Gintudlo Bala sang Unang Iglesia nga ang Dios isa ka Trinidad?

Bahin 3—Gintudlo Bala sang mga Apolohista ang Doktrina sang Trinidad?

Sa guwa sini sang Nobiembre 1, 1991, kag Pebrero 1, 1992, ginpakita sang Ang Lalantawan nga ang doktrina sang Trinidad wala gintudlo ni Jesus ukon sang iya mga disipulo ukon sang Apostoliko nga mga Amay sang talipuspusan sang una kag sang maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo C.E. Gintudlo bala ini sang mga lider sang iglesia sang ulihi sang ikaduha nga siglo?

KUTOB sang malapit sa tunga-tunga sang ikaduha nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on tubtob sa katapusan sini, may naglutaw nga mga lider sang iglesia nga ginatawag karon mga Apolohista. Nagsulat sila agod apinan ang Cristianismo nga nahibaluan nila batok sa mapintas nga mga pilosopiya nga lapnag sa Romanong kalibutan sadtong tion. Ang ila sinulatan nagguwa sa talipuspusan nayon, kag sa tapos, sang mga sinulatan sang Apostoliko nga mga Amay.

Lakip sa mga Apolohista nga nagsulat sa Griego amo sanday Justin Martyr, Tatian, Athenagoras, Theophilus, kag si Clement sang Alexandria. Si Tertullian isa ka Apolohista nga nagsulat sa Latin. Gintudlo bala nila ang Trinidad sang modernong Cristiandad—tatlo ka magkatupong nga persona (Amay, Anak, kag Balaan nga Espiritu) sa isa ka Pagkadios, ang tagsa matuod nga Dios, apang indi tatlo ka Dios kundi isa ka Dios?

“Ang Anak Sakop”

Si Dr. H. R. Boer, sa iya libro nga A Short History of the Early Church, nagkomento tuhoy sa punto sang panudlo sang mga Apolohista:

“Si Justin [Martyr] nagtudlo nga sa wala pa gintuga ang kalibutan ang Dios isahanon kag wala sing Anak. . . . Sang maghandum ang Dios nga magtuga sing kalibutan, . . . nagpanganak sia sing isa ka balaan nga persona agod amo ang magtuga sang kalibutan para sa iya. Ining balaan nga persona gintawag . . . Anak bangod nabun-ag sia; gintawag sia Logos bangod ginkuha sia gikan sa Rason ukon Panghunahuna sang Dios. . . .

“Busa si Justin kag ang iban pa nga mga Apolohista nagtudlo nga ang Anak isa ka tinuga. Isa sia ka mataas nga tinuga, isa ka tinuga nga may nagakaigo nga gahom sa pagtuga sing kalibutan apang, walay sapayan, isa ka tinuga. Sa teolohiya ining kaangtanan sang Anak sa Amay ginatawag nga subordinationism [pagpati nga ang Anak sakop sang Amay]. Ang Anak sakop, kon sayuron, ikaduha, nagasandig, kag ginpaluntad sang Amay. Ang mga Apolohista mga subordinationist.”¹

Sa libro nga The Formation of Christian Dogma, si Dr. Martin Werner nagsiling tuhoy sa paghangop sang una sa kaangtanan sang Anak sa Dios:

“Yadto nga kaangtanan maathag nga nahangpan subong ‘subordination’, kon sayuron, sa kahulugan nga si Cristo sakop sang Dios. Sa kada tion nga ginabinagbinag ang kaangtanan ni Jesus sa Dios sa Bag-ong Testamento, . . . ginapabutyag ini kag ginalaragway sa isa ka ideya nga si Jesus sakop sang Dios. Kag ang labing mabakod nga Subordinationist sang Bag-ong Testamento, suno sa rekord sang Synoptic, amo si Jesus mismo . . . Ining orihinal nga tindog, malig-on kag maathag, nagpabilin sa madugay nga tion. ‘Ang tanan sang daku nga mga teologo antes sang konsilyo nagsakdag sang ideya nga ang Logos sakop sang Dios.’ ”²

Nahisanto sa sini, si R. P. C. Hanson, sa The Search for the Christian Doctrine of God, nagsiling:

