Kapitulo 4
Daw Ano ka Mapatihan ang “Daan nga Testamento”?
Sa masunod nga pila ka kapitulo, hambalan naton ang pila ka panumbungon nga ginhimo batok sa Biblia sang modernong mga kritiko. Ang iban nagasumbong nga ang Biblia nagasumpakil sa iya kaugalingon kag “indi sientipiko,” kag ini nga mga akusasyon binagbinagon sa ulihi. Apang binagbinagon naton anay ang masami nga panumbungon nga ang Biblia isa lamang ka koleksion sang mga mito kag mga leyenda. May yara bala malig-on nga mga pamatuod ang mga kaaway sang Biblia sa sini nga kritisismo? Sa pag-umpisa, tan-awon naton ang Hebreong Kasulatan, ang ginatawag nga Daan nga Testamento.
GINLIKUPAN ang isa ka dumaan nga siudad. Ang mga manugsalakay nagpanong sa pagtabok sa Suba Jordan kag nagkampo karon sa atubangan sang mataas nga mga pader sang siudad. Apang daw ano ka makatilingala nga taktika sa inaway! Kada adlaw sa sulod sang anom ka adlaw, ang nagasalakay nga hangaway nagmartsa sa palibot sang siudad, nga mahipos luwas sa kaupod nga grupo sang mga saserdote nga nagapatunog sang mga budyong. Karon, sa ikapito nga adlaw, ang hangaway hipos nga nagamartsa sa palibot sang siudad sing pito ka beses. Sa hinali, ginhuyop sang mga saserdote ang ila mga budyong upod sa ila bug-os nga kusog. Ginbuong sang hangaway ang ila kahipos paagi sa isa ka mabaskog nga singgit sa inaway, kag ang mataas nga mga pader sang siudad napukan sa isa ka panganod sang yab-ok, sa amo nadulaan sing depensa ang siudad.—Josue 6:1-21.
2 Amo sini ang paglaragway sang tulun-an ni Josue, ang ikan-om nga tulun-an sang Hebreong Kasulatan, sa pagkapukan sang Jerico nga natabo sang halos 3,500 ka tuig nga nagligad. Apang natabo gid bala ini? Madamo nga higher critic ang masinaligon nga magasabat sing indi.a Nagapangangkon sila nga ang tulun-an ni Josue, upod sa nagligad nga lima pa ka tulun-an sang Biblia, ginahuman sang mga leyenda nga ginsulat madamo nga siglo sa tapos natabo ang ginasiling nga mga hitabo. Madamo nga arkeologo ang magasabat man sing indi. Suno sa ila, sang mag-abot ang mga Israelinhon sa duta sang Canaan, mahimo nga wala pa gani nagaluntad ang Jerico.
3 Serioso ini nga mga panumbungon. Samtang ginabasa mo ang Biblia, matalupangdan mo nga ang mga panudlo sini malig-on nga naangot sa maragtas. Nagapakig-angot ang Dios sa matuod nga mga lalaki, mga babayi, mga pamilya, kag mga pungsod, kag ang iya mga sugo ginhatag sa isa ka maragtason nga katawhan. Ang modernong mga eskolar nga nagaduhaduha sa pagkamaragtason sang Biblia nagaduhaduha man sa pagkaimportante kag sa pagkamasaligan sang mensahe sini. Kon ang Biblia pulong sang Dios gid, nian ang maragtas sini dapat nga masaligan kag wala nagaunod sing mga leyenda kag mga mito lamang. May pamatuod bala ining mga kritiko sa pagduhaduha sa maragtason nga pagkamaminatud-on sini?
“Higher Criticism”—Daw Ano ka Masaligan?
4 Ang higher criticism sa Biblia nagsugod sing serioso sang ika-18 kag ika-19 nga siglo. Sa ulihi nga katunga sang ika-19 nga siglo, ginpabantog sang Aleman nga kritiko sa Biblia nga si Julius Wellhausen ang teoriya nga ang nahauna nga anom ka tulun-an sang Biblia, lakip ang Josue, ginsulat sang ikalima nga siglo B.C.E.—mga isa ka libo ka tuig sa tapos sang mga hitabo nga ginlaragway. Apang, nagsiling sia nga nagaunod man ini sing materyal nga ginsulat sing mas temprano. Ining teoriya yara sa ika-11 nga edisyon sang Encyclopædia Britannica, nga ginbalhag sang 1911, nga nagpaathag: “Ang Genesis ginsulat sa tapos sang pagkabihag sang mga Judiyo sa Babilonia nga nagaunod sing impormasyon nga (P) tuhoy sa pagkasaserdote sini nga tion kag sing nauna pa sa sini nga mga impormasyon nga indi saserdotenhon nga tuhay gid sa P sa hambal, sa estilo kag sa relihioso nga pagtamod.”
