Paglampuwas sa ‘Adlaw ni Jehova’

“Ang adlaw ni Jehova daku kag tama ka makakulugmat, kag sin-o bala ang makaantos sini?”​—⁠JOEL 2:⁠11.

1. Ngaa ang ‘makakulugmat nga adlaw ni Jehova’ mangin okasyon para sa kalipay?

“MAKAKULUGMAT”! Amo sina ang paglaragway sang manalagna sang Dios nga si Joel sa dakung “adlaw ni Jehova.” Apang, kita nga nagahigugma kay Jehova kag nagdedikar sa iya pasad sa halad-gawad ni Jesus indi kinahanglan magkupos sa kahadlok samtang nagahinampot ang adlaw ni Jehova. Isa gid ini ka makakulugmat nga adlaw, apang isa man ka adlaw sang daku nga kaluwasan, ang adlaw sang kahilwayan gikan sa malauton nga sistema sang mga butang nga nagpapiot sa katawhan sa kapin na sa milenyo nga tion. Sa pagpaabot sa sina nga adlaw, si Joel nanawag sa katawhan sang Dios nga mangin “malipayon kag masinadyahon; kay si Jehova magahimo gid sing daku nga butang,” kag ginadugang niya ang pasalig: “Mahanabo nga ang tanan nga nagatawag sa ngalan ni Jehova maluwas.” Nian sa kahimusan sang Ginharian sang Dios, “may mga makapalagyo, subong sang ginsiling ni Jehova, kag sa tunga sang mga nakalampuwas, ang mga ginatawag ni Jehova.”​—⁠Joel 2:​11, 21, 22, 32.

2. Sa katumanan sang mga katuyuan sang Dios, ano ang mahanabo (a) sa “adlaw sang Ginuo” (b) sa “adlaw ni Jehova”?

² Ang makakulugmat nga adlaw ni Jehova indi dapat masal-an sa “adlaw sang Ginuo” sa Bugna 1:⁠10. Ining naulihi nga adlaw nagalakip sa katumanan sang 16 ka palanan-awon nga ginlaragway sa Bugna kapitulo 1 tubtob 22. Nagalakip ini sa tion sang katumanan sang tanan nga hitabo nga gintagna ni Jesus bilang sabat sa pamangkot sang iya mga disipulo: “San-o mahanabo ining mga butang, kag ano ang mangin tanda sang imo presensia kag sang katapusan sang sistema sang mga butang?” Ang langitnon nga presensia ni Jesus gintandaan sa duta sing makahaladlok nga ‘mga inaway, gutom, dumot, kamatay, kag pagkamalinapason.’ Samtang ining mga kasubo nagadugang, si Jesus naghatag sing lugpay para sa mahinadlukon sa Dios nga katawhan paagi sa pagpadala sa iya modernong-adlaw nga mga disipulo sa pagbantala ‘sining maayong balita sang ginharian . . . sa bug-os napuy-an nga duta subong nga panaksi sa tanan nga kapungsuran.’ Nian, subong talipuspusan nga bahin sang adlaw sang Ginuo, ang “katapusan” sang karon nga sistema sang mga butang, ang makakulugmat nga adlaw ni Jehova, magasugod. (Mateo 24:​3-14; Lucas 21:11) Mangin adlaw ini ni Jehova sa pagpatuman sang madasig nga paghukom sa malauton nga kalibutan ni Satanas. “Ang langit kag ang duta magatay-ug; apang si Jehova mangin dalangpan para sa iya katawhan.”​—⁠Joel 3:⁠16.

Si Jehova Nagapanghikot Sang mga Adlaw ni Noe

3. Paano magkaanggid ang mga kahimtangan karon sa sadto sang adlaw ni Noe?

³ Ang mga kahimtangan karon sa kalibutan kaanggid sadto anay sang “mga adlaw ni Noe” sang nagligad nga kapin sa 4,000 ka tuig. (Lucas 17:​26, 27) Sa Genesis 6:​5, aton mabasa: “Nakita ni Jehova nga ang kalautan sang tawo bugana sa duta kag ang tagsa ka huyog sang mga hunahuna sang iya tagipusuon malaut gid sa tanan nga tion.” Kaangay gid ini sa kalibutan karon! Ang kalautan, kakagod, kag pagkawalay gugma bugana bisan diin. Kon kaisa mahimo kita maghunahuna nga ang kalainan sang katawhan sobra na katama. Apang ang tagna ni apostol Pablo nahanungod sa “katapusan nga mga adlaw” padayon nga nagakatuman: “Ang malaut nga mga tawo kag mga impostor labi pa nga magalain, nga nagapatalang kag ginapatalang.”​—⁠2 Timoteo 3:​1, 13.

