Kapitulo Onse

Ginpahayag ang Tion sang Pag-abot sang Mesias

 1. Sanglit si Jehova amo ang Daku nga Manugbantay sang Tion, ano ang mapat-od naton?

SI Jehova amo ang Daku nga Manugbantay sang Tion. Kontrolado niya ang tanan nga tion kag panahon nga may kaangtanan sa iya hilikuton. (Binuhatan 1:7) Ang tanan nga hitabo nga gintuyo niya sa sining mga tion kag mga panahon pat-od nga matabo. Indi ini mapaslawan.

2, 3. Ano nga tagna ang ginbinagbinag ni Daniel, kag ano nga emperyo ang nagagahom sa Babilonia sadto nga tion?

² Subong maukod nga estudyante sang Kasulatan, nagtuo ang manalagna nga si Daniel sa ikasarang ni Jehova sa pag-iskedyul sing mga hitabo kag sa pagtuman sini. Interesado si Daniel ilabi na sa mga tagna nga may kaangtanan sa pagkahapay sang Jerusalem. Ginrekord ni Jeremias ang ginpahayag sang Dios kon daw ano kalawig magapabilin nga nahapay ang balaan nga siudad, kag ginbinagbinag sing maayo ni Daniel ini nga tagna. Sia nagsulat: “Sang nahauna nga tuig ni Dario nga anak ni Asuero nga gikan sa kaliwat sang mga Medianhon, nga ginhimo nga hari sa ginharian sang mga Caldeanhon; sang nahauna nga tuig sang iya paghari ako, nga si Daniel, nakahantop paagi sa mga tulun-an sang kadamuon sang mga tuig nga tuhoy sini nag-abot kay Jeremias nga manalagna ang pulong ni Jehova, nga matuman ang paghapay sa Jerusalem, nga amo, ang kapituan ka tuig.”—Daniel 9:1, 2; Jeremias 25:11.

³ Nagagahom sadto si Dario nga Medianhon sa “ginharian sang mga Caldeanhon.” Ang nauna nga gintagna ni Daniel sang ginpatpat niya ang sinulat sang kamot sa dingding madasig nga natuman. Wala na ang Emperyo sang Babilonia. ‘Ginhatag [ini] sa mga Medianhon kag mga Persianhon’ sang 539 B.C.E.—Daniel 5:24-28, 30, 31.

SI DANIEL MAPAINUBUSON NGA NAGPANGABAY KAY JEHOVA

 4. (a) Ano ang kinahanglan agod luwason sang Dios? (b) Paano si Daniel nagpalapit kay Jehova?

⁴ Nahibaluan ni Daniel nga malapit na matapos ang 70 ka tuig nga pagkahapay sang Jerusalem. Ano ang masunod nga himuon niya? Sia mismo nagasugid sa aton: “Gintuhoy ko ang akon nawong kay Jehova nga matuod nga Dios, agod pangitaon sia paagi sa pangamuyo kag mga pag-ampo, nga may pagpuasa kag panapton nga sako kag mga abo. Kag nagsugod ako sa pagpangamuyo kay Jehova nga akon Dios kag magtu-ad.” (Daniel 9:3, 4) Kinahanglan ang nagakaigo nga kahimtangan sang tagipusuon agod matigayon ang maluluy-on nga pagluwas sang Dios. (Levitico 26:31-46; 1 Hari 8:46-53) Kinahanglan ang pagtuo, mapainubuson nga espiritu, kag bug-os nga paghinulsol sa mga sala nga nagdul-ong sa pagkatapok kag pagkaulipon. Busa, para sa iya makasasala nga katawhan, nagpalapit si Daniel sa Dios. Paano? Paagi sa pagpuasa, paglalaw, kag pagpanapot sing sako, nga isa ka simbulo sang paghinulsol kag sinsero nga tagipusuon.

 5. Ngaa nagasalig gid si Daniel nga ang mga Judiyo ipasag-uli sa ila dutang natawhan?

⁵ Ang tagna ni Jeremias naghatag kay Daniel sing paglaum, kay ginpakita sini nga sa indi madugay ipasag-uli ang mga Judiyo sa Juda nga ila dutang natawhan. (Jeremias 25:12; 29:10) Walay duhaduha nga nagasalig gid si Daniel nga malapit na hilwayon ang bihag nga mga Judiyo bangod nagagahom na ang tawo nga si Ciro subong hari sang Persia. Indi bala gintagna ni Isaias nga si Ciro gamiton sa paghilway sa mga Judiyo agod patindugon liwat ang Jerusalem kag ang templo? (Isaias 44:28–45:3) Apang wala sing ideya si Daniel kon paano ini mahanabo. Gani nagpadayon sia sa pag-ampo kay Jehova.

