Kapitulo 5

Ang “Bag-ong Testamento”—Maragtas ukon Mito?

“Ang Bag-ong Testamento sarang malaragway karon subong amo ang labing-nausisa nga libro sa kalibutan sang literatura.” Amo ang ginsiling ni Hans Küng sa iya libro nga “On Being a Christian.” Kag husto sia. Sa sulod sang nagligad nga 300 ka tuig, labi pa sa pag-usisa lamang ang ginhimo sa Cristianong Griegong Kasulatan. Kapin kauti kag kapin ka detalyado nga gin-usisa ini sang sa bisan ano nga iban pa nga literatura.

¹ Ang mga konklusyon nga nalab-ot sang pila ka imbestigador makalilibog. Sadto sang ika-19 nga siglo, si Ludwig Noack sa Alemanya naghinakop nga ang Ebanghelyo ni Juan ginsulat sang 60 C.E. sang hinigugma nga disipulo​—nga, suno kay Noack, amo si Judas! Ginpahangop sang Pranses nga si Joseph Ernest Renan nga ang pagkabanhaw ni Lazaro mahimo nga isa ka limbong nga ginhimos ni Lazaro mismo agod supurtahan ang pangangkon ni Jesus nga sia nagahimo sing milagro, samtang ang Aleman nga teologo nga si Gustav Volkmar nag-insister nga ang maragtason nga si Jesus mahimo nga wala magpakilala subong Mesias.

² Sa pihak nga bahin, si Bruno Bauer, namat-od nga si Jesus wala gid magluntad! “Nagsiling sia nga ang matuod nga nagsakdag sang nahaunang Cristianismo amo sanday Philo, Seneca, kag ang mga Gnostiko. Sa katapusan ginsiling niya nga wala gid sing maragtason nga Jesus nga nagluntad . . . nga ang pamuno sang Cristianong relihion nagsugod sa talipuspusan sang ikaduha nga siglo kag naghalin sa Judaismo nga sa sini ang nangibabaw amo ang Stoicismo.”

³ Sa karon, pila lamang ang nagahupot sining sobra nga mga ideya. Apang kon basahon mo ang mga sinulatan sang modernong mga eskolar, masapwan mo nga madamo gihapon ang nagapati nga ang Cristianong Griegong Kasulatan nagaunod sing leyenda, mito, kag pagpahabok. Matuod bala ini?

San-o Ini Ginsulat?

⁴ Kinahanglan ang tion sa paghuman sang mga mito kag mga leyenda. Gani ang pamangkot nga, San-o ginsulat ining mga tulun-an?, importante. Si Michael Grant, isa ka istoryador, nagsiling nga ang maragtason nga mga sinulatan sang Cristianong Griegong Kasulatan ginsugdan “katluan ukon kap-atan ka tuig sa tapos mapatay si Jesus.” Ang arkeologo sa Biblia nga si William Foxwell Albright nagbalikwat kay C. C. Torrey subong naghinakop “nga ang bug-os nga Ebanghelyo ginsulat antes sang 70 A.D. kag wala sing bisan ano nga bahin sini ang ginsulat sa sulod sang duha ka pulo ka tuig sang matabo ang Paglansang sa krus.” Ang kaugalingon nga opinyon ni Albright amo nga ang pagsulat sini natapos “indi maglabang sa mga 80 A.D.” Medyo tuhay ang mga banabana sang iban, apang ang kalabanan nagaugyon nga ang pagsulat sa “Bag-ong Testamento” natapos sang katapusan sang nahaunang siglo.

⁵ Ano ang buot silingon sini? Si Albright naghinakop: “Ang masiling naton amo nga ang duha ka pulo tubtob kalim-an ka tuig malip-ot gid agod himuon ang bisan ano nga pagpatiku sa importante nga kaundan kag sa espisipiko nga mga pulong nga ginhambal ni Jesus.” Si Propesor Gary Habermas nagdugang: “Ang Ebanghelyo malapit sa hut-ong sang tion nga ila ginarekord, samtang ang dumaan nga mga maragtas masami nga nagalaragway sang mga hitabo nga natabo sing mga siglo antes sini. Apang, madinalag-on nga nakuha sang modernong mga istoryador ang mga hitabo gikan sa sining dumaan nga mga hut-ong sang tion.”