4. Ano ang epekto sang butig nga pagsimba sang una nga tion?

⁴ Nakahatag bala sing paumpaw para sa katawhan ang relihion sang panahon ni Noe? Sa kabaliskaran, ang apostata nga relihion subong sang nagaluntad sadto anay mahimo nga nakaamot sing daku sa malaglagon nga mga kahimtangan. Ang aton nahaunang mga ginikanan nagpadaug sa butig nga panudlo sang “orihinal nga man-ug, ang isa nga ginatawag Yawa kag Satanas.” Sa ikaduhang kaliwatan halin kay Adan, “ginsugdan ang pagtawag sa ngalan ni Jehova,” ayhan sing mapasipalahon. (Bugna 12:​9; Genesis 3:​3-6; 4:26) Sang ulihi, ang rebelyuso nga mga anghel, nga nagsikway sang eksklusibo nga debosyon sa Dios, nagmateryalisar sa tawhanon nga mga lawas agod makahulid sa matahom nga mga anak nga babayi sang mga tawo. Ining mga babayi nanganak sing mestiso nga mga higante, nga gintawag Nefilim, nga nagpigos kag nagdaugdaug sa katawhan. Sa idalom sining yawan-on nga impluwensia, ‘ang tanan nga unod nagdunot sang iya dalanon sa duta.’​—⁠Genesis 6:​1-12.

5. Tuhoy sa mga hitabo sang adlaw ni Noe, anong nagapaandam nga laygay ang ginhatag ni Jesus sa aton?

⁵ Apang, isa ka pamilya ang naghupot sing integridad kay Jehova. Gani, “gintipigan [sang Dios] si Noe, isa ka manugbantala sang pagkamatarong, kaupod sang pito pa nga iban sang gin-anaw niya ang kalibutan sang didiosnon nga mga tawo.” (2 Pedro 2:5) Yadto nga Anaw naglandong sa makakulugmat nga adlaw ni Jehova, nga nagatanda sa katapusan sining sistema sang mga butang kag tuhoy sini si Jesus nagtagna: “May kaangtanan sa sinang adlaw kag oras wala sing nakahibalo, bisan pa ang mga anghel sang mga langit bisan pa ang Anak, kundi ang Amay lamang. Kay subong sang mga adlaw ni Noe, mangin amo man ang presensia sang Anak sang tawo. Kay subong nila sa sadtong mga adlaw sa wala pa ang anaw, nga nagakaon kag nagainom, ang mga lalaki nagapangasawa kag ang mga babayi ginahatag sa pag-asawahay, tubtob sa adlaw nga nagsulod si Noe sa arka; kag wala sila magsapak tubtob nga nag-abot ang anaw kag nagdala sa ila nga tanan, amo man ang presensia sang Anak sang tawo.” (Mateo 24:​36-39) Yara kita sa amo man nga kahimtangan karon, gani si Jesus nagalaygay sa aton nga ‘hatagan sing igtalupangod ang aton kaugalingon, kag magpabilin nga nagamata, sa tanan nga tion nga nagaampo nga magmadinalag-on kita sa pagpalagyo sa sining tanan nga butang nga natalana nga mahanabo.’​—⁠Lucas 21:​34-36.

Ang Hudisyal nga Pagsilot ni Jehova sa Sodoma kag Gomora

6, 7. (a) Ano ang ginalandong sang mga hitabo sang panahon ni Lot? (b) Anong maathag nga paandam ang ginahatag sini sa aton?