 6. Ano ang ginbaton ni Daniel sa pangamuyo?

⁶ Ginpatuhuyan ni Daniel ang kaluoy kag mahigugmaon nga kaayo sang Dios. Sing mapainubuson, ginbaton niya nga ang mga Judiyo nakasala paagi sa pagrebelde, paglapas sa mga sugo ni Jehova, kag indi pagsapak sa iya mga manalagna. Nagakaigo lamang nga ‘ginsubol sila [sang Dios] bangod sang ila pagkadimatutom.’ Si Daniel nangamuyo: “O Jehova, sa amon natungod ang kahuy-anan sang nawong, sa amon mga hari, sa amon mga prinsipe kag sa amon mga katigulangan, bangod nakasala kami batok sa imo. Kay Jehova nga amon Dios natungod ang mga kaluoy kag ang mga pagpatawad, kay nagrebelde kami batok sa iya. Kag wala namon gintuman ang tingog ni Jehova nga amon Dios paagi sa paglakat sa iya mga kasuguan nga ginpahamtang niya sa atubangan namon paagi sa kamot sang iya mga alagad nga mga manalagna. Kag tanan sila nga gikan sa Israel naglalis sa imo kasuguan, kag may natabo nga pagsipak bangod sang indi pagtuman sa imo tingog, amo kon ngaa gin-ula mo sa amon ang pagpakamalaut kag ang panumpa nga nasulat sa kasuguan ni Moises nga alagad sang matuod nga Dios, kay nakasala kami batok sa Iya.”—Daniel 9:5-11; Exodo 19:5-8; 24:3, 7, 8.

 7. Ngaa masiling nga husto ang ginhimo ni Jehova sa pagtugot sa mga Judiyo nga mabihag sila?

⁷ Ginpaandaman sang Dios ang mga Israelinhon tuhoy sa mga resulta kon maglalis sila sa iya kag indi magsapak sa katipan nga iya ginpakigkatipan sa ila. (Levitico 26:31-33; Deuteronomio 28:15; 31:17) Ginkilala ni Daniel nga husto ang ginhimo sang Dios, sa pagsiling: “Gintuman niya ang iya mga pulong nga ginpamulong niya batok sa amon kag batok sa amon mga hukom nga naghukom sa amon, paagi sa pagpadala sa amon sing daku nga kalamidad, subong sang wala pa mahimo sa idalom sang langit ang subong sang nahimo sa Jerusalem. Subong sang nasulat sa kasuguan ni Moises, ini tanan nga kalamidad—nag-abot ini sa amon, kag wala namon ginpahumok ang nawong ni Jehova nga amon Dios paagi sa pagtalikod sa amon mga sala kag sa pagpakita sing paghantop sa imo katutom. Kag si Jehova nangin mabinantayon sa kalamidad kag sang ulihi ginpahanabo niya ini sa amon, kay si Jehova nga amon Dios matarong sa tanan niya nga binuhatan nga nahimo niya; kag wala namon gintuman ang iya tingog.”—Daniel 9:12-14.

 8. Sa ano ginpasad ni Daniel ang iya pagpakiluoy kay Jehova?

⁸ Wala ginatinguhaan ni Daniel nga pakamatarungon ang ginbuhat sang iya mga kasimanwa. Takus gid sila nga itapok, subong sang iya gilayon nga gintu-ad: “Nakasala kami, naghikot kami sing malaut.” (Daniel 9:15) Indi man sia interesado lamang nga mahaw-asan gikan sa pag-antos. Indi, ginpasad niya ang iya pagpakiluoy sa himaya kag kadungganan ni Jehova. Paagi sa pagpatawad sa mga Judiyo kag pagpasag-uli sa ila sa ila dutang natawhan, matuman sang Dios ang iya ginsaad paagi kay Jeremias kag mapakabalaan ang Iya balaan nga ngalan. Si Daniel nakitluoy: “O Jehova, suno sa imo tanan nga buhat sang pagkamatarong, palihug, kabay nga mag-ugdaw ang imo kaakig kag ang imo kasingkal gikan sa imo siudad nga Jerusalem, ang imo balaan nga bukid; kay, bangod sang amon mga sala kag bangod sang kasaypanan sang amon mga katigulangan, ang Jerusalem kag ang imo katawhan nangin kahuluy-an sa tanan nga yara sa palibot namon.”—Daniel 9:16.

 9. (a) Paagi sa anong hanuot nga mga pangabay ginhinakpan ni Daniel ang iya pangamuyo? (b) Ano ang nagpasubo kay Daniel, apang paano sia nagpakita sing pagtahod sa ngalan sang Dios?

⁹ Sa pagpangamuyo sing hanuot, nagpadayon si Daniel: “Pamatii karon, O amon Dios, ang pangamuyo sang imo alagad kag ang iya hanuot nga mga pangabay, kag pasigaha ang imo nawong sa imo santuaryo nga nahapay, tungod kay Jehova. Ilingig ang imo igdulungog, O Dios ko, kag magpamati. Muklata ang imo mata kag tan-awa ang amon nahapay nga mga kahimtangan kag ang siudad nga ginatawag sa imo ngalan; kay indi suno sa amon matarong nga mga buhat nga ginapalab-ot namon ang amon hanuot nga mga pangabay sa imo atubangan, kundi suno sa imo madamo nga kaluoy. O Jehova, pamatii. O Jehova, patawara. O Jehova, talupangda kag maghikot ka. Indi magpalantang, tungod sa imo kaugalingon, O Dios ko, kay ang imo siudad kag ang imo katawhan ginatawag sa imo ngalan.” (Daniel 9:17-19) Kon ang Dios indi mapinatawaron kag ginpabay-an ang iya katawhan sa pagkabihag, gintugutan ang iya balaan nga siudad, ang Jerusalem, nga magpabilin nga nahapay tubtob sa tion nga walay latid, kilalahon bala sia sang mga pungsod subong Bug-os Uniberso nga Soberano? Indi ayhan sila maghinakop nga si Jehova wala sing mahimo batok sa gahom sang mga dios sang Babilonia? Huo, mapakahuy-an ang ngalan ni Jehova, kag nagapasubo ini kay Daniel. Sa 19 ka beses nga ang balaan nga ngalan, nga Jehova, masapwan sa tulun-an sang Daniel, 18 ka beses nga ginsambit ini sa sining pangamuyo!