⁶ Sa iban nga mga pulong, ang maragtason nga mga bahin sang Cristianong Griegong Kasulatan dapat man patihan subong sang sekular nga mga maragras. Sa pagkamatuod, sa sulod sang pila ka dekada sa ulot sang mga hitabo sang nahaunang Cristianismo kag sang pagrekord sini, wala sing tion nga maghuman ang mga mito kag mga leyenda kag batunon sing lapnag.

Mga Pamatuod sang mga Nakasaksi

⁷ Labi na nga matuod ini bangod sang kamatuoran nga madamo sang mga kasaysayan ang nagahambal tuhoy sa pamatuod sang nakasaksi. Ang manunulat sang Ebanghelyo ni Juan nagsiling: “Ini amo ang disipulo [ang disipulo nga ginhigugma ni Jesus] nga nagasaksi sining mga butang kag nga nagsulat sining mga butang.” (Juan 21:24) Ang manunulat sang tulun-an ni Lucas nagsiling: “Sila nga sa ginsuguran nangin mga saksi kag mga alagad sang mensahe nagtugyan sini sa amon.” (Lucas 1:2) Si apostol Pablo, sa paghambal tuhoy sa nakasaksi sang pagkabanhaw ni Jesus, nagsiling: “Ang kalabanan [sa ila] nagakabuhi pa tubtob karon, apang ang iban nagakatulog na sa kamatayon.”​—1 Corinto 15:6.

⁸ May kaangtanan sa sini, si Propesor F. F. Bruce naghimo sining hanuot nga obserbasyon: “Indi madali imbentuhon ang mga pulong kag mga buhat ni Jesus sadtong nahauna nga mga tuig, subong sang ginadumdom sang iban nga mga manunulat, kay madamo sang Iya mga disipulo ang nagakabuhi pa sadto, kag madumduman pa nila kon ano ang natabo kag wala matabo. . . . Indi mahimo sang mga disipulo nga irisgo ang mga dipagkasibu (indi na paghambalon pa ang hungod nga pagmaniobra sa mga kamatuoran), nga sa gilayon ibuyagyag sang mga malipay sa paghimo sini. Sa kabaliskaran, ang isa sang mabaskog nga mga punto sa orihinal nga pagbantala sang mga apostol amo ang masaligon nga pangganyat sini sa ihibalo sang mga tagpalamati; wala lamang sila magsiling, ‘Mga saksi kami sining mga butang,’ kundi man sing, ‘Subong nahibaluan ninyo mismo’ (Binuhatan 2:22).”

Masaligan Bala ang Teksto?

⁹ Posible ayhan nga ang mga pamatuod sining mga saksi sibu nga ginrekord apang ginpatiku sang ulihi? Sa iban nga mga pulong, ginsal-ot bala ang mga mito kag mga leyenda sa tapos mahuman ang orihinal nga sinulatan? Napamatud-an na naton nga ang teksto sang Cristianong Griegong Kasulatan yara sa mas maayo nga kahimtangan kon ipaanggid sa bisan ano nga iban pa nga dumaan nga literatura. Sanday Kurt kag Barbara Aland, mga eskolar sang Griegong teksto sang Biblia, nagalista sing halos 5,000 ka dumaan nga manuskrito nga nakapabilin tubtob karon, ang iban gikan pa sa ikaduha nga siglo C.E. Ang kabilugan nga pamatuod sining madamo nga ebidensia amo nga ang teksto masaligan gid. Dugang pa, may yara madamo nga dumaan nga mga badbad​—ang pinakadaan may petsa nga mga 180 C.E.​—nga nagabulig sa pagpamatuod nga ang teksto sibu.