5 Gintamod ni Wellhausen kag sang iya mga sumulunod ang bug-os nga maragtas nga narekord sa nauna nga bahin sang Hebreong Kasulatan subong “indi literal nga maragtas, kundi popular nga mga tradisyon sang nagligad.” Ang nauna nga mga kasaysayan ginkabig nga paglaragway lamang sang naulihi nga maragtas sang Israel. Halimbawa, ginsiling nga ang kaawayon sa ulot ni Jacob kag ni Esau wala gid matabo, kundi ginlaragway sini ang kaawayon sa tunga sang mga pungsod sang Israel kag sang Edom sang ulihi nga mga tion.
6 Nahisanto sa sini, nagapati ining mga kritiko nga si Moises wala gid makabaton sing sugo nga maghimo sing kaban sang katipan kag nga ang tabernakulo, ang sentro sang pagsimba sang mga Israelinhon sa kahanayakan, wala gid magluntad. Nagpati man sila nga ang awtoridad sang pagkasaserdote ni Aaron napalig-on lamang sing bug-os mga pila ka tuig antes ginlaglag sang mga Babilonianhon ang Jerusalem, nga ginapatihan sang mga kritiko natabo sa pamuno sang ikan-om nga siglo B.C.E.
7 Ano ang ila “pamatuod” para sa sini nga mga ideya? Nagapangangkon ang mga higher critic nga mabahin nila ang teksto sang nauna nga mga tulun-an sang Biblia sa pila ka nanuhaytuhay nga mga dokumento. Ang sadsaran nga prinsipio nga ginagamit nila amo ang paghaumhaom nga, sa kabilugan nga paghambal, ang bisan anong bersikulo sang Biblia nga nagagamit sang Hebreo nga tinaga para sa Dios (’Elo·himʹ) ginsulat sang isa ka manunulat, samtang ang bisan ano nga bersikulo nga nagapatuhoy sa Dios sa iya ngalan, nga Jehova, mahimo gid nga ginsulat sang lain naman—nga subong bala ang isa ka manunulat indi makagamit sang duha ka termino.
8 Sing kaanggid man, sa kada tion nga ang isa ka hitabo ginrekord sing kapin sa makaisa sa isa ka tulun-an, ginahangop ini subong pamatuod nga kapin sa isa ang manunulat, bisan pa ang dumaan nga Semitiko nga literatura nagaunod sing kaanggid man nga mga halimbawa sang pagsulit. Dugang pa, ginahaumhaom nga ang pagbag-o sang estilo nagakahulugan sing pagbag-o sang manunulat. Apang, bisan ang mga manunulat sa moderno nga hambal masami nga nagagamit sing nanuhaytuhay nga estilo sa nanuhaytuhay nga mga tion sa ila karera, ukon kon lain nga tema ang ila ginasulat.b
9 May yara bala matuod gid nga pamatuod para sa sining mga teoriya? Wala gid. Ang isa ka komentarista nagsiling: “Ang pagmulay, bisan pa daw ano kaayo sini, haumhaom kag umalagi, butang nga mahimo bag-uhon ukon pamatud-an nga sayop kag islan sing lain naman. Isa ini ka paagi sang pagpangatarungan, nga mahimo duhaduhaan kag paktonpakton nga indi mapaiway sa sini.” Ang higher criticism sa Biblia, labi na, sobra ka ‘mahaumhaumon kag umalagi.’
10 Si Gleason L. Archer, Jr., nagapakita sing isa pa ka sayop sa pangatarungan sang higher criticism. Ang problema, siling niya, amo nga “ang panghunahuna ni Wellhausen nagsugod sa haumhaom lamang (nga wala gid nila ginpamatud-an) nga ang relihion sang Israel naghalin sa tawo lamang subong sang iban, kag dapat ini tamdon subong bunga lamang sang ebolusyon.” Kon sa aton pa, si Wellhausen kag ang iya mga sumulunod nagsugod paagi sa haumhaom nga ang Biblia pulong sang tawo lamang, kag dayon nagpangatarungan sila sugod didto.
11 Sadto sang 1909, ang The Jewish Encyclopedia nagsambit sing duha pa ka kaluyahon sa teoriya ni Wellhausen: “Ang mga argumento nga paagi sa sini nabihag ni Wellhausen ang halos bug-os nga hubon sang kontemporaryo nga mga kritiko sang Biblia napasad sa duha ka haumhaom: nahauna, nga ang rito nangin kapin kasibod samtang nagauswag ang relihion; ikaduha, nga ang mas nauna nga mga impormasyon nagabinagbinag sang nauna nga mga bahin sang pagsugod sang rito. Ang nauna nga haumhaom nagasumpakil sa pamatuod sang primitibo nga kultura, kag ang naulihi wala sing supurta sa pamatuod sang mga kodigo sang rito subong sang yara sa India.”