MADASIG NGA NAG-ABOT SI GABRIEL

10. (a) Sin-o ang ginpadala kay Daniel, kag ngaa? (b) Ngaa ginpatuhuyan ni Daniel si Gabriel nga isa ka “lalaki”?

¹⁰ Samtang nagapangamuyo pa si Daniel, nagpakita ang anghel nga si Gabriel. Sia nagsiling: “O Daniel, nagkari ako karon agod hatagan ka sing paghantop nga may paghangop. Sa pamuno sang imo hanuot nga mga pangabay isa ka pulong ang nagguwa, kag nagkari ako agod magsugid, kay ikaw nahamut-an sing daku. Gani binagbinaga ina nga butang, kag hangpa ang butang nga nakita.” Apang ngaa ginpatuhuyan sia ni Daniel subong “ang lalaki nga si Gabriel”? (Daniel 9:20-23) Ti, sang luyag mahangpan ni Daniel ang iya nauna nga palanan-awon tuhoy sa kanding nga lalaki kag karnero nga lalaki, nagpakita sa atubangan niya “ang isa nga may dagway subong sang isa ka mabukod nga tawo.” Amo yadto ang anghel nga si Gabriel, nga ginpadala agod hatagan si Daniel sing paghantop. (Daniel 8:15-17) Sing kaanggid man, sa tapos mangamuyo si Daniel, ining anghel nagpalapit sa tupad niya sa dagway sang tawo kag nakighambal sa iya nga daw subong sang isa ka tawo sa iya isigkatawo.

11, 12. (a) Bisan pa wala sing templo ukon halaran ni Jehova sa Babilonia, paano ang debotado nga mga Judiyo nagpakita sing pagtahod sa mga pagdulot nga ginpatuman sang Kasuguan? (b) Ngaa gintawag si Daniel nga ‘isa nga nahamut-an sing daku’?

¹¹ Nag-abot si Gabriel “sa tion sang panggab-i nga pagdulot.” Ang halaran ni Jehova ginlaglag upod sa templo sa Jerusalem, kag ang mga Judiyo mga bihag sang pagano nga mga Babilonianhon. Gani wala nagadulot sing mga halad sa Dios ang mga Judiyo sa Babilonia. Apang, sa mga tion para sa pagdulot nga gintalana sa idalom sang Mosaikong Kasuguan, nagakaigo nga ang debotado nga mga Judiyo sa Babilonia magdayaw kag mag-ampo kay Jehova. Subong isa ka tawo nga debotado gid sa Dios, gintawag si Daniel subong ‘isa nga nahamut-an sing daku.’ Nahamuot sa iya si Jehova, nga “Manugpamati sang ­pangamuyo,” kag si Gabriel madasig nga ginpadala agod sabton ang puno sing pagtuo nga pangamuyo ni Daniel.—Salmo 65:2.

¹² Bisan pa nabutang sa katalagman ang iya kabuhi bangod sang pagpangamuyo kay Jehova, padayon gihapon nga nangamuyo si Daniel sa Dios sing tatlo ka beses kada adlaw. (Daniel 6:10, 11) Indi katingalahan nga nahamuot gid sa iya si Jehova! Dugang sa pagpangamuyo, ang pagpamalandong ni Daniel sa Pulong sang Dios nakabulig sa iya nga mahibaluan ang kabubut-on ni Jehova. Wala mag-untat si Daniel sa pagpangamuyo kag nakahibalo sia kon paano magpalapit kay Jehova sing ­nagakaigo agod sabton ang iya mga pangamuyo. Ginpadaku niya ang pagkamatarong sang Dios. (Daniel 9:7, 14, 16) Kag bisan pa wala sing nakita nga sayop ang iya mga kaaway sa iya, nahibaluan ni Daniel nga makasasala sia sa panulok sang Dios kag gintu-ad niya gilayon ang iya sala.—Daniel 6:4; Roma 3:23.

“KAPITUAN KA SEMANA” SA PAGPAUNTAT SANG SALA

13, 14. (a) Anong importante nga impormasyon ang ginsugid ni Gabriel kay Daniel? (b) Daw ano kalawig ang “kapituan ka semana,” kag paano naton nahibaluan?

¹³ Daw ano nga sabat ang nabaton sang mapangamuyuon nga si Daniel! Wala lamang sia ginpasalig ni Jehova nga ipasag-uli ang mga Judiyo sa ila dutang natawhan kundi ginhatagan man sia sing paghantop tuhoy sa butang nga mas importante—ang pag-abot sang gintagna nga Mesias. (Genesis 22:17, 18; Isaias 9:6, 7) Ginsugiran ni Gabriel si Daniel: “Ginpat-od ang kapituan ka semana sa imo katawhan kag sa imo balaan nga siudad, agod tapuson ang paglalis, kag agod pauntaton ang sala, kag agod maghimo sing katumbasan para sa sala, kag agod pasudlon ang pagkamatarong tubtob sa tion nga walay latid, kag agod pat-inan ang palanan-awon kag ang manalagna, kag agod ihaplas ang Balaan sang mga Balaan. Kag dapat mahibaluan mo kag mahantop nga kutob sa pagguwa sang sugo nga ipasag-uli kag patindugon liwat ang Jerusalem tubtob sa pagkari sang Mesias nga Lider, mangin pito ka semana, subong man kan-uman kag duha ka semana. Magabalik sia kag patindugon liwat, nga may plasa kag kalog, apang sa magamo nga tion.”—Daniel 9:24, 25.