¹⁰ Busa, bisan ano man ang silingon, mapat-od naton nga ang mga leyenda kag mga mito wala makasulod sa Cristianong Griegong Kasulatan sa tapos mahuman sang orihinal nga mga manunulat ang ila sinulatan. Ang teksto nga yari sa aton pareho gid sa ginsulat sang orihinal nga mga manunulat, kag ang pagkasibu sini ginapamatud-an sang kamatuoran nga ginbaton ini sang mga Cristiano sadto. Sarang bala naton, nian, mausisa ang pagkamaragtason sang Biblia paagi sa pagpaanggid sini sa iban sang dumaan nga mga maragtas? Sa pila ka kasangkaron, huo.

Ang Ebidensya sang mga Dokumento

¹¹ Sa kamatuoran, luwas sa Biblia, limitado lamang ang ebidensya sang mga dokumento tuhoy sa kabuhi ni Jesus kag sang iya mga apostoles. Mapaabot ini, kay sang nahaunang siglo, ang mga Cristiano isa lamang ka diutay nga grupo nga wala magpahilabot sa politika. Apang ang ebidensya sang sekular nga maragtas nagahisanto sa mabasa naton sa Biblia.

¹² Halimbawa, sa tapos sang daku nga pagkalutos sa inaway ni Herodes Antipas, ang Judiyong istoryador nga si Josephus, nga nagsulat sang 93 C.E., nagsiling: “Para sa iban nga mga Judiyo ang pagkalaglag sang armada ni Herodes daw isa ka pagtimalos sang Dios, kag sa pagkamatuod isa ka matarong nga pagtimalos, bangod sang iya ginhimo kay Juan, nga ginhingalanan Bautista. Kay ginpapatay sia ni Herodes, bisan pa isa sia ka maayo nga tawo kag ginpalig-on niya ang mga Judiyo nga magmatarong sa ila pagkabuhi, magpakita sing katarungan sa ila mga isigkatawo kag sing pagkabalaan sa Dios.” Sa amo ginapalig-on ni Josephus ang kasaysayan sang Biblia nga si Juan Bautista isa ka matarong nga tawo nga nagbantala sing paghinulsol kag ginpatay ni Herodes.​—Mateo 3:​1-12; 14:11.

¹³ Ginsambit man ni Josephus si Santiago, ang utod sa iloy ni Jesus, nga, siling sang Biblia sa aton, wala sang primero magsunod kay Jesus apang sang ulihi nangin kilala sia nga gulang sa Jerusalem. (Juan 7:​3-5; Galacia 1:​18, 19) Ginreport niya ang pagdakop kay Santiago sa sining mga pulong: “Gintipon [sang mataas nga saserdote nga si Ananus] ang mga hukom sang Sanhedrin kag gindala sa atubangan nila ang isa ka tawo nga nagahingalan kay Santiago, ang utod sa iloy ni Jesus nga gintawag Cristo, kag ang iban pa.” Sa pagsulat sining mga pulong, si Josephus dugang pa nga nagpalig-on nga “si Jesus, nga gintawag Cristo” isa ka matuod, maragtason nga tawo.

¹⁴ Ang iban man sang dumaan nga mga manunulat nagapatuhoy sa mga butang nga ginsambit sa Griegong Kasulatan. Halimbawa, ang Ebanghelyo nagasugid sa aton nga madamo ang nagbaton sa pagbantala ni Jesus sa palibot sang Palestina. Sang ginpamatbatan sia ni Poncio Pilato sing kamatayon, ang iya mga sumulunod nagumon kag ginsubuan. Sa tapos sadto, maisugon nga ginpuno sini gihapon nga mga disipulo ang Jerusalem sing mensahe nga ang ila Ginuo ginbanhaw. Sa sulod sang pila ka tuig lamang, ang Cristianismo naglapta sa bug-os nga Romanong Emperyo.​—Mateo 4:​25; 26:​31; 27:​24-26; Binuhatan 2:​23, 24, 36; 5:​28; 17:6.