⁶ Mga ginatos ka tuig pagkatapos sang Anaw, sang ang mga kaliwatan ni Noe nagmuad sa duta, ang matutom nga si Abraham kag ang iya hinablos nga si Lot mga saksi sa isa pa ka makakulugmat nga adlaw ni Jehova. Si Lot kag ang iya pamilya nagapuyo anay sa siudad sang Sodoma. Kaupod sang kaingod nga Gomora, ining siudad napun-an sing makangilil-ad nga imoralidad sa sekso. Ang materyalismo amo man anay ang una nga ginakabalak-an, nga nakaapektar sang ulihi bisan sa asawa ni Lot. Si Jehova nagsugo kay Abraham: “Ang singgit sang reklamo tuhoy sa Sodoma kag Gomora, huo, mabaskog ini, kag ang ila sala, huo, tama ini kabug-at.” (Genesis 18:20) Nakitluoy si Abraham kay Jehova nga indi paglaglagon yadto nga mga siudad tungod sa mga matarong sa sini, apang si Jehova nagsiling nga wala sia sing makita nga bisan napulo ka matarong nga tawo didto. Ginbuligan sang mga anghel sang Dios si Lot kag ang iya duha ka anak nga babayi sa pagpalagyo pakadto sa malapit nga siudad sang Zoar.

⁷ Ano ang masunod nga natabo? Nagapaanggid sang aton “katapusan nga mga adlaw” sadto sa iya ni Lot, ang Lucas 17:​28-30 nagareport: “Subong man, subong sang nahanabo sang mga adlaw ni Lot: nagkalaon sila, nag-ilinom sila, nagpamakal sila, nagpamaligya sila, nagpananom sila, nagpatindog sila. Apang sang adlaw nga nagguwa si Lot sa Sodoma nag-ulan sing kalayo kag asupre gikan sa langit kag naglaglag sa ila tanan. Mangin amo man ini sa sadto nga adlaw nga ang Anak sang tawo ipahayag.” Ang nadangtan sang Sodoma kag Gomora sadtong makahalawhaw nga adlaw ni Jehova nagapaalinton sa aton sing maathag nga paandam sa sining tion sang presensia ni Jesus. Ang modernong kaliwatan sang katawhan “nagmakihilawason [man] sing lakas kag nagpatuyang sa unod para sa dinagakaigo nga paggamit.” (Judas 7) Dugang pa, ang imoral nga mga panimuot sa sekso sa panahon naton amo ang kabangdanan sang madamo nga “kamatay” nga gintagna ni Jesus para sa sining adlaw.​—⁠Lucas 21:⁠11.

Ang Israel Nagaani Sang “Buhawi”

8. Tubtob diin ginhuptan sang Israel ang pagpakigkatipan kay Jehova?

⁸ Sa gintalana nga tion, ginpili sang Dios ang Israel nga mangin ang iya “pinasahi nga propiedad gikan sa tanan iban pa nga katawhan, . . . isa ka ginharian sang mga saserdote kag isa ka balaan nga pungsod.” Apang nasandig ini sa ila ‘bug-os nga pagtuman sa iya tingog kag pagsunod sa iya katipan.’ (Exodo 19:​5, 6) Gintahod bala nila ining daku nga pribilehiyo? Wala gid! Matuod, ang matutom nga mga indibiduwal sadto nga pungsod nag-alagad sa iya sing mainunungon​—⁠sanday Moises, Samuel, David, Josafat, Ezequias, Josias, subong man ang debotado nga mga manalagna nga lalaki kag babayi. Apang sa kabilugan ang pungsod indi matutom. Sang ulihi, ang ginharian natunga​—⁠ang Israel kag Juda. Sa kabilugan, ang duha ka pungsod nadala sa pagano nga pagsimba kag sa iban pa wala nagapadungog sa Dios nga mga kustombre sang kaingod nga mga pungsod.​—⁠Ezequiel 23:⁠49.

9. Paano ginhukman ni Jehova ang rebelyuso nga napulo-ka-tribo nga ginharian?

⁹ Paano ini ginhukman ni Jehova? Subong sang pirme nga nagakatabo, nagpalanog sia sing paandam, suno sa prinsipio nga ginsiling ni Amos: “Kay ang Soberanong Ginuo nga si Jehova indi maghimo sing isa ka butang kon indi niya anay ipahayag ang iya kompidensial nga butang sa iya mga alagad nga mga manalagna.” Si Amos mismo nagbantala sing kailo para sa naaminhan nga ginharian sang Israel: “Ano bala, nian, ang kahulugan sang adlaw ni Jehova sa inyo? Mangin kadudulman ini, kag wala sing kapawa.” (Amos 3:​7; 5:18) Dugang pa, ang kaupod nga manalagna ni Amos nga si Oseas nagsiling: “Nagasab-ug sila sang hangin, kag nagaani sila sang buhawi.” (Oseas 8:7) Sang 740 B.⁠C.⁠E., gingamit ni Jehova ang hangaway sang Asiria sa paghapay sing dayon sa naaminhan nga ginharian sang Israel.