¹⁴ Maayong balita gid ini! Indi lamang patindugon liwat ang Jerusalem kag ipasag-uli ang pagsimba sa isa ka bag-o nga templo kundi magaabot man ang “Mesias nga Lider” sa isa ka espesipiko nga tion. Matabo ini sa sulod sang “kapituan ka semana.” Sanglit wala magsambit si Gabriel sing mga adlaw, indi ini mga semana nga may pito ka adlaw ang tagsa, nga magatumbas sa 490 ka adlaw—nga isa ka tuig kag apat ka bulan lamang. Ang gintagna nga pagpatindog liwat sa Jerusalem “nga may plasa kag kalog” mas naglawig sangsa sina. Ang mga semana mga semana sang tuig. Ginapahangop sang pila ka modernong mga badbad nga ang tagsa ka semana pito ka tuig. Halimbawa, ang “kapituan ka semana sang mga tuig” amo ang badbad nga ginapakita sang isa ka foot­note sa Daniel 9:24 sa Tanakh—The Holy Scriptures, nga ginbalhag sang The Jew­ish Pub­li­ca­tion So­cie­ty. Ang An American Translation nagasiling: “Kapituan ka semana sang mga tuig ang gintalana para sa imo katawhan kag para sa imo balaan nga siudad.” Kaanggid man sini nga mga pagbadbad ang mabasa sa mga badbad nanday ­Moffatt kag Roth­er­ham.

15. Sa anong tatlo ka panahon nabahin ang “kapituan ka semana,” kag san-o ini masugod?

¹⁵ Suno sa ginsiling sang anghel, ang “kapituan ka semana” bahinon sa tatlo ka panahon: (1) “pito ka semana,” (2) “kan-uman kag duha ka semana,” kag (3) isa ka semana. Magakahulugan ina sing 49 ka tuig, 434 ka tuig, kag 7 ka tuig—490 ka tuig sa kabilugan. Makawiwili nga ang The Revised English Bible nagasiling: “Kapituan ka tion nga ginpamuad sa pito ka tuig ang gintalana para sa imo katawhan kag para sa imo balaan nga siudad.” Pagkatapos sang ila pagkatapok kag pag-antos sa Babilonia sing 70 ka tuig, makabaton ang mga Judiyo sing pinasahi nga pabor gikan sa Dios sa sulod sang 490 ka tuig, ukon 70 ka tuig pamuaron sa 7. Magasugod ini sa tion sang “pagguwa sang sugo nga ipasag-uli kag patindugon liwat ang Jerusalem.” San-o ini matabo?

ANG “KAPITUAN KA SEMANA” NAGSUGOD

16. Subong ginpakita sa iya ginmando, sa anong katuyuan ginpasag-uli ni Ciro ang mga Judiyo sa ila dutang natawhan?

¹⁶ Tatlo ka talalupangdon nga hitabo ang takus binagbinagon may kaangtanan sa pagsugod sang “kapituan ka semana.” Ang una natabo sang 537 B.C.E. sang nagmando si Ciro nga ipasag-uli ang mga Judiyo sa ila dutang natawhan. Ini nagasiling: “Amo ini ang ginsiling ni Ciro nga hari sang Persia, ‘Ang tanan nga ginharian sang duta ginhatag sa akon ni Jehova nga Dios sang langit, kag gintulinan niya ako nga patindugan sia sing balay sa Jerusalem, nga yara sa Juda. Ang bisan sin-o nga yara sa inyo sang bug-os niya nga katawhan, kabay nga ang iya Dios mangin kaupod niya. Gani magtaklad sia sa Jerusalem, nga yara sa Juda, kag magpatindog sang balay ni Jehova nga Dios sang Israel—sia ang matuod nga Dios—nga yara sa Jerusalem. Kag ang bisan sin-o nga mabilin gikan sa tanan nga duog diin nagapuyo sia subong nga isa ka dumuluong, magbulig sa iya ang mga tawo sang iya duog sing pilak kag bulawan kag mga pagkabutang kag mga kasapatan upod sa kinabubut-on nga dulot para sa balay sang matuod nga Dios, nga yara sa Jerusalem.’ ” (Esdras 1:2-4) Maathag nga ang pinasahi nga katuyuan sini nga mando amo nga ang templo—“ang balay ni Jehova”—patindugon liwat sa nahamtangan sini anay.

17. Ang sulat nga ginhatag kay Esdras naghatag sing ano nga rason sa iya paglakbay pa Jerusalem?

¹⁷ Ang ikaduha nga hitabo natabo sang ikapito nga tuig sang paggahom sang Persianhon nga si Hari Artajerjes (Artajerjes Lon­gimanus, anak ni Jerjes I). Sadto, si Esdras nga manugkopya apat ka bulan nga naglakbay halin sa Babilonia pa Jerusalem. Dala niya ang isa ka pinasahi nga sulat gikan sa hari, apang wala ini maghatag sing awtorisasyon nga patindugon liwat ang Jerusalem. Sa baylo, ang lamang nga komisyon ni Esdras amo nga ‘patahumon ang balay ni Jehova.’ Amo kon ngaa ginsambit sa sulat ang bulawan kag pilak, sagrado nga mga suludlan, kag mga inamot nga trigo, alak, lana, kag asin subong bulig sa pagsimba sa templo, subong man ang kahilwayan sa buhis para sa mga nagaalagad didto.—Esdras 7:6-27.

