuod, Jehova. Ang mga bata nga lalaki lapyuon kag magaluya, kag ang mga pamatan-on nga lalaki pat-od nga matumba, apang ang mga nagalaum sa imo maulian sing kusog. Magatimbuok sila nga may mga pakpak subong sang mga agila. Magadalagan sila kag indi magluya; magalakat sila kag indi paglapyuon.’ Nagdugang pa sia, ‘Salamat, Jehova, sa pagbulig nga makahulag ako sing mas madasig pa sangsa mga agila sang kalangitan.’ ”

[Kahon/​Retrato sa pahina 204, 205]

Kaki nga Puroy kag Tines

Philemon Kasipoh

Natawo: 1948

Nabawtismuhan: 1966

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap kag instruktor kag manugpahituhog sang MTS sa Zambia.

Ginhanas ako ni Lolo sa pagministeryo. Madamong beses nga gindala niya ako sa akon mga kabutho kag nagsiling nga panaksihan ko sila. Si Lolo ang nagadumala sang regular nga pagtuon sang pamilya sa Biblia, kag wala sing dapat magtulog! Ginakalangkagan ko pirme ang amon pamilya nga pagtuon.

Nabawtismuhan ako sa suba malapit sa amon balay. Pagligad sang isa ka bulan naghatag ako sang akon una nga pamulongpulong sa kongregasyon. Nadumduman ko pa nga nagsuksok ako sing kaki nga puroy kag nakasapatos sing tines nga kaki sa sina nga adlaw. Sing makapasubo, hugot ang paghigot ko sang liston sang akon sapatos amo nga indi ako komportable. Natalupangdan ina sang alagad sang kongregasyon (congregation servant). Mainayuhon nga nagpalapit sia sa plataporma kag ginpahalugan ini samtang nagahipos ako. Nagmadinalag-on ang pamulongpulong, kag may natun-an ako gikan sa mainayuhon nga buhat. Nakita ko nga ginahanas gid ako ni Jehova.

Nakita ko gid ang katumanan sang Isaias 60:22. Ang pagdamo sang kongregasyon nagakinahanglan sang madamo nga gulang kag ministeryal nga alagad nga nasangkapan sa pagdumala. Ginapun-an ini nga kinahanglanon sang MTS. Tuburan gid sang kalipay ang pagtudlo sa mga pamatan-on nga lalaki. Natun-an ko nga kon hatagan kita ni Jehova sing hilikuton, ihatag gid niya ang iya balaan nga espiritu.

[Kahon/​Mga Retrato sa pahina 207-209]

“Wala Kaso, a”

Edward kag Linda Finch

Natawo: 1951

Nabawtismuhan: 1969 si Edward kag 1966 si Linda

Malip-ot nga Biograpiya: Naggradwar sa ika-69 nga klase sang Gilead. Nagaalagad si Edward subong manugpahituhog sang Komite sang Sanga sa Zambia.

Sa tion sang isa ka kombension, nagkadto kami sa aminhan sang pungsod sakay sa amon salakyan. Malaka lang ang dalan, kag masami nga mga banas lang ang makit-an. Pila ka kilometro sa gua sang isa ka baryo, may masugata kami nga mga tawo. Upod nila ang isa ka tigulang nga lalaki nga nagadukoydukoy na kag nagabaston. Ang iya botas gina-uribay niya upod sa gamay nga bag nga nasudlan sang iya mga pagkabutang. Sang malapit na, nakita namon nga sia kag ang iya mga upod nagasuksok sang badge sang kombension. Nagpundo kami kag namangkot kon diin sila halin. Medyo nagtiso ang utod nga tigulang kag nagsiling: “Nalipat ka na gali. Updanay gid lang ta sa kombension sa Chansa. Malapit na kami sa balay.”

“Kasan-o pa kamo naghalin sa kombension?” pamangkot namon.

“Pagkatapos gid sang programa sang Domingo.”

“Apang Mierkoles na sang hapon. Tatlo na kamo ka adlaw nga naglakat?”

“Huo, kag kagab-i may nabatian kami nga mga leon.”

“Dalayawon gid kamo tanan sa maayong espiritu kag sa sakripisyo nga inyo ginapakita agod makatambong sa kombension.”

Inuribay liwat sang tigulang nga utod ang iya kagamitan kag naglakat. “Wala kaso, a,” siling niya. “Magpadayon na kamo kag pasalamati ang sanga talatapan sang bag-o nga duog sang kombension. Sang nagligad nga tuig naglakat kami sing lima ka adlaw, apang karon nga tuig tatlo na lang.”