Ang Pagpakighusay ni Jehova sa Apostata nga Juda

10, 11. (a) Ngaa wala magpasugot si Jehova nga patawaron ang Juda? (b) Anong makangilil-ad nga mga butang ang nagpalain sa pungsod?

¹⁰ Ginpadala man ni Jehova ang iya mga manalagna sa nabagatnan nga ginharian sang Juda. Apang, ang mga hari sang Juda subong ni Manases kag sang tal-us niya, si Amon, nagpadayon sa paghimo kon ano ang malain sa Iya mga mata, nagpaagay sing ‘madamo katama nga wala sing sala nga dugo kag nagsimba sa mga diosdios kag nagyaub sa ila.’ Bisan pa ginhimo ni Josias, nga anak ni Amon, kon ano ang husto sa mga mata ni Jehova, ang nagbulos nga mga hari, subong man ang mga tawo, naduyog liwat sa kalautan, amo nga “si Jehova wala magpasugot sa paghatag sing kapatawaran.”​—⁠2 Hari 21:​16-21; 24:​3, 4.

¹¹ Si Jehova nagpahayag paagi sa iya manalagna nga si Jeremias: “Ang makatilingala nga kahimtangan, bisan ang makangilidlis nga butang, ginpahanabo sa duta: Ang mga manalagna nagatagna gid sing kabutigan; kag tuhoy sa mga saserdote, nagagahom sila suno sa ila mga ikasarang. Kag ang akon mismo katawhan naluyag nga mangin subong sini; kag ano bala ang himuon ninyo sa katapusan sini?” Ang pungsod sang Juda nakahimo sing daku gid nga kasal-anan sa dugo, kag ang iya katawhan naglain paagi sa pagpangawat, pagpatay, pagpanghilahi, pagsumpa sing butig, pagsimba sa iban nga mga diosdios, kag sa paghimo sang iban pa makangilil-ad nga mga butang. Ang templo sang Dios nangin isa ka “lungib sang mga makawat.”​—⁠Jeremias 2:​34; 5:​30, 31; 7:​8-12.

12. Paano ginsilutan ni Jehova ang nagtalikod nga Jerusalem?

¹² Si Jehova nagsiling: “Magadala ako sing kalamidad gikan sa aminhan [Caldea], bisan sing daku nga kalaglagan.” (Jeremias 4:6) Busa, gindala niya ang Bug-os Kalibutan nga Kagamhanan sang Babilonia, sadto nga tion “ang palo sang bug-os nga duta,” sa paglaglag sa nagtalikod nga Jerusalem kag sa templo sini. (Jeremias 50:23) Sang 607 B.⁠C.⁠E., pagkatapos sang mapait nga pagsalakay, ang siudad nahulog sa gamhanan nga hangaway ni Nabocodonosor. “Kag ginpatay sang hari sang Babilonia ang mga anak ni [Hari] Sedequias sa Ribla sa atubangan sang iya mga mata, kag ginpatay sang hari sang Babilonia ang tanan nga dungganon sang Juda. Kag ginbulag niya ang mga mata ni Sedequias, nga pagkatapos sini gingapos niya sia sa mga grilyos, agod madala sia sa Babilonia. Kag ginsunog sang mga Caldeanhon ang balay sang hari kag ang kabalayan sang katawhan paagi sa kalayo, kag ginrumpag ang mga pader sang Jerusalem. Kag ang salin sang katawhan nga nabilin sa siudad, kag ang mga nagpalagyo nga nagdangop sa iya, kag ang salin sang katawhan nga nabilin gindala nga mangin tinapok sa Babilonia ni Nabuzaradan nga pangulo sang bantay.”​—⁠Jeremias 39:​6-9.