“Wala sing teologo sa Nasidlangan ukon Nakatundan nga Iglesia antes sang pagdabdab sang Arianhon nga Baisay [sang ikap-at nga siglo], ang wala sa isa ka kahulugan nagakabig sa Anak subong nagapasakop sa Amay.”³

Si Dr. Alvan Lamson, sa The Church of the First Three Centuries, nagdugang sining pamatuod tuhoy sa panudlo sang mga awtoridad sang iglesia antes sang Konsilyo sang Nicaea (325 C.E.):

“Ang kalabanan, kon indi man tanan, sang mga Amay antes sang Konsilyo sang Nicaea nagsiling nga mas manubo ang Anak . . . Nga ila gintamod ang Anak subong tuhay sa Amay maathag gikan sa kahimtangan nga sila maathag nga nagsiling nga mas manubo sia. . . . Ginakabig nila sia nga tuhay kag nagapasakop.”⁴

Sing kaanggid, sa libro nga Gods and the One God, si Robert M. Grant nagsiling sang masunod nahanungod sa mga Apolohista:

“Ang Cristolohiya sang mga pangatarungan, kaangay sang iya sang Bag-ong Testamento, isa ka subordinationist. Ang Anak pirme nga nagapasakop sa Amay, nga amo ang isa ka Dios sang Daan nga Testamento. . . . Ang masapwan naton, kon amo, sa sining una nga mga awtor, indi ang doktrina sang Trinidad . . . Antes sang Nicaea, ang Cristianong teolohiya halos subordinationist sa kabug-usan.”⁵

Ang Trinidad sang Cristiandad nagatudlo nga ang Anak tupong sa Dios nga Amay sa pagkadayon, gahom, katungdanan, kag kaalam. Apang ang mga Apolohista nagsiling nga ang Anak indi tupong sa Dios nga Amay. Gintamod nila ang Anak subong sakop. Indi subong sina ang Trinidad nga panudlo.

Pagpabanaag sang Unang-Siglo nga Panudlo

Ginpabanaag sa isa ka daku nga kasangkaron sang mga Apolohista kag sang iban pa nga mga Amay sang unang Iglesia kon ano ang gintudlo sang mga Cristiano sang unang siglo nahanungod sa kaangtanan sang Amay kag sang Anak. Talupangda kon paano ini ginpabutyag sa libro nga The Formation of Christian Dogma:

“Sa Ginsuguran sang Cristianong dag-on wala sing tanda sang bisan ano nga sahi sang problema ukon baisay tuhoy sa Trinidad, subong sang masingki nga mga bangigay nga naglutaw sang ulihi sa Iglesia. Ang rason sini wala sing duhaduha nga amo ang kamatuoran nga, para sa Una nga Cristianismo, si Cristo . . . natungod sa kalibutan sang mga anghel sa langit, nga gintuga kag ginpili sang Dios para sa hilikuton nga pakarihon, sa katapusan sang mga dag-on, . . . ang Ginharian sang Dios.”⁶

Sing dugang pa tuhoy sa panudlo sang una nga mga Amay sang Iglesia, ang The International Standard Bible Encyclopedia nagbaton:

“Sa pinakauna nga panghunahuna sang Iglesia ang huyog kon maghambal tuhoy sa Dios nga Amay amo ang paghangop sa Iya una, indi subong Amay ni Jesucristo, kundi subong amo ang ginahalinan sang tanan nga persona. Busa ang Dios nga Amay, kon sa aton pa, isa ka Dios nga wala sing kaanggid. Sa iya nagakabagay ang mga paglaragway subong sang wala sing ginsuguran, dimamalatyon, wala nagabaylo, indi malaragway, indi makita, kag wala gintuga. Sia ang naghimo sang tanan nga butang, lakip ang butang nga gingamit sa pagpanuga, gikan sa wala. . . .