Madumduman sang kalabanan nga sang 1992 tigpalamangag sa Zambia. Yara kami sa kombension sa pangpang sang Zambezi River, mga 200 kilometros sa ilaya sang Victoria Falls. Kon gab-i, ginaduaw namon ang mga pamilya, nga ang kalabanan sa ila nagapalibot sa dabok sa ila payagpayag. Ang isa ka grupo sang mga 20 nagakanta sang mga ambahanon sang Ginharian. Nahibaluan namon nga naglakat sila sing walo ka adlaw para makatambong sa kombension. Wala sila nagbatyag nga pinasahi ang ila ginhimo. Naglakbay sila nga ginakarga sa mga sapat ang ila magamay nga mga kabataan, pagkaon, lutuan, kag iban pa nga kinahanglanon kag nagatulog kon sa diin man sila magab-ihan.

Pagkaaga ginpahibalo nga ang tigpalamangag nagsalot gid sa madamo kag ang mga nawad-an ginabuligan. Pagkagab-i tatlo ka utod ang nagkadto sa amon payag. Wala sila sing sapatos, kag daan na ang ila bayo. Nagadahom kami nga sugiran nila kami sang epekto sa ila sang tigpalamangag. Sa baylo, ginsugiran nila kami nga nagkasubo gid sila sang ila nahibaluan ang pag-antos sang pila ka mga utod. Ang isa nagkuot sa iya dyaket sang isa ka sobre nga puno sing kuarta kag nagsiling: “Palihug indi sila pagpagutmi. Ari, bakli sila sang pagkaon.” Daw nakum-an kami, amo nga wala kami nakapasalamat sa ila, kag sang nakahalin na sila kami naulian. Wala ini nahandai sang mga utod sang magkari sa kombension, amo nga isa gid ka pagsakripisyo sa ila bahin ang ila pagdonar. Ang mga eksperiensia kaangay sini nagpasuod pa gid sa amon sa mga kauturan.

[Mga Retrato]

Walay sapayan sang mga kabudlayan, madamo ang naglakbay sing malayo sa pagtambong sa mga asambleya kag mga kombension

Naibabaw: Pagluto sang panihapon sa duog sang kombension

Wala: Pagluto sing tinapay sa wayang

[Kahon/​Retrato sa pahina 211-213]

Determinado sa Pagtipon

Aaron Mapulanga

Natawo: 1938

Nabawtismuhan: 1955

Malip-ot nga Biograpiya: Isa anay ka boluntaryo sa Bethel, manugbadbad, kag miembro sang Komite sang Sanga. May pamilya na karon kag nagaalagad subong gulang sa kongregasyon.

Sang 1974, naghiwat kami sang amon kombension sa duog nga napulo ka kilometro sa sidlangan sang Kasama. Bisan pa gintugutan sang lokal nga lider ang amon pagtilipon, nagpamilit ang mga pulis nga magbuluglag kami. Sang ulihi, ang nagadumala nga opisyal, nga isa ka daku nga tawo, nag-abot upod ang iya mga isa ka gatos ka tinawo, kag ginlibutan ang amon ginakombensionan. Ginpadayon namon ang programa samtang sa human sa hilamon nga opisina, nagbinais na tuhoy sa permiso kag kon bala napatokar ang pungsudnon nga ambahanon.

Sang ako na ang may bahin sa programa, ginsundan ako sang nagadumala nga opisyal sa plataporma agod punggan sa paghatag sang keynote address. Nabalaka ang mga tumalambong kon ano ang matabo. Nagtindog sia sing makadali samtang nagatulok sa mga tumalambong nga mga 12,000 kag nian maakigon nga naghalin. Pagkatapos sang akon pamulongpulong, nakita ko sia nga nagahulat sa likod sang plataporma, nga grabe ang kaakig. Ginmanduan niya ang iya mga tinawo nga papaulion ang mga tumalambong, apang nagbaisay ang senyor nga mga opisyal, kag nagbiya sila. Wala madugay, nagbalik sila, sini nga tion may dala nga daku nga libro. Ginhumlad ini sang nagadumala nga opisyal sa lamesa sa atubang ko kag nagsugo nga basahon ko ang namarkahan nga bahin. Ginbasa ko ini sing hipos.