13. Sin-o ang ginluwas sa adlaw ni Jehova sang 607 B.⁠C.⁠E., kag ngaa?

¹³ Isa gid ka makakulugmat nga adlaw sa pagkamatuod! Apang, ang pila ka kalag nga nagtuman kay Jehova amo ang pila nga nalakip sa mga ginluwas gikan sa sadtong kalayuhon nga paghukom. Naglakip ini sa indi Israelinhon nga mga Recabinhon, nga indi kaangay sang mga taga-Judea nagpakita sing mapainubuson kag matinumanon nga espiritu. Ginluwas man amo ang matutom nga eunuco nga si Ebed-melec, nga nagluwas kay Jeremias gikan sa kamatayon sa lunangon nga bubon, kag ang mainunungon nga escriba ni Jeremias, si Baruc. (Jeremias 35:​18, 19; 38:​7-13; 39:​15-18; 45:​1-5) Sa mga katulad nila nga si Jehova nagsiling: “ ‘Kay nahibaluan ko sing maayo ang mga hunahuna nga ginahunahuna ko ayon sa inyo, . . . mga hunahuna sang paghidait, kag indi sang kalamidad, sa paghatag sa inyo sing palaabuton kag sing paglaum.” Yadto nga saad may diutay nga katumanan sang 539 B.⁠C.⁠E. sang ang mahinadlukon sa Dios nga mga Judiyo ginbuy-an sang mandadaug sang Babilonia, nga si Hari Ciro, kag nagbalik sa pagtukod liwat sa siudad kag templo sang Jerusalem. Yadtong nagguwa karon sa Babilonianhon nga relihion kag ginpasag-uli sa putli nga pagsimba kay Jehova makapaabot man sing isa ka mahimayaon nga palaabuton sang dayon nga paghidait sa ginpasag-uli nga Paraiso ni Jehova.​—⁠Jeremias 29:​11; Salmo 37:​34; Bugna 18:​2, 4.

Unang Siglo nga “Dakung Kapipit-an”

14. Ngaa ginsikway ni Jehova sing permanente ang Israel?

¹⁴ Ituon naton ang aton igtalupangod sa nahaunang siglo C.⁠E. Sadto nga tion ang napasag-uli nga mga Judiyo nahulog liwat sa apostasya. Ginpadala ni Jehova ang iya bugtong nga Anak sa duta agod mangin iya Isa nga Hinaplas, ukon Mesias. Sang mga tuig 29 tubtob 33 C.⁠E., si Jesus nagbantala sa bug-os nga duta sang Israel, nga nagsiling: “Hinulsol kamo, kay ang ginharian sang mga langit malapit na.” (Mateo 4:17) Dugang pa, gintipon kag ginhanas niya ang mga disipulo sa pagpakigbahin upod sa iya sa pagbantala sing maayong balita sang Ginharian. Ano ang reaksion sang mga gumalahom sang mga Judiyo? Ginpakahuy-an nila si Jesus kag ginhimo sang ulihi ang makangilil-ad nga krimen paagi sa masakit nga pagpatay sa iya sa usok sang pag-antos. Ginsikway ni Jehova ang mga Judiyo subong iya katawhan. Karon ang pagsikway sa sadto nga pungsod permanente.

15. Ano ang pribilehiyo nga ginhimo sang mahinulsulon nga mga Judiyo?

¹⁵ Sang adlaw sang Pentecostes sang 33 C.⁠E., ginpasagahay sang ginbanhaw nga si Jesus ang balaan nga espiritu, kag naghatag ini sing gahom sa iya mga disipulo sa paghambal sa mga dila sang mga Judiyo kag sang mga proselita nga maabtik nga nagtipon. Nagapamulong sa kadam-an, si apostol Pedro nagpahayag: “Ining Jesus nga ginbanhaw sang Dios, nga sa sining katunayan mga saksi kita tanan. . . . Busa hibaluon sing pat-od gid sang bug-os nga panimalay sang Israel nga ginhimo sia sang Dios nga Ginuo kag Cristo, ining Jesus nga ginlansang ninyo.” Ano ang reaksion sang bunayag nga mga Judiyo? “Napilasan sila sa tagipusuon,” naghinulsol sa ila mga sala, kag ginbawtismuhan. (Binuhatan 2:​32-41) Ang pagbantala sing Ginharian nag-uswag, kag sa sulod sang 30 ka tuig naglapnag ini sa “tanan nga tinuga sa idalom sang langit.”​—⁠Colosas 1:⁠23.