18. Ano nga balita ang nagtublag kay Nehemias, kag paano ini nahibaluan ni Hari Artajerjes?

¹⁸ Ang ikatlo nga hitabo natabo pagligad sang 13 ka tuig, sang ika-20 nga tuig sang Persianhon nga si Hari Artajerjes. Nagaalagad sadto si Nehemias subong iya manugtagay sa “Susan nga kastilyo.” Ang Jerusalem napatindog na liwat sa pila ka kasangkaron sang nagkalabilin nga nagbalik gikan sa Babilonia. Apang indi maayo ang kahimtangan didto. Nabatian ni Nehemias nga ‘ang pader sang Jerusalem narumpag kag ang iya mga gawang nasunog sa kalayo.’ Natublag gid sia sa sini, kag nagkasubo ang iya tagipusuon. Sang ginpamangkot sia kon ngaa masubo sia, si Nehemias nagsabat: “Magkabuhi ang hari tubtob sa tion nga walay latid! Ngaa bala nga indi magmasubo ang akon nawong nga ang siudad, ang balay sang mga lulubngan sang akon mga katigulangan, nahapay, kag ang mga gawang sini naupod sang kalayo?”—Nehemias 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Sang ginpamangkot ni Hari Artajerjes, ano ang una nga ginhimo ni Nehemias? (b) Ano ang ginpangabay ni Nehemias, kag paano niya ginkilala ang papel sang Dios sa sini nga butang?

¹⁹ Ang kasaysayan nga nagadalahig kay Nehemias nagpadayon: “Nian ang hari nagsiling sa akon: ‘Ano bala ang ginapangayo mo?’ Sa gilayon nangamuyo ako sa Dios sang langit. Pagkatapos sadto nagsiling ako sa hari: ‘Kon nahamut-an sang hari, kag kon nakapahamuot ang imo alagad sa atubangan mo, nga ipadala mo ako sa Juda, sa siudad sang mga lulubngan sang akon mga ginikanan, agod nga mapatindog ko ini.’” Ini nga panugda nagpahamuot kay Artajerjes, nga nagpasugot man sa dugang pa nga ginpangabay ni Nehemias: “Kon nahamut-an sang hari, hatagan ako sing mga sulat para sa mga gobernador sa tabok sang Suba [Eufrates], agod nga tugutan nila ako sa pag-agi tubtob nga mag-abot ako sa Juda; kag sing sulat man para kay Asaf nga bantay sang kakahuyan sang hari, agod nga hatagan niya ako sing tablon nga himuon nga mga balayan sang mga gawang sang Kastilyo nga iya sang balay, kag para sa pader sang siudad kag para sa balay nga masudlan ko.” Ginkilala ni Nehemias ang papel ni Jehova sa sini tanan, sa pagsiling: “Gani ginhatag ini [ang mga sulat] sang hari sa akon, suno sa maayong kamot sang akon Dios sa ibabaw nakon.”—Nehemias 2:4-8.

20. (a) San-o nagsugod ang pulong “sa pagpasag-uli kag sa pagpatindog liwat sa Jerusalem”? (b) San-o nagsugod ang “kapituan ka semana,” kag san-o ini natapos? (c) Ano nga ebidensia ang nagapakita nga sibu ang petsa sang pamuno kag katapusan sang “kapituan ka semana”?

²⁰ Bisan pa ginhatag ang permiso sang bulan sang Nisan, sang maaga nga bahin sang ika-20 nga tuig sang paghari ni Artajerjes, ang aktuwal nga “pagguwa sang sugo nga ipasag-uli kag patindugon liwat ang Jerusalem” natabo pagligad pa sang pila ka bulan. Natabo ini sang mag-abot si Nehemias sa Jerusalem kag ginsugdan ang iya hilikuton sa pagpasag-uli. Naglakbay si Esdras sing apat ka bulan, apang kapin sa 322 kilometros ang kalayuon sang Susan sa sidlangan sang Babilonia kag busa mas malayo pa ini gikan sa Jerusalem. Gani, mahimo gid nga si Nehemias nag-abot sa Jerusalem sang malapit na matapos ang ika-20 nga tuig ni Artajerjes, ukon sang 455 B.C.E. Kon amo, ang gintagna nga “kapituan ka semana,” ukon 490 ka tuig, nagsugod sadto nga tion. Matapos ini sa talipuspusan sang 36 C.E.—Tan-awa ang “San-o Nagsugod ang Paghari ni Artajerjes?” sa pahina 197.

NAG-ABOT ANG “MESIAS NGA LIDER”

21. (a) Ano ang dapat matabo sa sulod sang una nga “pito ka semana,” kag walay sapayan sang anong mga kahimtangan? (b) San-o nga tuig dapat mag-abot ang Mesias, kag ano ang ginasiling sang Ebanghelyo ni Lucas nga natabo sadto nga tion?