“Husto ini nga libro,” siling ko. “Nagsiling ini: ‘Ang opisyal may kinamatarong sa pagpugong sang bisan ano nga pagtilipon kon makatuga ini sing kagamo.’ ” Nagatulok sa iya paha kag rebolber, nagsiling pa ako: “Ang lamang nga peligro diri amo ang imo presensia kag sang imo mga tinawo nga may mga armas. Sa amon bahin, mga Biblia lang ang yari sa amon.”

Ginbalikid niya ang isa ka opisyal kag nagsiling: “Siling ko gid sa imo? Dali na!” Ginpaupod nila ako sa estasyon sang pulis.

Sang mag-abot kami sa opisina, ginteleponohan niya ang isa ka opisyal kag nagsugilanon sila. Antes siya magtelepono, nagaistoryahanay kami sing Iningles. Karon nag-Silozi na sia. Wala sia kabalo nga amo man ini ang akon lenguahe! Ako ang ila ginahambalan. Naghipos lang ako sa pulungkuan kag wala ko ginapasat-um nga nahangpan ko ang ila ginahambalan. Sang ginbutang niya ang telepono, nagsiling sia, “Karon pamati!”

Nagsabat ako sing Silozi, “Eni sha na teeleza!” buot silingon “Huo sir, mamati ako!” Sa kakibot, nagpungko lang sia kag nagtulok sa akon sing madugaydugay. Nian nagtindog sia, nagpalapit sa daku nga repredyeritor sa kilid sang iya opisina, kag ginhatagan ako sing mabugnaw nga ilimnon. Matawhay gid ang palibot.

Sang ulihi ang isa ka respetado nga negosyante nga utod sa amo nga duog nag-abot man. Naghatag kami sing praktikal nga mga panugda agod maghaganhagan ang kakulba sang opisyal, kag natapos ining tensionado nga kahimtangan. Bangod sa bulig ni Jehova, ang mga kahimusan sang kombension nangin mas mahapos.

[Kahon/​Retrato sa pahina 221]

Puerte sa Akon Kaniwang

Michael Mukanu

Natawo: 1928

Nabawtismuhan: 1954

Malip-ot nga Biograpiya: Isa anay ka nagalakbay nga manugtatap kag karon Bethelite sa Zambia.

Ang akon sirkito nagalambot tubtob sa nalupyakan sa likod sang isa ka mataas nga banglid. Kon maglakbay pirme ako ginakutot sang mga tsetse nga langaw. Agod indi makututan sang insekto kag mainitan sang adlaw, nagabugtaw ako sing ala una sa kaagahon kag nian magalakat, magataklad sa kabakuluran kag kabukiran agod makalab-ot sa masunod nga kongregasyon. Bangod sang kalayuon sang lalakton, diutay lang nga pagkabutang ang akon ginadala. Diutay man ang akon balon nga pagkaon, amo nga nagniwang gid ako. Ang mga kauturan sa sirkito nagbuko sa pagsulat sa sanga talatapan sa pagpangabay nga isaylo ako sa iban nga asaynment bangod abi nila sa indi madugay mapatay ako. Sang ginsugid nila ini sa akon, nagsiling ako: “Maayo gid ina nga panugda, apang dapat ninyo dumdumon nga ang akon asaynment naggikan kay Jehova, kag mahimo niya ini bag-uhon. Kon mapatay ako, ako bala ang una nga ilubong diri? Tuguti ninyo ako nga magpadayon. Kon mapatay ako pahibalua lang ninyo ang sangsa talatapan.”

Tatlo ka semana sang ulihi, gin-islan ang akon nga asaynment. Matuod, ang pag-alagad kay Jehova may mga kabudlayan, apang dapat kita magpadayon. Malipayon nga Dios si Jehova; kon ang iya mga alagad indi malipayon, magabulig sia sa ila agod makapadayon sa pag-alagad sa iya sing malipayon.

[Kahon/​Retrato sa pahina 223, 224]

Wala Kami Nagapati sa Disparatis

Harkins Mukinga

Natawo: 1954

Nabawtismuhan: 1970

Malip-ot nga Biograpiya: Isa anay ka nagalakbay nga manugtatap upod sa iya asawa kag karon Bethelite sa Zambia.