“Nagapahangop ini nga ang Amay lamang ang nagakaigo nga Dios kag ang Anak kag Espiritu ikaduha lamang. Madamo nga pinamulong sang una ang nagasakdag sini.”⁷

Samtang ining insiklopedia nagapadayon sa pagpakadiutay sining mga kamatuoran kag sa pagpangangkon nga ang doktrina sang Trinidad ginbaton sadtong una nga panahon, ang mga kamatuoran nagapamatok sa pangangkon. Binagbinaga ang ginhambal sang kilala nga Katolikong teologo nga si John Henry Cardinal Newman:

“Batunon naton nga ang kabilugan sang mga doktrina, nga ang tema sini amo ang aton Ginuo, gintuad sang Unang Iglesia sing may pagsinanto kag palareho . . . Apang tuhay gid sa Katoliko nga doktrina sang Trinidad. Indi ko makita kon sa anong kahulugan masiling ini nga ang unang [awtoridad sang iglesia] nag-ugyon pabor sa sini . . .

“Ang mga Kredo sadtong una nga adlaw wala man lang magsambit . . . sing [Trinidad]. Sa pagkamatuod ginsambit nila ang Tatlo; apang nga may misteryo sa doktrina, nga ang Tatlo Isa, nga Sila magkatupong, wala sing katubtuban, nga sila tanan wala gintuga, tupong sa gahom, indi mahangpan, wala ginsambit, kag indi ini makuha gikan sa ila.”⁸

Ang Gintudlo ni Justin Martyr

Ang isa sang pinakauna sa mga Apolohista amo si Justin Martyr, nga nagkabuhi kutob sang 110 tubtob 165 C.E. Wala sing bisan isa sang iya sinulatan nga nagaluntad pa karon ang nagasambit sing tatlo ka magkatupong nga persona sa isa ka Dios.

Halimbawa, suno sa Katoliko nga Jerusalem Bible, ang Hulubaton 8:22-30 nagasiling tuhoy kay Jesus sa wala pa sia mangin tawo: “Gintuga ako ni Yahweh sang ang iya katuyuan una nga napahayag, sa wala pa ang iya mga binuhatan sang dumaan. . . . Ang kadadalman wala pa, sang matawo ako . . . Sa wala pa ang kabakuluran, natawo ako . . . Yara ako sa luyo niya [Dios], isa ka batid nga manugpangabudlay.” Nagapaathag sining mga bersikulo, si Justin nagasiling sa iya Dialogue With Trypho:

“Ining Kasulatan nagasiling nga ining Anak ginpanganak sang Amay sa wala pa matuga ang tanan nga butang; kag nga ang ginpanganak tuhay sa nagpanganak, batunon sang bisan sin-o.”⁹

“Sanglit ang Anak nabun-ag halin sa Dios, gingamit ni Justin ang ekspresyon nga “Dios” may kaangtanan sa Anak. Sia nagsiling sa iya First Apology: “Ang Amay sang uniberso may Anak; nga subong unang ginpanganak nga Pulong sang Dios, Dios man.”¹⁰ Ang Biblia nagapatuhoy man sa Anak sang Dios paagi sa titulo nga “Dios.” Sa Isaias 9:6 ginatawag sia nga “Gamhanan nga Dios.” Apang sa Biblia, ang mga anghel, mga tawo, butig nga mga dios, kag si Satanas ginatawag man nga “mga dios.” (Mga anghel: Salmo 8:5; ipaanggid ang Hebreo 2:6, 7.Mga tawo: Salmo 82:6. Butig nga mga dios: Exodo 12:12; 1 Corinto 8:5. Satanas: 2 Corinto 4:4.) Sa Hebreong Kasulatan, ang tinaga para sa “Dios,” ʼEl, simple nga nagakahulugan sing “Gamhanan nga Isa” ukon “Mabakod nga Isa.” Ang katumbas sa Griegong Kasulatan amo ang the·osʹ.

Dugang pa, ang Hebreong termino nga gingamit sa Isaias 9:6 nagapakita sang pat-od nga kinatuhayan sa ulot sang Anak kag sang Dios. Didto ang Anak ginatawag nga “Gamhanan nga Dios”, ʼEl Gib·bohrʹ, indi “Labing Gamhanan nga Dios.” Ina nga termino sa Hebreo amo ang ʼEl Shad·daiʹ kag tumalagsahon nga naaplikar kay Jehova nga Dios.