²¹ Pila ka tuig ang nagligad antes ang Jerusalem aktuwal nga ginpatindog liwat? Ti, ang pagpasag-uli sa siudad matapos “sa magamo nga mga tion” bangod sang mga problema sa tunga sang mga Judiyo mismo kag sang pagpamatok sang mga Samariahanon kag sang iban pa. Mahimo gid nga natapos ang hilikuton sa kasangkaron nga kinahanglanon sang mga 406 B.C.E.—sa sulod sang “pito ka semana,” ukon 49 ka tuig. (Daniel 9:25) Magasunod ang panahon sang 62 ka semana, ukon 434 ka tuig. Pagkatapos sina nga panahon, magaabot ang madugay na ginsaad nga Mesias. Ang pag-isip sing 483 ka tuig (49 dugangan sing 434) kutob sang 455 B.C.E. magadala sa aton sa 29 C.E. Ano ang natabo sadtong tion? Ginasugiran kita sang manunulat sing Ebanghelyo nga si Lucas: “Sang ikapulog-lima nga tuig sang paghari ni Tiberio Cesar, sang si Poncio Pilato ang gobernador sang Judea, kag si Herodes ang manugdumala sang distrito sang Galilea, . . . ang pulong sang Dios nag-abot kay Juan nga anak ni Zacarias sa kahanayakan. Gani nagkadto sia sa bug-os nga ginsakpan sa palibot sang Jordan, nga nagabantala sang bawtismo subong simbulo sang paghinulsol para sa kapatawaran sang mga sala.” Sadto nga tion ‘ang mga tawo nagapaabot’ sa Mesias.—Lucas 3:1-3, 15.

22. San-o kag sa anong paagi si Jesus nangin ang gintagna nga Mesias?

²² Indi si Juan ang ginsaad nga Mesias. Apang tuhoy sa iya nasaksihan sang ginbawtismuhan si Jesus nga taga-Nazaret, sang tigpamulak sang 29 C.E., si Juan nagsiling: “Nakita ko ang espiritu nga nagakunsad subong sang salampati gikan sa langit, kag nagpabilin ini sa ibabaw niya. Bisan gani ako wala makakilala sa iya, apang ang Isa mismo nga nagsugo sa akon nga bawtismuhan sia sa tubig nagsiling sa akon, ‘Sa iya nga makita mo ang espiritu nga nagakunsad kag nagapabilin, ini amo ang isa nga nagabawtismo sa balaan nga espiritu.’ Kag nakita ko ini, kag nagpamatuod ako nga ining isa amo ang Anak sang Dios.” (Juan 1:32-34) Sang ginbawtismuhan sia, si Jesus nangin ang Isa nga Hinaplas—ang Mesias, ukon Cristo. Wala madugay pagkatapos sadto, nakilala ni Andres nga disipulo ni Juan ang hinaplas nga si Jesus kag ginsugiran niya dayon si Simon Pedro: “Nakita namon ang Mesias.” (Juan 1:41) Sa amo, ang “Mesias nga Lider” nag-abot sa eksakto nga tion—sa katapusan sang 69 ka semana!

ANG MGA HITABO SA HINGAPUSAN NGA SEMANA

23. Ngaa dapat mapatay ang “Mesias nga Lider,” kag san-o ini mahanabo?

²³ Ano ang matabo sa tion sang ika-70 nga semana? Si Gabriel nagsiling nga ang “kapituan ka semana” nga panahon ginpat-od “agod tapuson ang paglalis, kag agod pauntaton ang sala, kag agod maghimo sing katumbasan para sa sala, kag agod pasudlon ang pagkamatarong tubtob sa tion nga walay latid, kag agod pat-inan ang palanan-awon kag ang manalagna, kag agod ihaplas ang Balaan sang mga Balaan.” Agod matuman ini, dapat mapatay ang “Mesias nga Lider.” San-o? Si Gabriel nagsiling: “Sa tapos sang kan-uman kag duha ka semana utdon ang Mesias, nga wala sing bisan ano para sa iya kaugalingon. . . . Kag huptan niya nga may puwersa ang katipan para sa madamo sa sulod sang isa ka semana; kag sa tunga sang semana pauntaton niya ang paghalad kag ang pagdulot.’’ (Daniel 9:26a, 27a) Ang ital-ital nga tion yara sa “tunga sang semana,” kon sayuron, ang tungatunga sang katapusan nga semana sang mga tuig.

24, 25. (a) Subong sang gintagna, san-o si Cristo napatay, kag ano ang gintapos sang iya kamatayon kag pagkabanhaw? (b) Ano ang nangin posible bangod sang kamatayon ni Jesus?

²⁴ Ang ministeryo sa publiko ni Jesucristo nagsugod sang talipuspusan sang 29 C.E. kag naglawig sing tatlo ka tuig kag tunga. Subong sang gintagna, sang maaga nga bahin sang 33 C.E., ‘gin-utod’ si Cristo sang mapatay sia sa usok sang pag-antos, ginhatag ang iya tawhanon nga kabuhi subong isa ka gawad para sa katawhan. (Isaias 53:8; Mateo 20:28) Ang ginapatuman nga paghalad sing mga sapat kag ang mga pagdulot nga ginsambit sa Kasuguan nag-untat sang ginpresentar ni Jesus ang balor sang iya ginhalad nga tawhanon nga kabuhi sa Dios sa langit. Bisan pa ang Judiyong mga saserdote nagahalad gihapon sing mga dulot tubtob sang malaglag ang templo sang Jerusalem sang 70 C.E., wala na mahamuot ang Dios sa sini nga mga halad. Ginbuslan ini sing mas maayo nga halad, isa nga indi na gid pagsuliton. Si apostol Pablo nagsulat: “[Si Cristo] nagdulot sing isa ka halad para sa mga sala sing walay katapusan . . . Kay bangod sa isa ka dulot nga para sa halad ginhimo niya nga himpit ang mga ginpakabalaan sing walay katapusan.”—Hebreo 10:12, 14.