¹⁵ Ang pamatuod sa sini naghalin sa Romanong istoryador nga si Tacitus, nga indi abyan sang Cristianismo. Nagsulat sa tapos sang 100 C.E., ginsugid niya ang nahanungod sa mapintas nga paghingabot ni Nero sa mga Cristiano kag nagdugang: “Si Cristo nga nagpatok sang ngalan, nagbaton sing silot nga kamatayon sa tion sang paggahom ni Tiberio, pasad sa pamatbat sang prokurador nga si Poncio Pilato, kag umalagi nga nasumpo ang makatalagam nga disparatis, apang naglapta ini liwat, indi lamang sa Judea, ang puluy-an sini nga kalalat-an, kundi sa kapital [Roma] mismo.”

¹⁶ Sa Binuhatan 18:2 ginapatuhuyan sang manunulat sang Biblia ang kamatuoran nga “si Claudio [Romanong emperador] nagsugo sang tanan nga Judiyo sa paghalin sa Roma.” Ginapatuhuyan man sang ikaduhang siglo nga Romanong istoryador nga si Suetonius ini nga paghalin. Sa iya sinulatan nga The Deified Claudius, ang istoryador nagsiling: “Sanglit ang mga Judiyo pirme nagahimo sing gamo sa pagsugyot ni Chrestus, gintabog niya [Claudio] sila gikan sa Roma.” Kon si Chrestus diri nagapatuhoy kay Jesucristo kag kon ang mga natabo sa Roma kaanggid sang natabo sa iban nga mga siudad, nian ang mga kinagubot indi sa kamatuoran sa pagsugyot ni Cristo (kon sayoron, mga sumulunod ni Cristo). Sa baylo, amo ini ang masingki nga reaksion sang mga Judiyo sa matutom nga pagbantala sang mga Cristiano.

¹⁷ Si Justin Martyr, nga nagsulat sang tungatunga sang ikaduha nga siglo, naghambal tuhoy sa kamatayon ni Jesus: “Nga natabo ining mga butang, mapat-od ninyo ini gikan sa Mga Binuhatan ni Poncio Pilato.” Dugang pa, suno kay Justin Martyr, ini gihapon nga mga rekord nagsambit sang mga milagro ni Jesus, nga tuhoy sini sia nagsiling: “Nga ginhimo Niya ining mga butang, mahibaluan ninyo gikan sa Mga Binuhatan ni Poncio Pilato.” Matuod, wala na ining “Mga Binuhatan,” ukon opisyal nga mga rekord. Apang mahimo gid nga nagaluntad pa ini sang ikaduhang siglo, kag masaligon nga ginhangkat ni Justin Martyr ang iya mga bumalasa nga usisaon ini agod mapamatud-an ang kamatuoran sang iya ginsiling.

Ang Ebidensya sang Arkeolohiya

¹⁸ Ginlaragway man ukon ginpamatud-an sang mga natukiban sang arkeolohiya ang mabasa naton sa Griegong Kasulatan. Sa amo, sang 1961 ang ngalan nga Poncio Pilato nasapwan sa isa ka inskripsion sa kagulub-an sang Romanong teatro sa Cesarea. Antes sini nga tukib, limitado lamang ang ebidensia, luwas sa Biblia, tuhoy sa pagluntad sining Romanong manuggahom.