Apang, talupangda, nga samtang ginatawag ni Justin ang Anak nga “Dios,” wala gid sia nagasiling nga ang Anak isa sang tatlo ka magkatupong nga persona, ang tagsatagsa sa ila Dios apang ang tatlo nagaporma sing isa lamang ka Dios. Sa baylo, sia nagsiling sa iya Dialogue With Trypho:

“May isa pa ka . . . Dios kag Ginuo [si Jesus sa wala pa mangin tawo] nga sakop sang Magbubuhat sang tanan nga butang [Labing Gamhanan nga Dios]; nga [ang Anak] ginatawag man nga Anghel, bangod Iya [ang Anak] ginapahibalo sa mga tawo ang Magbubuhat sang tanan nga butang—nga labaw sa iya wala na sing iban nga Dios—nagahandum sa pagpahibalo sa ila. . . .

[Ang Anak] tuhay sa Iya nga naghimo sang tanan nga butang,—sa kadamuon, buot ko silingon, indi [tuhay] sa kabubut-on.”¹¹

Ang makawiwili nga dinalan makita sa First Apology ni Justin, kapitulo 6, nga sa diin nagapangapin sia batok sa panumbungon sang mga pagano nga ang mga Cristiano mga ateista. Sia nagsulat:

“Sia [Dios], kag ang Anak (nga naghalin sa Iya kag nagtudlo sa aton sining mga butang, kag ang katilingban sang iban pa nga maayong mga anghel nga nagasunod kag ginhimo nga kaangay Niya), kag ang matagnaon nga Espiritu, ginasimba naton kag ginadayaw.”¹²

Ang manugbadbad sining dinalan, si Bernhard Lohse, nagkomento: “Subong nga daw kulang pa nga sa sining paghingalan ang mga anghel ginsambit subong mga persona nga ginapadunggan kag ginasimba sang mga Cristiano, si Justin wala nagapangalag-ag sa pagsambit sa mga anghel antes ginhingadlan ang Balaan nga Espiritu.”¹³—Tan-awa man ang An Essay on the Development of Christian Doctrine.¹⁴

Sa amo, samtang si Justin Martyr daw nagsipak sa putli nga doktrina sang Biblia sa kon sin-o ang patuhuyan sang pagsimba sang isa ka Cristiano, maathag nga wala niya pagtamda ang Anak subong tupong sa Amay, subong nga ang mga angel wala ginkabig nga tupong sa Iya. Tuhoy kay Justin, mabalikwat kita liwat gikan sa Church of the First Three Centuries ni Lamson:

“Ginkilala ni Justin ang Anak subong tuhay sa Dios, kag mas manubo sa iya: tuhay, indi sa modernong kahulugan, subong nagaporma sing isa sa tatlo ka hypostases, ukon mga persona, . . . kundi tuhay sa persona kag sa kinaugali; may matuod, malig-on, indibiduwal nga pagluntad, nga tuhay sa Dios, nga iya ginkuhaan sang tanan niya nga gahom kag titulo; gintangdo sa idalom niya, kag sa tanan nga butang nagapasakop sa iya kabubut-on. Ang Amay supremo; ang Anak isa ka sakop: ang Amay amo ang tuburan sang gahom; ang Anak amo ang manugbaton: ang Amay nagaplano; ang Anak, subong ministro ukon instrumento niya, amo ang nagahikot. Duha sila sa kadamuon, apang nagaugyunay, ukon isa, sa kabubut-on; ang kabubut-on sang Amay pirme nagapangibabaw sa Anak.”¹⁵

Dugang pa, wala gid nagasiling si Justin nga ang balaan nga espiritu isa ka persona nga tupong sa Amay kag sa Anak. Gani indi gid masiling sing bunayag nga gintudlo ni Justin ang Trinidad sang modernong Cristiandad.