Sang nagalakbay pa kami, ginadala namon ni Idah nga akon asawa ang amon bugtong nga lalaki nga duha ka tuig. Sang nag-abot kami sa isa ka kongregasyon, ginaabiabi gid kami sang mga kauturan. Huebes sang aga, ang amon bata wala gid untat sa paghibi. Sang alas otso sang aga, ginpabantayan ko sia kay Idah kag nagtambong sa miting para sa pag-alagad sa latagon. Isa ka oras sang ulihi, samtang nagadumala ako sing pagtuon sa Biblia, gintundaan ako nga ang amon bata napatay. Nadugangan ang amon kasubo bangod madamo nga mga utod ang nagapati nga ginhiwitan sia. Ginbuligan namon sila nga mahangpan nga indi matuod ining ila kinaandan nga ginakahadlukan, apang naglanog gilayon ang balita sa bug-os nga duog. Ginpaathag ko nga gamhanan si Satanas apang indi gid niya malutos si Jehova kag ang Iya mainunungon nga mga alagad. Apang ang “wala ginapaabot nga hitabo nagakahanabo” sa aton tanan, kag indi gid kita magpadasudaso sa paghinakop pasad sa aton ginakahadlukan.​—Man. 9:11.

Ginlubong dayon sang masunod nga adlaw ang amon bata, kag pagkatapos sang lubong, ginhiwat namon ang miting. Nakatuon sing pila ka leksion ang mga kauturan sa sini: Wala kita nahadlok sa malauton nga mga espiritu ukon nagapati sa disparatis. Bisan pa nasakitan gid sa pagkapatay sang amon bata, nagpadayon kami sa amon hilikuton sa sining pinasahi nga semana kag nagkadto sa masunod nga kongregasyon. Sa baylo nga ang kongregasyon ang magalugpay sa amon sa amon kahimtangan, kami ang nagpalig-on sa ila nga sa indi madugay, ang kamatayon madula na.

[Kahon/​Retrato sa pahina 228, 229]

Nagpakaisog Kami

Lennard Musonda

Natawo: 1955

Nabawtismuhan: 1974

Malip-ot nga Biograpiya: Nagsugod sa bug-os tion nga pag-alagad sang 1976. Anom ka tuig sia sa nagalakbay nga hilikuton kag karon Bethelite sa Zambia.

Nadumduman ko pa ang pagbisita ko sa mga kongregasyon sang mga 1985 sa malayo nga aminhan sang pungsod. Sang nagligad nga mga tinuig, mabaskog ang pagpamatok sa politika sa sini nga duog. Bag-o lang ako natangdo nga manugtatap sang sirkito, kag isa ini ka kahigayunan agod mapakita ko mismo ang akon pagtuo kag kaisog. Pagkatapos gid lang sang amon miting para sa pag-alagad sa latagon isa ka adlaw, handa na kami sa pagkadto sa kaiping nga baryo. Nian ang isa ka utod nagsiling nga nabatian niya nga kon magpanaksi ang mga Saksi ni Jehova didto, sakiton sila sang bug-os nga baryo. Bisan pa may mga pagpang-atake sang mga hurong sang talipuspusan sang katuigan 1960 kag maaga nga bahin sang katuigan 1970, indi ko mapensar nga atubangon namon ang kapintas sang bug-os nga komunidad sa sini nga tion.

Sang nabatian nila ini, ang pila ka manugbantala nahadlok kag nagpabilin. Apang madamo sa amon ang nagpakaisog kag nagkadto sa baryo. Natingala gid kami sa natabo. Nakapahamtang kami sang madamo nga magasin kag nakapakigsugilanon sing mainabyanon sa mga tawo. Ang pila nga nakakita sa amon nga nagapalapit sa baryo nagpanago. Nakita namon ang ginbiyaan nga mga ginaluto kag bukas nga puertahan sang mga balay. Gani sa baylo nga makaeksperiensia sing komprontasyon, nakita namon ang nagtalal-as nga mga tawo.

[Kahon/​Retrato sa pahina 232, 233]

Nagpalagyo Ako Agod Maluwas

Darlington Sefuka

Natawo: 1945

Nabawtismuhan: 1963

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-alagad subong espesyal payunir, nagalakbay nga manugtatap, kag boluntaryo sa Bethel sa Zambia.

Magamo gid ang tion sang 1963. Sa masami, kon magministeryo kami, ang grupo sang mga pamatan-on nga nabuyok sang mga politiko nagauna sa amon sa pagpaandam sa mga tawo nga indi nila kami pagpamatian kag nagapamahog nga kon mamati sila, may magabalik agod gub-on ang ila mga bintana kag puertahan.