²⁵ Bisan pa ang sala kag kamatayon padayon nga nagapaantos sa katawhan, ang pag-utod kay Jesus paagi sa kamatayon kag ang pagbanhaw sa iya padulong sa langitnon nga kabuhi nagtuman sang tagna. ‘Gintapos [sini] ang paglalis, ginpauntat ang sala, kag ginhimo [sini] ang katumbasan para sa sala, kag nagpasulod sing pagkamatarong.’ Gindula sang Dios ang Kasuguan nga katipan, nga nagbuyagyag kag nagpakamalaut sa mga Judiyo subong mga makasasala. (Roma 5:12, 19, 20; Galacia 3:13, 19; Efeso 2:15; Colosas 2:13, 14) Mahimo na karon mapanas ang mga sala sang mahinulsulon nga mga nakasala, kag mahimo na dulaon ang mga silot. Paagi sa malugpayon nga halad sang Mesias, ang pag-uliay sa Dios posible para sa mga nagapakita sing pagtuo. Makapaabot sila nga mabaton ang dulot sang Dios nga “walay katapusan nga kabuhi paagi kay Cristo Jesus.”—Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Juan 2:1, 2.

26. (a) Bisan pa gindula na ang Kasuguan nga katipan, ano nga katipan ang ‘ginhuptan nga may puwersa sing isa ka semana’? (b) Ano ang natabo sang matapos ang ika-70 nga semana?

²⁶ Gani gindula ni Jehova ang Kasuguan nga katipan paagi sa kamatayon ni Cristo sang 33 C.E. Paano, nian, masiling nga dapat ‘huptan [sang Mesias] nga may puwersa ang katipan para sa madamo sa sulod sang isa ka semana’? Bangod ginhuptan niya nga may puwersa ang Abrahamiko nga katipan. Tubtob wala pa matapos ang ika-70 nga semana, ginhatag sang Dios ang mga pagpakamaayo sadto nga katipan sa Hebreo nga kaliwat ni Abraham. Apang sang matapos ang “kapituan ka semana” sang mga tuig, sang 36 C.E., nagbantala si apostol Pedro sa debotado Italyano nga tawo nga si Cornelio, sa iya panimalay, kag sa iban pa nga mga Gentil. Kag sugod sadto nga adlaw padayon, ang maayong balita ginwali sa katawhan sang mga pungsod.—Binuhatan 3:25, 26; 10:1-48; Galacia 3:8, 9, 14.

27. Ano nga “Balaan sang mga Balaan” ang ginhaplas, kag paano?

²⁷ Gintagna man ang paghaplas sa “Balaan sang mga Balaan.” Wala ini nagapatuhoy sa paghaplas sa Labing Balaan, ukon pinakasulod nga bahin, sang templo sa Jerusalem. Ang ekspresyon diri nga “Balaan sang mga Balaan” nagapatuhoy sa langitnon nga santuaryo sang Dios. Didto, ginpresentar ni Jesus ang balor sang iya tawhanon nga halad sa iya Amay. Ginhaplas, ukon ginpain, sang pagpabawtismo ni Jesus sang 29 C.E. ang langitnon, espirituwal nga katunayan nga ginlaragway sang Labing Balaan sang dutan-on nga tabernakulo kag sang templo sang ulihi.—Hebreo 9:11, 12.

ANG TAGNA NGA GINPAMATUD-AN SANG DIOS

28. Ano ang kahulugan sang ‘pagpat-in sa palanan-awon kag sa manalagna’?

²⁸ Ang tagna tuhoy sa Mesias nga ginpamulong sang anghel nga si Gabriel nagsambit man sang ‘pagpat-in sa palanan-awon kag sa manalagna.’ Nagkahulugan ini nga ang tanan nga butang nga gintagna tuhoy sa Mesias—ang tanan nga nahimo niya paagi sa iya halad, pagkabanhaw, kag pag-abot sa langit, subong man ang iban pa nga mga butang nga natabo sang ika-70 nga semana—pagapat-inan nga ini ginasakdag sang Dios, magamatuod, kag masaligan. Ang palanan-awon pagapat-inan, kag para lamang sa Mesias. Ang katumanan sini mangin sa iya kag sa hilikuton sang Dios paagi sa iya. May kaangtanan lamang sa gintagna nga Mesias nga masapwan naton ang husto nga kahulugan sang palanan-awon. Wala na sing iban pa nga magahukas sang pat-in sini agod hibaluon ang kahulugan sini.

29. Ano ang matabo sa ginpatindog liwat nga Jerusalem, kag sa ano nga rason?

²⁹ Gintagna na ni Gabriel nga ang Jerusalem patindugon liwat. Karon ginatagna niya nga yadtong ginpatindog liwat nga siudad kag ang templo sini pagalaglagon, nga nagasiling: “Ang siudad kag ang balaan nga duog laglagon sang katawhan sang isa ka lider nga magaabot. Kag ang katapusan sini mangin paagi sa baha. Kag tubtob sa katapusan mahanabo ang inaway; mga kahapayan ang napamat-uran. . . . Kag sa pakpak sang makangilil-ad nga mga butang magaabot ang isa nga magatuga sing kahapayan; kag tubtob sa paglaglag, ang butang mismo nga napamat-uran iula man sa isa nga nahapay.” (Daniel 9:26b, 27b) Bisan pa ining pagkahapay mahanabo pagligad sang “kapituan ka semana,” mangin isa ini ka direkta nga resulta sang mga natabo sa sulod sang katapusan nga “semana,” sang ginsikway sang mga Judiyo si Cristo kag ginpapatay sia.—Mateo 23:37, 38.