Ang Gintudlo ni Clement

Ginatawag man ni Clement sang Alexandria (c. 150 tubtob 215 C.E.) ang Anak nga “Dios.” Ginatawag pa gani niya sia nga “Manunuga,” isa ka termino nga wala gid gingamit sa Biblia tuhoy kay Jesus. Buot bala niya silingon nga ang Anak tupong sa tanan nga paagi sa labing gamhanan nga Manunuga? Indi. Maathag nga ginapatuhuyan ni Clement ang Juan 1:3, diin nagasiling ini tuhoy sa Anak: “Ang tanan nga butang nagluntad paagi sa iya.”¹⁶ Gingamit sang Dios ang Anak subong isa ka ahente sa Iya pagpanuga.—Colosas 1:15-17.

Ginatawag ni Clement ang Supremo nga Dios nga “Dios kag Amay sang aton Ginuong Jesus”¹⁷ kag nagasiling nga “ang Ginuo amo ang Anak sang Manunuga.”¹⁸ Nagsiling man sia: “Ang Dios sang tanan amo lamang ang isa ka maayo, matarong nga Manunuga, kag ang Anak [yara] sa Amay.”¹⁹ Gani nagsulat sia nga ang Anak may Dios nga labaw sa iya.

Ginpatuhuyan ni Clement ang Dios subong amo ang “una kag lamang nga manughatag sing dayon nga kabuhi, nga ginahatag sa aton sang Anak, nga nagbaton sini gikan sa Iya [Dios].”²⁰ Ang orihinal nga Manughatag sing dayon nga kabuhi maathag nga superyor sa isa nga, kon sa aton pa, nagpaliton sini. Sa amo, si Clement nagsiling nga ang Dios “amo ang una, kag labing mataas.”²¹ Dugang pa, nagsiling sia nga ang Anak “amo ang pinakamalapit sa Iya nga amo lamang ang Labing Gamhanan nga Isa” kag ang Anak “nagaorganisar sang tanan nga butang suno sa kabubut-on sang Amay.”²² Sa liwat kag liwat ginpakita ni Clement ang pagkasupremo sang Labing Gamhanan nga Dios sa Anak.

Tuhoy kay Clement sang Alexandria, aton mabasa sa The Church of the First Three Centuries:

“Mahimo kita magbalikwat sing pila ka dinalan gikan kay Clement nga sa diin ang pagkanubo sang Anak maathag nga ginapabutyag. . . .

“Makibot kita nga ginabasa sang isa si Clement upod ang kinaandan nga igtalupangod, kag handurawon sa makadali nga iya ginkilala ang Anak subong pareho sa persona—isa—sa Amay. Ang iya nagasandig kag mas manubo nga kinaugali, subong amo sa pagtamod naton, ginakilala bisan diin. Si Clement nagpati nga ang Dios kag ang Anak magkatuhay; sa iban nga pulong, duha ka persona—ang isa supremo, ang isa nagapasakop.”²³

Dugang pa, sarang masiling sa liwat: Bisan pa kon kaisa si Clement daw nagalabang sa ginasiling sang Biblia nahanungod kay Jesus, wala gid sia maghambal tuhoy sa Trinidad nga ginahuman sang tatlo ka magkatupong nga persona sa isa ka Dios. Ang mga apolohista subong nanday Tatian, Theophilus, kag Athenagoras, nga nagkabuhi sa ulot sang tion ni Justin kag ni Clement, may kaanggid man nga mga pagtamod. Si Lamson nagsiling nga sila “indi mas maayo nga mga Trinitaryo sang sa kay Justin; kon sayuron, wala sila magpati sa wala nabahin, magkatupong nga Tatlo, kundi nagtudlo sing doktrina nga baliskad gid sa sining pagpati.”²⁴

Ang Teolohiya ni Tertullian

Si Tertullian (c. 160 tubtob 230 C.E.) amo ang una nga naggamit sang Latin nga tinaga nga trinitas. Subong ginsambit ni Henry Chadwick, si Tertullian nagsiling nga ang Dios ‘isa ka sustansya nga ginahuman sang tatlo ka persona.’²⁵ Apang, wala ini nagakahulugan nga ginahunahuna niya ang tatlo ka magkatupong kag lunsay dayon nga mga persona. Walay sapayan, ang iya mga ideya amo ang ginpasaran sang mga manunulat sang ulihi nga nagsakdag sang doktrina sang Trinidad.