Isa ka gab-i, duha lang ka adlaw pagkatapos sang akon bawtismo, ginkulata ako sang 15 ka pamatan-on. Nagdugo ang akon baba kag ilong. Sang isa pa gid ka gab-i, ako kag ang isa ka utod ginsalakay sang grupo sang mga 40 nga nagsunod sa amon sa akon ginapuy-an. Ang pagdumdom sang naagihan ni Ginuong Jesus nagpabakod sa akon. Ang pamulongpulong ni John Jason sa akon bawtismo nagpaathag nga ang Cristianong pagkabuhi may problema gid. Kon matabo ini, indi ini subong sorpresa, kundi subong isa ka pagpalig-on.

Sang ulihi, nagtinguha ang mga politiko nga mangita sing sumalakdag para sa ila kawsa para sa independensia, kag ang amon neutralidad daw nagapakita kuno nga nagasakdag kami sa mga taga-Europa kag Amerikano. Ginsiguro gid sang mga lider sang relihion nga nagasakdag sa politikal nga mga grupo nga magbaskog ang negatibo nga panumbungon batok sa amon. Mabudlay gid ang kahimtangan antes sang independensia, kag subong man pagkatapos. Madamo nga utod ang nadulaan sing negosyo bangod indi sila magbakal sang mga kard sang partido politika. Ang iban sa siudad nagpauli sa uma kag nagtrabaho nga diutay lang ang sueldo agod indi mapangayuan sing mga donasyon para sa mga hilikuton sa politika.

Sang tin-edyer pa ako, ang akon pakaisa nga indi Saksi amo ang nag-atipan sa akon. Ginpahog ang iya pamilya bangod sang akon neutralidad. Hinadlukan sila. Isa ka adlaw, antes magkadto sa trabaho, ang akon pakaisa nagsiling, “Pagpauli ko karon sa gab-i, luyag ko nga wala ka na.” Sang primero abi ko kon nagalahog lang sia, sanglit wala ako sing iban nga paryente sa banwa. Wala ako sing madangpan. Narealisar ko sang ulihi nga serioso gid sia. Pagpauli niya, sang nakita niya nga yara pa ako, naakig gid sia. Nagpulot sia sing bato kag ginlagas ako. “Kadto ka sa kapareho mo nga ido!” singgit niya. Nagpalagyo ako agod maluwas.

Nabalitaan ini sang akon amay kag nagsulat: “Kon magpadayon ka pa sa imo neutralidad, indi ka na magtungtong sa akon balay.” Mabudlay gid ini. Disiotso anyos ako sadto. Sin-o ang magasapupo sa akon? Ginbuligan ako sang kongregasyon. Sa masami ginapamalandungan ko ang ginsiling ni Hari David: “Kon magbiya sa akon ang akon amay kag akon iloy, nian si Jehova magasapopo sa akon.” (Sal. 27:10) Ang masiling ko sa inyo, masaligan gid si Jehova sa iya saad.

[Kahon/​Retrato sa pahina 236, 237]

Gintahod Ako Sang Madamo nga Manunudlo Bangod Sang Akon Pamatasan

Jackson Kapobe

Natawo: 1957

Nabawtismuhan: 1971

Malip-ot nga Biograpiya: Gulang sa kongregasyon.

Nagsugod ang pagpahalin sa mga eskwelahan sang 1964. Ang sanga talatapan nagbulig sa mga ginikanan agod masiguro nga mahanda nila ang ila mga kabataan. Nadumduman ko pa nga nagapungko kami ni Tatay pagkatapos sang klase kag nagahinun-anon sang Exodo 20:​4, 5.

Sa mga pagtilipon sa eskwelahan, sa likod ako nagatindog agod indi matalupangdan. Ang mga wala nagaamba sang pungsudnon nga ambahanon ginapakadto sa atubangan. Sang ang prinsipal nagpamangkot kon ngaa wala ako nagaamba, gingamit ko ang Biblia sa pagsabat. “Makabasa ka pero wala ka nagakanta!” tuaw sang manunudlo. Nangatarungan sia nga dapat ako mangin mainunungon sa gobierno tungod sa pag-aman sini sang isa ka eskwelahan nga nagtudlo sa akon sa pagbasa.