¹⁹ Sa Ebanghelyo ni Lucas, mabasa naton nga si Juan Bautista nagsugod sang iya ministeryo “sang . . . si Lisanias amo ang manuggahom sang distrito sang Abilene.” (Lucas 3:1) Ginduhaduhaan sang iban ina nga pinamulong bangod may ginsambit si Josephus nga Lisanias nga naggahom sa Abilene kag napatay sang 34 B.C.E., madugay sa wala pa matawo si Juan. Apang, ang mga arkeologo nakakutkot sing isa ka inskripsion sa Abilene nga nagasambit sing isa pa ka Lisanias nga isa ka tetrarca (manuggahom sang distrito) sang paggahom ni Tiberio, nga nagagahom subong ang Cesar sa Roma sang ginsugdan ni Juan ang iya ministeryo. Mahimo gid nga amo ini si Lisanias nga ginpatuhuyan ni Lucas.

²⁰ Mabasa naton sa Binuhatan nga si Pablo kag si Bernabe ginpadala subong misyonero sa Cipre kag didto nakit-an nila ang proconsul nga si Sergio Paulo, “isa ka maalam nga tawo.” (Binuhatan 13:7) Sang tungatunga sang ika-19 nga siglo, nakutkutan sa Cipre ang isa ka inskripsion nga may petsa nga 55 C.E. nga nagasambit sini gid nga tawo. Tuhoy sini, ang arkeologo nga si G. Ernest Wright nagsiling: “Luwas sa Biblia amo ini ang isa ka pagpatuhoy sa sini nga proconsul kag makawiwili nga si Lucas naghatag sa aton sang iya husto nga ngalan kag tig-ulo.”

²¹ Sang didto sa Atenas si Pablo, nagsiling sia nga may nakita sia nga altar nga gindedikar “Sa Dios nga Wala Makilal-i.” (Binuhatan 17:23) Ang mga altar nga gindedikar sa Latin sa wala makilal-i nga mga dios natukiban sa mga bahin sang teritoryo sang Romanong Emperyo. Ang isa nasapwan sa Pergamo nga may inskripsion nga nasulat sa Griego, mahimo nga kaanggid sang sa Atenas.

²² Sang ulihi, samtang sa Efeso, masingki nga ginpamatukan si Pablo sang mga manugsalsal sing pilak, nga nagaganar sing kuwarta gikan sa paghimo sing mga altar kag mga imahen sang diosa nga si Artemis. Ang Efeso ginpatuhuyan subong “ang templo sang daku nga Artemis.” (Binuhatan 19:35) Nahisanto sa sini, pila ka terra-cotta kag marmol nga mga figurine ni Artemis ang natukiban sa nahamtangan sang dumaan nga Efeso. Sang nagligad nga siglo, ang kagulub-an sang daku nga templo mismo nakutkutan.

Ang Lanog sang Kamatuoran

²³ Busa, ginalaragway sang maragtas kag sang arkeolohiya, kag sa pila ka kasangkaron ginapalig-on sini, ang maragtason nga mga elemento sang Griegong Kasulatan. Apang, sa liwat, ang pinakamalig-on nga pamatuod sang kamatuoran sining mga sinulatan amo ang mga tulun-an mismo. Kon ginabasa mo ini, wala ini nagaanggid sa mga mito. May yara ini lanog sang kamatuoran.

²⁴ Ang isa ka butang, prangka gid ini. Hunahunaa ang ginrekord nahanungod kay Pedro. Gindetalye ang iya makahuluya nga kapaslawan sa paglakat sa tubig. Nian, ginsilingan ni Jesus ining ginatahod nga apostol: “Halin ka sa atubangan ko, Satanas!” (Mateo 14:​28-31; 16:23) Dugang pa, sa tapos mamatok sing mabaskog nga bisan pa biyaan sia sang tanan, indi gid niya paghimuon ini, si Pedro natulugan sang gab-i sang iya pagbantay kag dayon ginpanghiwala niya ang Ginuo sing makatlo.​—Mateo 26:​31-35, 37-45, 73-75.