30. Subong ginapakita sang rekord sang maragtas, paano natuman ang ginmando sang Daku nga Manugbantay sang Tion?

³⁰ Ginapakita sang mga rekord sang maragtas nga sang 66 C.E., ginlibutan sang Romanong hangaway sa idalom sang Sirianhon nga si Gobernador Ces­tius Gal­lus ang Jerusalem. Walay sapayan nga nagbato ang mga Judiyo, nasulod sang Romanong hangaway nga nagadala sang ila idolatroso nga mga hayahay, ukon mga bandera, ang siudad kag ginguba ang pader sang templo sa aminhan. Ang ila pagtindog didto naghimo sa ila nga isa ka “makangilil-ad nga butang” nga makatuga sing bug-os nga kahapayan. (Mateo 24:15, 16) Sang 70 C.E., ang mga Romano sa idalom ni General Tito nag-abot kaangay sang “baha” kag ginhapay ang siudad kag ang templo sini. Wala sing nakapugong sa ila, kay ginmando ini—‘ginpat-od’—sang Dios. Sa liwat, gintuman sang Daku nga Manugbantay sang Tion, nga si Jehova, ang iya pulong!

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Sang malapit na matapos ang 70 ka tuig nga pagkahapay sang Jerusalem, ano ang hanuot nga ginpangabay ni Daniel kay Jehova?

• Daw ano kalawig ang “kapituan ka semana,” kag san-o ini nagsugod kag natapos?

• San-o nag-abot ang “Mesias nga Lider,” kag sa anong ital-ital nga tion sia ‘gin-utod’?

• Ano nga katipan ang ginhuptan nga ‘may puwersa para sa madamo sa sulod sang isa ka semana’?

• Ano ang natabo pagkatapos sang “kapituan ka semana”?

[Kahon/Retrato sa pahina 197]

San-o Nagsugod ang Paghari ni Artajerjes?

WALA nagaugyunay ang mga istoryador kon ano nga tuig nagsugod sa paggahom ang Persianhon nga si Hari Artajerjes. Ang iban nagasiling nga naghari sia sang tuig 465 B.C.E. bangod ang iya amay nga si Jerjes, nagsugod sa paggahom sang 486 B.C.E. kag napatay sang ika-21 nga tuig sang iya paghari. Apang, may yara ebidensia nga si Artajerjes naglingkod sa trono sang 475 B.C.E. kag nagsugod sang iya una nga tuig sang paghari sang 474 B.C.E.

Ang mga inskripsion kag mga iskultura nga nakutkutan sa dumaan nga kapital sang Persia nga Persepolis nagapakita nga si Jerjes kag ang iya amay nga si Dario I, naggahom nga magkaupod. Kon ining pag-updanay sa paggahom naglawig sing 10 ka tuig kag si Jerjes naggahom nga solo lamang sing 11 ka tuig sang mapatay si Dario sang 486 B.C.E., ang una nga tuig sang paghari ni Artajerjes amo sang 474 B.C.E.

Ang ikaduha nga ebidensia nagadalahig sa taga-Atenas nga si Heneral The­mis­to­cles, nga naglutos sa hangaway ni Jerjes sang 480 B.C.E. Ginkaugtan sia sang ulihi sang mga Griego kag ginsumbong nga maluib. Nalagyo si The­mis­to­cles kag nangayo sing proteksion sa hukmanan sang Persia, diin gin-abiabi sia. Suno sa Griegong istoryador nga si Thu­cyd­i­des, natabo ini sang si Artajerjes “bag-o lang maglingkod sa trono.” Ang Griegong istoryador nga si Di­o­do­rus Sic­u­lus nagasiling nga si The­mis­to­cles napatay sang 471 B.C.E. Sanglit si The­mis­to­cles nangabay sing isa ka tuig agod magtuon sing Persianhon antes mag-atubang kay Hari Artajerjes, mahimo gid nga nag-abot sia sa Asia Minor nga indi maglabang sa 473 B.C.E. Ginasuportahan ina nga petsa sang Chronicle of Eusebius ni Je­rome. Sanglit si Artajerjes “bag-o lang maglingkod sa trono” sang mag-abot si The­mis­to­cles sa Asia sang 473 B.C.E., ang Aleman nga iskolar nga si ­Ernst Heng­sten­berg nagsiling sa iya Christology of the Old Testament nga ang paghari ni Artajerjes nagsugod sang 474 B.C.E., nga amo man ang ginasiling sang iban nga tiliman-an. Nagdugang sia: “Ang ikabeinte nga tuig ni Artajerjes amo ang tuig 455 sa wala pa si Cristo.”

[Retrato]

Ang busto ni Themistocles

[Diagram/Mga retrato sa pahina 188, 189]

(For fully formatted text, see publication)

“KAPITUAN KA SEMANA”

ka semana”

7 ka semana 62 ka semana 1 ka semana

49 ka tuig 434 ka tuig 7 ka tuig

[Bug-os pahina nga retrato sa pahina 180]

[Bug-os pahina nga retrato sa pahina 193]