Ang ideya ni Tertullian tuhoy sa Amay, Anak, kag balaan nga espiritu tuhay gid sa Trinidad sang Cristiandad, kay sia isa ka subordination­ist. Gintamod niya ang Anak subong manubo sa Amay. Sa Against Hermogenes sia nagsulat:

“Indi kita dapat maghaumhaum nga may iban pa luwas sa Dios lamang nga wala ginpanganak kag wala gintuga. . . . Paano matabo nga ang isa, luwas sa Amay, mas tigulang, kag sa sini nga kabangdanan mas dungganon, sang sa Anak sang Dios, ang bugtong kag ang pangangay nga Pulong? . . . Agod nga ang [Dios] nga wala magkinahanglan sing Magbubuhat sa pagpaluntad sini, bayawon sing labaw sa [Anak] nga may manunuga agod magkabuhi sia.”²⁶

Subong man, sa Against Praxeas, ginpakita niya nga ang Anak tuhay kag sakop sang Labing Gamhanan nga Dios paagi sa pagsiling:

“Ang Amay amo ang bug-os nga butang, apang ang Anak amo ang ginkuha kag bahin sang kabug-usan, subong Iya Mismo ginakilala: ‘Ang akon Amay daku pa sa akon.’ . . . Sa amo ang Amay tuhay sa Anak, kay daku pa sia sa Anak, kay ang Isa nga nagpanganak isa, kag Sia nga ginpanganak lain; Sia, man, nga nagpadala isa, kag Sia nga ginpadala lain; kag Sia, liwat, nga naghimo isa, kag Sia nga paagi sa iya ginhimo ang butang lain.”²⁷

Si Tertullian, sa Against Hermogenes, dugang pa nga nagsiling nga may tion nga ang Anak wala nagaluntad subong isa ka persona, nagapakita nga wala niya ginkilala ang Anak subong dayon sa pareho nga kahulugan nga ang Dios dayon.²⁸ Si Cardinal Newman nagsiling: “Si Tertullian dapat kabigon nga heterodox [nagapati sa wala ginakilala nga mga doktrina] tuhoy sa doktrina sang dayon nga pagluntad sang aton Ginuo.”²⁹ Tuhoy kay Tertullian, si Lamson nagsiling:

“Ining rason, ukon Logos, subong amo ang pagtawag sa sini sang mga Griego, suno sa pagpati ni Tertullian, ginhimo sang ulihi nga Pulong, ukon Anak, kon sayuron, isa ka matuod nga persona, nga nagluntad gikan sa pagkadayon nga kinaiya lamang sang Amay. Apang, ginhatagan sia ni Tertullian sing katungdanan nga manubo sa Amay . . .

“Hukman suno sa ginabaton nga paathag tuhoy sa Trinidad karon, ang pagtinguha nga luwason si Tertullian gikan sa pagpakamalaut [subong erehes] indi magmadinalag-on. Indi sia makatindog sa pagtilaw sang bisan ano nga tion.”³⁰

Wala sing Trinidad

Kon basahon mo ang tanan nga ginhambal sang mga Apolohista, masapwan mo nga samtang nagsipak sila sa pila ka bahin gikan sa mga panudlo sang Biblia, wala sing bisan sin-o sa ila ang nagtudlo nga ang Amay, ang Anak, kag ang balaan nga espiritu magkatupong sa pagkadayon, sa gahom, sa katungdanan, kag sa kaalam.

Matuod man ini sa iban pa nga mga manunulat sang ikaduha kag ikatlo nga mga siglo, subong nanday Irenaeus, Hippolytus, Origen, Cyprian, kag Novatian. Bisan pa gintupong sang iban ang Amay kag ang Anak sa pila ka butang, sa iban nga mga paagi gintamod nila ang Anak subong manubo sa Dios nga Amay. Kag wala sing bisan isa sa ila ang naghaumhaum nga ang balaan nga espiritu tupong sa Amay kag sa Anak. Halimbawa, si Origen (c. 185 tubtob 254 C.⁠E.) nagsiling nga ang Anak sang Dios amo “ang Panganay sang tanan nga tinuga” kag nga ang Kasulatan “nagakilala sa Iya subong amo ang labing dumaan sa tanan nga gintuga.”³¹