²⁵ Apang indi lamang mga kaluyahon ni Pedro ang ginbuyagyag. Wala gintabunan sang prangka nga rekord ang pagkamog sang mga apostoles sa kon sin-o ang labing daku sa tunga nila. (Mateo 18:​1; Marcos 9:​34; Lucas 22:24) Kag wala man sini gintago ang butang nga ang iloy sang mga apostoles nga sanday Santiago kag Juan nangabay kay Jesus nga ihatag sa iya mga anak ang labing napaboran nga mga katungdanan sa iya Ginharian. (Mateo 20:​20-30) Ang “mainit nga pagsilabo sang kaakig” sa ulot ni Bernabe kag ni Pablo bunayag nga ginsulat man.​—Binuhatan 15:​36-39.

²⁶ Talalupangdon man ang kamatuoran nga ang tulun-an ni Lucas nagasugid sa aton nga “mga babayi, nga nag-abot upod sa iya gikan sa Galilea,” ang una nga nakabati nahanungod sa pagkabanhaw ni Jesus. Isa ini ka tumalagsahon gid nga detalye sa isa ka katilingban nga ginapangibabawan sang mga lalaki sang nahaunang siglo. Sa pagkamatuod, suno sa rekord, ang ginsugid sang mga babayi “daw patopato” para sa mga apostoles. (Lucas 23:​55–​24:11) Kon ang maragtas sa Griegong Kasulatan indi matuod, mahimo nga gin-imbento ini. Apang ngaa mag-imbento ang isa sing sugilangon nga nagalaragway sang talahuron nga mga tawo sa amo sini ka makahuluya nga kahimtangan? Wala malakip ini nga detalye kon indi ini matuod.

Si Jesus​—Isa ka Matuod nga Persona

²⁷ Pasad sa paglaragway kay Jesus sa Biblia madamo ang nagatamod sa iya subong isa ka bunga lamang sang handurawan. Apang ang istoryador nga si Michael Grant nagsiling: “Kon gamiton naton sa Bag-ong Testamento, nga dapat nagakaigo gid, ang pareho nga talaksan nga ginagamit naton sa iban pa nga dumaan nga mga sinulatan nga nagaunod sing maragtas, indi naton masikway ang pagluntad ni Jesus subong nga indi man naton masikway ang pagluntad sang pagano nga mga persona nga ang ila pagkamatuod subong maragtason nga mga pigura wala gid ginaduhaduhaan.”

²⁸ Indi lamang ang pagluntad ni Jesus kundi bisan ang iya personalidad ginalaragway sa Biblia nga may lanog sang kamatuoran. Indi mahapos mag-imbento sing tumalagsahon nga tawo kag dayon magpresentar sing nagahisanto nga laragway niya sa bug-os nga tulun-an. Halos imposible para sa apat ka magkatuhay nga manunulat ang magsulat nahanungod sa isa ka tawo kag may pagsinanto nga ilaragway sia kon ina nga tawo wala gid magluntad. Ang kamatuoran nga isa lang ang Jesus nga ginlaragway sa tanan nga apat ka Ebanghelyo isa ka mahayluhon nga pamatuod sang pagkamaminatud-on sang Ebanghelyo.

²⁹ Ginbalikwat ni Michael Grant ang isa ka nagakaigo gid nga pamangkot: “Paano natabo nga, sa bug-os nga tradisyon sang Ebanghelyo, nga wala sing eksepsion, nagalutaw ang isa ka talalupangdon nga laragway sang isa ka makagalanyat nga mabukod nga soltero nga hilway nga nakigsimpon sa tanan nga sahi sang mga babayi, lakip ang may malain nga dungog, nga wala sing bisan ano nga tanda sang pagpadala sa emosyon, pagkasalimpapaw, ukon sobra nga kaugdang, apang sa gihapon, sa tagsa ka kahigayunan, naghupot sing simple kag dungganon nga pagkatawo?” Ang lamang nga sabat amo nga sia nagluntad gid kag naghikot suno sa paagi nga ginasiling sang Biblia.