12 May yara paagi nga matilawan ang higher criticism agod mahibaluan kon bala matuod ukon indi ang mga teoriya sini? Ang The Jewish Encyclopedia nagpadayon sa pagsiling: “Ang mga pagtamod ni Wellhausen napasad halos sa literal nga pag-usisa lamang, kag dapat buligan sang isa ka pag-usisa gikan sa pagtamod sang institusyonal nga arkeolohiya.” Samtang nagligad ang mga tinuig, ginpamatud-an bala sang arkeolohiya ang mga teoriya ni Wellhausen? Ang The New Encyclopædia Britannica nagasabat: “Ang kritisismo sang arkeolohiya daw nagapamatuod sa pagkamasaligan sang kinaandan nga maragtason nga mga detalye sang bisan pinakadumaan nga mga panahon [sang maragtas sang Biblia] kag nagasikway sang teoriya nga ang kasaysayan sang Pentateuko [ang maragtason nga mga rekord sang pinakadumaan nga mga tulun-an sang Biblia] paglaragway lamang sang ulihi nga tion.”
13 Bangod sang kaluyahon sini, ngaa popular gihapon karon ang higher criticism sa tunga sang maalam nga mga tawo? Bangod ginasugid sini sa ila ang butang nga luyag nila mabatian. Ang isa ka eskolar sang ika-19 nga siglo nagpaathag: “Para sa akon, ginabaton ko ining libro ni Wellhausen sing labi sa bisan ano nga libro; kay para sa akon daw nalubad sa katapusan ang wala malubad nga problema tuhoy sa maragtas sang Daan nga Testamento sa isa ka paagi nga nagahisanto sa prinsipio nga ang tawo nagtuhaw nga napilitan ako nga iaplikar sa maragtas sang tanan nga relihion.” Sing maathag, ang higher criticism naghisanto sa iya indi makatarunganon nga panghunahuna subong isa ka ebolusyonista. Kag, sa pagkamatuod, pareho ang katuyuan sining duha ka teoriya. Subong nga ginadula sang ebolusyon ang kinahanglanon nga magpati sa isa ka Manunuga, ang higher criticism ni Wellhausen nagakahulugan man nga ang isa indi kinahanglan magtuo nga ang Biblia ginbugna sang Dios.
14 Sa sining rasyonalistiko nga ika-20 nga siglo, ang haumhaom nga ang Biblia indi pulong sang Dios kundi sang tawo daw matuod para sa maalam nga mga tawo.c Mas madali nila patihan nga ang mga tagna ginsulat sa tapos sang ila katumanan sang sa batunon nga matuod ini sila. Ginapasulabi nila nga patihan ang mga rekord sang mga milagro sa Biblia subong mga mito, mga leyenda, ukon sugilanon lamang, sa baylo nga binagbinagon ang posibilidad nga natabo gid ini. Apang ina nga pagtamod indi makatarunganon kag wala nagahatag sing malig-on nga rason nga sikwayon ang Biblia subong matuod. Ang higher criticism may daku nga sayop, kag ang pagsalakay sini sa Biblia napaslawan sa pagpakita nga ang Biblia indi Pulong sang Dios.
Ginasakdag Bala sang Arkeolohiya ang Biblia?
15 Ang arkeolohiya isa ka pag-usisa nga may mas malig-on nga sadsaran sang sa higher criticism. Paagi sa pagkutkot sang mga nabilin sang nagligad nga sibilisayon, napauswag sang arkeolohiya sa madamo nga paagi ang aton paghangop kon ano ang kahimtangan sang mga butang sang dumaan nga mga tion. Busa, indi makapakibot nga ang rekord sang arkeolohiya sulitsulit nga nagahisanto sa nabasa naton sa Biblia. Kon kaisa, ginbindikar pa gani sang arkeolohiya ang Biblia batok sa mga nagamulay sa sini.
16 Halimbawa, suno sa tulun-an ni Daniel, ang katapusan nga manuggahom sa Biblia antes ini mapukan sa mga Persianhon amo si Belsasar. (Daniel 5:1-30) Sanglit daw wala ginasambit si Belsasar luwas sa Biblia, ginhimo ang panumbungon nga ang Biblia sayop kag nga ini nga tawo wala gid magkabuhi. Apang sang ika-19 nga siglo, may pila ka diutay nga silindro nga natigiban sing cuneiform nga natukiban sa kagulub-an sa nabagatnan nga Iraq. Nasapwan sila nga nagalakip sing pangamuyo para sa ikaayong lawas sang kamagulangan nga anak nga lalaki ni Nabonidus, hari sang Babilonia. Ang ngalan sining anak nga lalaki? Si Belsasar.