Ang bisan anong bunayag nga pagbasa sining una nga mga awtoridad sang iglesia magapakita nga ang doktrina sang Trinidad sang Cristiandad wala anay nagaluntad sang panahon nila. Subong ginasiling sang The Church of the First Three Centuries:

“Ang modernong popular nga doktrina sang Trinidad . . . wala ginasakdag sang mga sinulatan ni Justin: kag ining obserbasyon amo man ang masiling sa tanan nga Amay antes sang Konsilyo sang Nicaea; kon sayuron, tanan nga Cristianong manunulat sa sulod sang tatlo ka siglo sa tapos sang pagkatawo ni Cristo. Matuod, nagahambal sila tuhoy sa Amay, Anak, kag sa matagnaon ukon balaan nga Espiritu, apang indi subong magkatupong, indi subong isa sa kadamuon, indi subong Tatlo sa Isa, sa kahulugan nga ginabaton karon sang mga Trinitaryo. Ang kabaliskaran amo ang kamatuoran. Ang doktrina sang Trinidad, subong ginpaathag sining mga Amay, tuhay sa modernong doktrina. Ginahambal namon ini subong kamatuoran nga magapabilin sa idalom sang pagtilaw subong sang bisan anong kamatuoran sa maragtas sang tawhanon nga mga opinyon.”³²

Ang matuod, sa wala pa si Tertullian ang Trinidad wala gani ginsambit. Kag ang “heterodox” nga Trinidad ni Tertullian tuhay sa ginapatihan karon. Paano, nian, ang doktrina sang Trinidad, nga nahangpan karon, naghuman? Naghuman bala ini sa Konsilyo sang Nicea sang 325 C.⁠E.? Usisaon naton ining mga pamangkot sa Bahin 4 sini nga serye sa palaabuton nga guwa sang Ang Lalantawan.

Mga Reperensia:

1. A Short History of the Early Church, ni Harry R. Boer, 1976, pahina 110.

2. The Formation of Christian Dogma, ni Martin Werner, 1957, pahina 125.

3. The Search for the Christian Doctrine of God, ni R. P. C. Hanson, 1988, pahina 64.

4. The Church of the First Three Centuries, ni Alvan Lamson, 1869, pahina 70-1.

5. Gods and the One God, ni Robert M. Grant, 1986, pahina 109, 156, 160.

6. The Formation of Christian Dogma, pahina 122, 125.

7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Tomo 2, pahina 513.

8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, ni John Henry Cardinal Newman, Ikan-um nga Edisyon, 1989, pahina 14-18.

9. The Ante-Nicene Fathers, gin-edit nanday Alexander Roberts kag James Donaldson, Pag-imprinta Liwat sang Amerika sang Edisyon sang Edinburgh, 1885, Tomo I, pahina 264.

10. Ibid., pahina 184.

11. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pahina 223.

12. Ibid., pahina 164.

13. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, ginbadbad gikan sa Aleman ni F. Ernest Stoeffler, 1963, ikaduha nga pag-imprinta sa manipis nga hapin, 1980, pahina 43.

14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, pahina 20.

15. The Church of the First Three Centuries, pahina 73-4, 76.

16. The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, pahina 234.

17. Ibid., pahina 227.

18. Ibid., pahina 228.

19. Ibid.

20. Ibid., pahina 593.

21. Ibid.

22. Ibid., pahina 524.

23. The Church of the First Three Centuries, pahina 124-5.

24. Ibid., pahina 95.

25. The Early Church, ni Henry Chadwick, imprinta sang 1980, pahina 89.

26. The Ante-Nicene Fathers, Tomo III, pahina 487.

27. Ibid., pahina 603-4.

28. Ibid., pahina 478.

29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, pahina 19, 20.

30. The Church of the First Three Centuries, pahina 108-9.

31. The Ante-Nicene Fathers, Tomo IV, pahina 560.

32. The Church of the First Three Centuries, pahina 75-6.

[Laragway sa pahina 27]

Clement

[Kapsion]

Historical Pictures Service

[Laragway sa pahina 28]

Tertullian

[Kapsion]

Historical Pictures Service