Kon Ngaa Wala Sila Nagapati

³⁰ Sanglit may yara indi malikawan nga pamatuod sa pagsiling nga ang Griegong Kasulatan matuod nga maragtas, ngaa ang iban wala nagasiling sini? Ngaa madamo ang, samtang nagabaton sa mga bahin sini subong matuod, nagadumili naman sa pagbaton sang tanan nga ginaunod sini? Amo gid sini bangod ang Biblia nagarekord sing mga butang nga indi luyag patihan sang modernong mga intelektuwal. Halimbawa, nagasiling ini nga si Jesus nagtuman kag nagbungat sing mga tagna. Nagasiling man ini nga naghimo sia sing mga milagro kag sa tapos sia mapatay ginbanhaw sia.

³¹ Sa sining maduhaduhaon nga ika-20 nga siglo, ina nga mga butang indi mapatihan. Tuhoy sa mga milagro, si Propesor Ezra P. Gould nagsiling: “May isa ka pagpamatok nga ginabatyag sang iban nga kritiko nga may kinamatarong sila nga himuon . . . nga ang mga milagro wala gid nagakatabo.” Ginabaton sang iban nga si Jesus nakapaayo, apang sa kaso nga sikosomatiko lamang, ‘kadalag-an sang hunahuna batok sa materya,’ nga sahi. Tuhoy sa iban pa nga mga milagro, ginapaathag ini sang kalabanan subong ginhimohimo lamang ukon subong matuod nga mga hitabo nga ginpatiko.

³² Subong isa ka halimbawa sini, binagbinaga ang okasyon nga ginpakaon ni Jesus ang kapin sa 5,000 ka kadam-an paagi sa pila lamang ka bilog nga tinapay kag duha ka isda. (Mateo 14:​14-22) Ang eskolar sang ikalabing-siam nga siglo nga si Heinrich Paulus nagpahangop nga amo gid sini ang natabo: Nasapwan ni Jesus kag sang iya mga apostoles ang ila kaugalingon nga ginalibutan sang isa ka daku nga kadam-an nga gutom. Gani namat-od sia sa paghatag sing maayong huwaran para sa mga manggaranon sa tunga nila. Ginkuha niya ang diutay nga pagkaon nga dala niya kag sang iya mga apostoles kag ginpaambit ini sa kadam-an. Wala madugay, ang iban nga nagdala man sing pagkaon nagsunod sang iya huwaran kag nagpaambit man sa iban. Sang ulihi, napakaon ang bug-os nga kadam-an.

³³ Apang, kon amo gid sini ang natabo, isa yadto ka talalupangdon nga pamatuod sang gahom sang maayong huwaran. Ngaa pa patikuon ang subong sadto ka makawiwili kag makahulugan nga sugilanon agod lamang palutawon nga isa yadto ka labaw sa kinaugali nga milagro? Sa pagkamatuod, ina tanan nga panikasog sa pagpanghiwala sang mga milagro nagapautwas lamang sing kapin pa nga mga problema sang sa malubad sini. Kag ini tanan ginapasad sa sayop nga haumhaom. Nagahaumhaom ini nga ang mga milagro imposible. Apang ngaa dapat pa matabo ini?

³⁴ Suno sa labing makatarunganon nga mga talaksan, ang Hebreo kag Griegong Kasulatan matuod nga maragtas, apang nagaunod ini pareho sing mga huwaran sang tagna kag mga milagro. (Ipaanggid ang 2 Hari 4:​42-44.) Ano, nian, kon ang mga tagna matuod? Kag ano kon ang milagro aktuwal nga natabo? Nian matuod gid nga ang Dios yara sa likod sang pagsulat sa Biblia, kag pulong gid niya ini, indi sang tawo. Sa isa ka palaabuton nga kapitulo, ipaathag namon ang palaligban tuhoy sa tagna, apang binagbinagon naton anay ang mga milagro. Makatarunganon bala sa sining ika-20 nga siglo ang magpati nga natabo gid ang mga milagro sang unang mga siglo?