16. Paano ginmaniobra ni Jehova ang mga hitabo nga nagdul-ong sa pagpatuman niya sa paghukom sa kinaugali nga Israel?

¹⁶ Tion na karon para ipatuman ni Jehova ang paghukom sa iya ginsikway nga katawhan, ang kinaugali nga Israel. Linibo, gikan sa mga pungsod sa bug-os nga kalibutan sadto, ang nagdugok sa Cristianong kongregasyon kag ginhaplasan subong ang espirituwal nga “Israel sang Dios.” (Galacia 6:16) Apang, ang mga Judiyo sadto nga tion nag-usmod sa dalanon sang pagdumot kag kasingki sang mga sekta. Kabaliskaran sa ginsulat ni Pablo nahanungod sa ‘pagpasakop sa superyor nga mga awtoridad,’ nagrebelde sila sing hayag batok sa kagamhanan sang Romano nga naggahom sa ila. (Roma 13:1) Maathag nga ginmaniobra ni Jehova ang nagsunod nga mga hitabo. Sang tuig 66 C.⁠E., ang Romanong hangaway sa idalom ni Heneral Gallo nag-abante sa pagsalakay sa Jerusalem. Ang nagsalakay nga mga Romano nakasulod sa siudad kag ginguba ang pader sang templo. Subong sang ginarekord sang maragtas ni Josephus, tunay nga may kapipit-an sa siudad kag sa katawhan.⁠a Apang sing hinali ang nagsalakay nga mga soldado nag-isol. Nagtugot ini sa mga disipulo ni Jesus sa ‘pagpalagyo sa mga bukid,’ suno sa ginpaandam sa iya laygay nga narekord sa Mateo 24:​15, 16.

17, 18. (a) Paagi sa anong kapipit-an ginpadapat ni Jehova ang katarungan sa mga Judiyo? (b) Anong unod ang ‘nakalampuwas,’ kag sa ano ini nagalandong?

¹⁷ Apang, ang bug-os nga pagpatuman sa paghukom ni Jehova sa talipuspusan sang kapipit-an manug-abot pa lang. Sang 70 C.⁠E., ang Romanong hangaway, nga sa idalom karon ni Heneral Tito, nagbalik sa pagsalakay. Sini nga tion ang inaway pat-od na gid! Ang mga Judiyo, nga madugay na nga nagainaway bisan nga silahanon lamang, wala sing padaug sa mga Romano. Ang siudad kag ang templo sini ginsunog. Kapin sa isa ka milyon ka maluya nga Judiyo ang nag-antos kag napatay, mga 600,000 ka bangkay ang ginhaboy sa mga gawang sang siudad. Pagkatapos mapukan ang siudad, ang 97,000 ka Judiyo gindala nga bihag, madamo sa ila ang napatay sang ulihi sa mga talan-awon sa gladiador. Sa pagkamatuod, ang unod lamang nga naluwas sang mga tinuig sadto nga kapipit-an amo ang matinumanon nga mga Cristiano nga nagpalagyo sa mga bukid sa unhan sang Jordan.​—⁠Mateo 24:​21, 22; Lucas 21:​20-22.

¹⁸ Busa, ang dakung tagna ni Jesus nahanungod sa “katapusan sang sistema sang mga butang” may nahaunang katumanan, nga natapos sa adlaw ni Jehova sa pagpadapat sing katarungan para sa rebelyuso nga Judiyong pungsod sang 66-70 C.⁠E. (Mateo 24:​3-22) Apang, landong lamang yadto sang “pag-abot sang daku kag makakulugmat nga adlaw ni Jehova,” ang katapusan nga kapipit-an nga mahanabo sa bug-os nga kalibutan. (Joel 2:31) Paano ka ‘makapalagyo’? Ang masunod nga artikulo magasugid.

[Footnote]

Mga Pamangkot Para sa Repaso

◻ Paano ang “adlaw sang Ginuo” may kaangtanan sa “adlaw ni Jehova”?

◻ Nagarepaso sang adlaw ni Noe, anong paandam ang dapat naton pamatian?

◻ Paano ang Sodoma kag Gomora nagahatag sing makusog nga leksion?

◻ Sin-o ang naluwas sa unang-siglo nga “dakung kapipit-an”?

[Kapsion sa pahina 15]

Si Jehova nag-aman sing kaluwasan para sa panimalay nanday Noe kag Lot, subong man sang 607 B.⁠C.⁠E. kag 70 C.E.