17 Gani may yara gid gali Belsasar! Apang, isa bala sia ka hari sang mapukan ang Babilonia? Ang kalabanan nga mga dokumento nga natukiban nagapatuhoy sa iya subong anak nga lalaki sang hari, ang manunubli nga prinsipe. Apang ang cuneiform nga dokumento nga ginlaragway subong ang “Mabinalaybayon nga Rekord ni Nabonidus” nagahatag sing dugang nga kapawa sa matuod nga posisyon ni Belsasar. Nagreport ini: “Gintugyan niya [Nabonidus] ang ‘Kampo’ sa iya kamagulangan (nga anak nga lalaki), ang pangangay, ang tanan nga tropa ginpaidalom sa iya (gahom). Ginsikway niya ang (tanan), gintugyan niya ang pagkahari sa iya.” Gani gintugyanan si Belsasar sang pagkahari. Sa pagkamatuod, sa katuyuan kag sa kahulugan, ginhimo sia sina nga hari!d Ining relasyon sa ulot ni Belsasar kag sang iya amay, nga si Nabonidus, nagapaathag kon ngaa gintanyag ni Belsasar, sa tion sadtong katapusan nga sinalusalo sa Babilonia, kay Daniel nga himuon sia nga ikatlo nga manuggahom sa ginharian. (Daniel 5:16) Sanglit si Nabonidus amo ang nahauna nga manuggahom, si Belsasar mismo ikaduha lamang nga manuggahom sang Babilonia.
[Mga footnote]
a Ang “higher criticism” (ukon, “ang metodo sang maragtason nga pagmulay”) isa ka termino nga ginagamit sa paglaragway sang pagtuon sa Biblia sa tuyo nga hibaluon ang mga detalye subong sang kon sin-o ang awtor, ang ginkuhaan sang materyal, kag ang tion nga ginsulat ang tagsa ka libro.
b Halimbawa, ang Ingles nga mamalaybay nga si John Milton nagsulat sang iya masaysayon nga binalaybay nga “Paradise Lost” sa estilo nga tuhay sa iya binalaybay nga “L’Allegro.” Kag ang iya politikal nga mga polyeto ginsulat sa lain pa nga estilo.
c Ang kalabanan sang maalam nga mga tawo karon may huyog nga mangin rasyonalistiko. Suno sa diksionaryo, ang rasyonalismo nagakahulugan sing “pagsandig sa rason subong sadsaran sa pagpalig-on sang relihioso nga kamatuoran.” Ginatinguhaan sang mga rasyonalista nga ipaathag ang tanan nga butang sa tawhanon nga mga termino sa baylo nga binagbinagon ang posibilidad nga may labot ang Dios.
d Sing makawiwili, ginpakita sang isa ka estatwa sang isa ka dumaan nga manuggahom nga nasapwan sa naaminhan nga Siria sang katuigan 1970 nga kinaandan na sadto nga ang isa ka manuggahom ginatawag nga hari bisan pa, ang matuod, mas manubo ang iya titulo. Estatwa yadto sang isa ka manuggahom sang Gozan kag may tinigib sa hambal nga Asirianhon kag Aramaiko. Gintawag sang Asirianhon nga inskripsion yadto nga tawo nga gobernador sang Gozan, apang ang katumbas nga inskripsion sa Aramaiko nagtawag sa iya nga hari. Gani indi ini ang una nga tion nga si Belsasar gintawag nga manunubli nga prinsipe sa opisyal nga mga inskripsion sang Babilonia samtang sa Aramaiko nga sinulatan ni Daniel gintawag sia nga hari.
[Mga Pamangkot sa Pagtinuon]
1, 2. Paano mo ilaragway ang paglikop sa Jerico, kag anong mga pamangkot ang ginpautwas may kaangtanan sa sini?
3. Ngaa importante nga binagbinagon kon bala ang Biblia nagaunod sing matuod nga maragtas ukon wala?
4-6. Ano ang pila sang mga teoriya ni Wellhausen tuhoy sa higher criticism?
7, 8. Ano ang “mga pamatuod” ni Wellhausen para sa iya mga teoriya, kag malig-on bala ini?
9-11. Ano ang pila sang talalupangdon nga mga kaluyahon sang modernong higher criticism?
12. Paano nakatindog ang modernong higher criticism sa kapawa sang arkeolohiya?
13, 14. Walay sapayan sang maluya nga sadsaran sini, ngaa ginabaton gihapon sing lapnag ang higher criticism ni Wellhausen?
15, 16. Ang pagkabuhi sang sin-o nga dumaan nga manuggahom sa Biblia ang ginpamatud-an sang arkeolohiya?
17. Paano naton mapaathag ang kamatuoran nga ginatawag sang Biblia si Belsasar nga hari, samtang ang kalabanan nga inskripsion nagatawag sa iya nga prinsipe?