[Mga Pamangkot sa Pagtinuon]

1, 2. (Ilakip ang introduksion.) (a) Paano gintamod ang Cristianong Griegong Kasulatan sa sulod sang nagligad nga 300 ka tuig? (b) Anong makatilingala nga mga konklusyon ang nalab-ot sang pila ka imbestigador?

3. Ano nga opinyon nahanungod sa Biblia ang ginahuptan gihapon sang madamo?

4. (a) Ngaa importante nga mahibal-an kon san-o ginsulat ang mga tulun-an sang Cristianong Griegong Kasulatan? (b) Ano ang pila ka opinyon nahanungod sa tion sang pagsulat sa Cristianong Griegong Kasulatan?

5, 6. Ano ang dapat naton ihinakop gikan sa kamatuoran nga ang Cristianong Griegong Kasulatan ginsulat wala lamang madugay sa tapos sang mga hitabo nga ginarekord sini?

7, 8. (a) Sin-o ang buhi pa samtang ang Cristianong Griegong Kasulatan ginasulat pa kag ginapalapnag? (b) Ano ang dapat ihinakop naton nahisanto sa komento ni Propesor F. F. Bruce?

9, 10. Kon tuhoy sa Cristianong Griegong Kasulatan ang hambalan, ano ang mapat-od naton?

11. Tubtob sa anong kasangkaron ginasupurtahan sang ebidensya sang mga dokumento ang maragtason nga mga rekord sang Cristianong Griegong Kasulatan?

12. Ano ang ginasugid sa aton ni Josephus nahanungod kay Juan Bautista?

13. Paano ginasakdag ni Josephus ang pagkamaragtason ni Santiago kag ni Jesus mismo?

14, 15. Ano nga supurta ang ginahatag ni Tacitus sa rekord sang Biblia?

16. Anong maragtason nga hitabo nga ginapatuhuyan sa Biblia ang ginapatuhuyan man ni Suetonius?

17. Anong mga reperensya nga magamit ni Justin Martyr sang ikaduha nga siglo ang nagsakdag sa rekord sang Biblia tuhoy sa mga milagro ni Jesus kag sang iya kamatayon?

18. Ano nga supurta ang ginahatag sang arkeolohiya sa pagluntad ni Poncio Pilato?

19, 20. Sin-o nga mga tawo sang Biblia nga ginsambit ni Lucas (sa Lucas kag Binuhatan) ang ginapamatud-an sang arkeolohiya?

21, 22. Anong relihioso nga mga buhat sa rekord sang Biblia ang ginpamatud-an sang arkeolohiko nga mga tukib?

23, 24. (a) Sa diin naton makita ang pinakamalig-on nga pamatuod sang pagkamaminatud-on sang mga sinulatan sang Cristianong Griegong Kasulatan? (b) Anong kinaugali nga kinaiya sang rekord sang Biblia ang nagapamatuod sa pagkamaminatud-on sini? Iilustrar.

25. Anong mga kaluyahon sang mga apostoles ang prangka nga ginabuyagyag sang mga manunulat sang Biblia?

26. Anong detalye nahanungod sa pagkabanhaw ni Jesus ang malakip lamang kon matuod ini?

27. Paano nagpamatuod ang isa ka istoryador sa maragtason nga pagluntad ni Jesus?

28, 29. Ngaa makahulugan nga ang apat ka Ebanghelyo nagapresentar sing pareho nga laragway sang personalidad ni Jesus?

30, 31. Ngaa madamo ang wala nagabaton sa Cristianong Griegong Kasulatan subong sibu nga maragtas walay sapayan sang tanan nga pamatuod?

32, 33. Paano gintinguhaan sang iban nga ipanghiwala ang milagro ni Jesus sa pagpakaon sang dakung kadam-an, apang ngaa indi ini makatarunganon?

34. Kon ang Biblia nagaunod gid sing sibu nga tagna kag rekord sang matuod nga mga milagro, ano ang ginapamatuod sini?