Sang ulihi sang Pebrero 1967, ginpahalin ako sa eskwelahan. Naluyahan ako bangod nalipay gid ako sa pagtuon kag isa ako ka maukod nga estudyante. Walay sapayan sang pag-ipit sang mga katrabaho kag di-tumuluo nga mga paryente, ginpasalig ako ni Tatay nga husto ang ginhimo ko. Ginaipit man ang akon iloy. Kon updan ko sia sa uma sa pagtrabaho, ang iban nga mga babayi nagayaguta sa amon, “Ngaa ining bata wala nagaeskwela?”

Apang ang pagtudlo sa akon nagpadayon. Sang 1972 ginsugdan ang isa ka klase sa pagtuon sa sulod sang kongregasyon. Sang ulihi ang kahimtangan sa eskwelahan nag-ayuayo. Ang amon balay yara lang sa tabok sang eskwelahan. Sa masami ang prinsipal nagakadto sa balay agod mangayo sing mabugnaw nga tubig ukon maghulam sing silhig para sa pagpaninlo sa mga hulot klasehan. Isa ka bes nangutang pa gani sia sing kuarta! Natandog gid sia sa kaayo nga ginpakita sang amon pamilya, amo nga isa ka adlaw namangkot sia, “Luyag bala sang inyo bata nga mag-eskwela pa?” Ginpahumduman sia ni Tatay nga isa gihapon ako ka Saksi ni Jehova. “Wala sing kaso,” siling sang prinsipal. “Ano nga grado luyag mo magsugod?” pamangkot niya sa akon. Ikan-om nga grado ang ginpili ko. Pareho nga eskwelahan, pareho nga prinsipal, pareho nga kabutho​​—abanse lang ang akon ikasarang sa pagbasa nga mas maayo sangsa kalabanan ko nga klasmeyt, bangod sang pagtudlo nga ginahiwat sa Kingdom Hall.

Bangod sang akon kapisan kag maayong pamatasan gintahod ako sang madamo nga manunudlo, amo nga nangin mas mahapos ang akon pag-eskwela. Nagtuon gid ako sing maayo kag nagkuha sing pila ka pasinawan, amo nga nakatigayon ako sing mataas nga posisyon sa minahan kag sang ulihi sa pagsakdag sa akon pamilya. Nalipay gid ako nga wala ako nagkompromiso paagi sa pag-amba.

[Kahon/​Retrato sa pahina 241, 242]

“Paano Kami Makauntat sa Pagbantala?”

Jonas Manjoni

Natawo: 1922

Nabawtismuhan: 1950

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-alagad sa Bethel sa Zambia sing kapin sa 20 ka tuig. Isa ka gulang kag regular payunir karon.

Sang tungatunga sang ikaduhang inaway sa bug-os nga kalibutan, ang akon utod nga lalaki nagpauli halin sa Tanzania nga may dala nga Biblia kag pila ka libro lakip sang Government kag Reconciliation. Bangod ang mga publikasyon sang mga Saksi ni Jehova ginadumilian gihapon, interesado ako nga mahibaluan ini nga mga pagpamatok. Ginbasa ko ang Reconciliation apang indi ko ini mahangpan. Mga pila ka tuig sang ulihi, nagduaw ako sa akon utod kag nag-upod sa iya sa miting sa kongregasyon. Wala pa sing Kingdom Hall sadto; ang miting ginahiwat pa sa kawayangan nga nakudalan sang kawayan. Wala sing ginagamit nga mga naimprinta nga balayan, apang makaalayaw gid nga mabatian ang isa ka pamulongpulong nga direkta sa Kasulatan! Lain gid ang pagpaathag sang Biblia ikomparar sa akon ginasimbahan, nga ang mga nagtambong nakunyag sa pagsaludo sa bandera kag sa pagtambor. Sa sulod sang simbahan, may pagbinangig sa tunga sang lainlain nga tribo kag sa lenguahe nga gamiton sa pagkanta! Apang sa sini nga miting, nabatian ko ang matahom nga mga ambahanon sang pagdayaw kay Jehova kag nakita ko ang bug-os nga pamilya nga nagapungko kag nagapamati.

Nabawtismuhan ako kag nagpadayon sa akon sekular nga trabaho subong doktor, nga amo ang nagdala sa akon sa mga kabanwahanan nga may mga minahan. Sang 1951, nagbakasyon ako sing duha ka semana kag naghinguyang sing tion sa pagbulig sa sanga talatapan sa Lusaka. Sang ulihi, gin-agda ako nga mag-alagad sa Bethel. Sang primero, nagtrabaho ako sa shipping, kag sang ginsaylo ang talatapan sa Luanshya, nagbulig ako sa correspondence kag sa pagbadbad. Bisan pa nagsugod ang pagbag-o sa politika sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, nagpadayon nga mabungahon sa ministeryo ang mga kauturan kag nakahupot sang ila neutralidad sa tunga sang kagamo sa politika.

Sang Marso 1963 nakapakig-istorya ako liwat kay Dr. Kenneth Kaunda, nga nangin presidente sang ulihi sang Zambia. Ginpaathag ko kon ngaa wala kami nagapakigbahin sa politikal nga mga partido ukon nagabakal sang kard sang partido. Nangabay kami sang iya bulig sa pagpauntat sang pagpamahog sang politikal nga mga manugpamatok, kag nangabay sia sing dugang pa nga impormasyon. Mga pila ka tuig sang ulihi, gin-agda kami ni Dr. Kaunda sa State House sa diin nakapribilehiyo kami sa pagpakigsugilanon sa presidente kag sa iya panguna nga mga ministro. Nagdugay ang miting tubtob kagab-ihon. Bisan pa wala nagapamatok ang presidente sa mga Saksi ni Jehova subong isa ka relihioso nga grupo, nangabay sia nga kon mahimo matipon lang kami kag indi na magbantala. “Paano kami makauntat sa pagbantala?” sabat namon. “Nagbantala si Jesus. Wala lamang sia nagtukod sang templo upod sa mga Fariseo.”

Bisan pa sang amon pag-apelar, gindumilian gihapon ang pila ka bahin sang amon ministeryo. Walay sapayan, subong sa kinaandan nakasapo kami sing pamaagi agod madayaw kag mapadunggan si Jehova, nga nagagamit sang iya mga alagad sa pagtuman sang iya kabubut-on.

[Kahon/​Retrato sa pahina 245, 246]

Luyag Ko Gid Makatuon

Daniel Sakala

Natawo: 1964

Nabawtismuhan: 1996

Malip-ot nga Biograpiya: Isa ka gulang sa kongregasyon.

Miembro ako anay sang Zion Spirit Church sang nakatigayon ako sang kopya sang bukleta nga Learn to Read and Write. Bisan indi ako makahibalo sa pagbasa, luyag ko gid makatuon. Gani sang natigayon ko ini nga publikasyon, naghinguyang gid ako sing tion sa sini. Nagapangabay ako sa mga tawo nga buligan ako sa paghangop sang bag-o nga mga tinaga. Sa sining paagi, bisan pa wala ako sang manunudlo, nag-uswag ako kag sa malip-ot lang nga tion nakatuon sing simple nga pagbasa kag pagsulat.

Mabasa ko na karon ang Biblia! Apang, nadiskobrehan ko ang pila ka butang nga sumpakil sa mga buhat sa akon relihion. Ang akon bayaw, isa sang mga Saksi ni Jehova, nagpadala sa akon sang brosyur nga Mga Espiritu Sang Patay​​—Makabulig Bala Sila sa Imo Ukon Makahalit sa Imo? Nagaluntad Gid Bala Sila? Namangkot gilayon ako sa amon pastor bangod sang akon nabasahan. Isa ka adlaw sa simbahan, ginbasa ko ang Deuteronomio 18:​10, 11 kag namangkot, “Ngaa ginahimo naton ang mga butang nga ginakondenar sang Biblia?”

“May bahin kita nga ginatungdan,” sabat sang pastor. Indi ko mahangpan ini nga sabat.

Ginbasa ko gilayon ang Manugwali 9:5 kag namangkot, “Ngaa ginapalig-on naton ang mga tawo nga padunggan ang mga patay samtang ginasiling sang Biblia nga ang mga patay wala makahibalo sang bisan ano’? ” Wala makasabat ang mga nagapamati, bisan ang pastor.

Sang ulihi, ang pila ka miembro sang simbahan nagpalapit sa akon. Nagsiling sila, “Indi kami mga Saksi ni Jehova, gani ngaa dapat namon untatan ang pagtahod sa mga patay kag mag-untat man sa pagsunod sa amon mga kinabatasan?” Nagpalibog ako sa sini. Bisan pa nga Biblia lamang ang gingamit ko sa paghinun-anon, ang kongregasyon naghinakop nga nagapakig-angot ako sa mga Saksi ni Jehova! Sugod sadto, nagtambong na ako sa Kingdom Hall upod ang duha anay ka miembro sang akon relihion. Sa unang tatlo ka bulan, napalig-on ko ang akon suod nga mga himata nga magtambong sa Cristianong mga miting. Tatlo sa ila ang bawtismado na karon, lakip sa akon asawa.

[Chart/​Graph sa pahina 176, 177]

ZAMBIA—IMPORTANTE NGA MGA HITABO

1910

1911: Nakalab-ot ang Studies in the Scriptures sa Zambia.

1919: Si Kosamu Mwanza kag ang mga 150 ka kauturan ginbakol kag ginpriso.

1925: Ginlimitehan sang talatapan sa Cape Town ang pagbantala kag pagpangbawtismo sang mga Estudyante sang Biblia.

1935: Gindilian sang gobierno ang pag-importar sang mga literatura. Beinte ka publikasyon ang gindumilian.

1936: Ginbuksan ang depot sa Lusaka sa pagdumala ni Llewelyn Phillips.

1940

1940: Gindumilian sang gobierno ang importasyon kag pagpanagtag sang aton mga literatura. Nagsugod liwat ang pagpangbawtismo.

1948: Nag-abot ang unang gradwado sa Gilead.

1949: Ginkuha sang gobierno ang pagdumili sa Ang Lalantawan.

1954: Ginsaylo ang sanga talatapan sa Luanshya.

1962: Ginsaylo ang sanga talatapan sa Kitwe.

1969: Gindumilian sang gobierno ang publiko nga pagbantala.

1970

1975: Ginpahalin ang mga misyonero sa pungsod.

1986: Gintugutan liwat sa pagsulod ang mga misyonero sa pungsod.

1993: Gindedikar ang presente nga pasilidad sang sanga sa Lusaka.

2000

2004: Ang ekstension sang sanga sa Lusaka gindedikar.

2005: May 127,151 ka aktibo nga manugbantala sa Zambia.

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Kabug-usan nga Manugbantala

Kabug-usan nga Payunir

130,000

65,000

1910 1940 1970 2000

[Mga Mapa sa pahina 169]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

DEMOCRATIC REPUBLIC OF THE CONGO

ZAMBIA

Kaputa

Mbala

Isoka

Kasama

Samfya

Lundazi

Mufulira

Kalulushi

Kitwe

Luanshya

Kabwe

LUSAKA

Senanga

Zambezi River

Livingstone

BOTSWANA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

MALAWI

[Full-page Retrato sa pahina 162]

[Retrato sa pahina 167]

Si Thomson Kangale

[Retrato sa pahina 170]

Si Llewelyn Phillips

[Retrato sa pahina 178]

Sanday Harry Arnott, Nathan Knorr, Kay kag John Jason, kag Ian Fergusson, 1952

[Retrato sa pahina 193]

Tuo: Si Manda Ntompa kag ang iya pamilya sa kampo sang mga refugee sa Mwange, 2001

[Retrato sa pahina 193]

Ubos: Isa ka kinaandan nga kampo sang mga refugee

[Retrato sa pahina 201]

Ang una nga klase sang Ministerial Training School sa Zambia, 1993

[Retrato sa pahina 202]

Mga instruktor sang MTS nga sanday Richard Frudd kag Philemon Kasipoh nga nagapakig-istorya sa isa ka estudyante

[Retrato sa pahina 206]

Ang mga pasilidad sang kombension nga gintukod sa daga, hilamon, ukon iban pa nga lokal nga mga materyales

[Retrato sa pahina 215]

Wala: De-kostyum nga drama sa Biblia, 1991

[Retrato sa pahina 215]

Ubos: Mga kandidato sa bawtismo sa “Mensahero Sang Diosnon nga Paghidait” Distrito nga Kombension, 1996

[Retrato sa pahina 235]

Si Mr. Richmond Smith upod kay Feliya Kachasu kag sa iya amay, nga si Paul

[Mga Retrato sa pahina 251]

Ang malipayon nga mga manugpangabudlay nagbulig sa pagtukod sang bag-o nga sanga sa Lusaka

[Mga Retrato sa pahina 252]

(1, 2) Bag-o lang natukod nga mga Kingdom Hall

(3, 4) Sanga sa Zambia, Lusaka

(5) Si Stephen Lett sa dedikasyon sang ekstension sang sanga, Disiembre 2004

[Retrato sa pahina 254]

Komite sang Sanga, gikan sa wala pa tuo: Si Albert Musonda, Alfred Kyhe, Edward Finch, Cyrus Nyangu, kag Dayrell Sharp