Rock Badger—Hiligugmaon kag Duna nga Maalam

Sang koresponsal sang Magmata! sa Bagatnan nga Aprika

ANO nga mga tinuga ang ginatawag sang Biblia nga “duna nga maalam . . . indi makusog, apang nagabuhat sila sang ila mga balay sa mga igang”? Ining talalupangdon nga diutay nga mga tinuga, nga subong kadaku sa koneho, ginatawag nga mga coney, marmot, ukon rock badger sa nanuhaytuhay nga mga badbad sang Biblia.—Hulubaton 30:24-26.

Ang rock badger isa ka hyrax, nga makita lamang sa mga bahin sang Aprika kag sa ukbong sang bagatnan-nakatundan sang Asia. Sa nabagatnan nga Aprika, nga sa diin madamo sila, kilala sia subong rock dassie, isa ka ngalan nga ginkuha sa Olandes nga tinaga para sa “badger.”

Bisan pa ang mga dassie daw pareho sing hitsura sa rodent, may yara sila mga pila ka bahin nga aktuwal nga “isa ka kombinasyon sang tanan,” suno sa sientipiko nga si Gerrie de Graaff. “Ang ila mga ngipon kaanggid sa ila sang mga rodent, ang ila mga bag-ang sa ila sang mga rhino, ang ila sistema sang kaugatan sa ila sang mga balyena kag ang ila mga tiil sa ila sang mga elepante!” Indi katingalahan nga nagalibog ang ulo sang mga zoologo!

Bangod indi sila madasig maghulag nga mga sapat, ni mapangapinan nila ang ila kaugalingon sing maayo, ang mga dassie maalamon nga nagapuyo sa mga igang kag sa mga buho sang mga igang ukon mga banglid. Nagaaman ini sing pasilungan gikan sa madlos kag ulan, subong man proteksion batok sa mga sapat nga manunukob. Halangpunon, nian, talagsa lang sila nagapasagasaga sa guwa luwas sa ila duha ka pagkaon kada adlaw.

Kag daw ano ang ila ginakaon! Para sa subong sina ka diutay nga mga tinuga, makapakibot ang kadamuon sang tanom nga ila ginakaon. Mas makapakibot pa ang kadasigon sang pagkaon nila sini tanan. Ti, wala pa sa isa ka oras kada adlaw ang pagkaon nila sini! Kag ang ila sistema sa pagtunaw, nga makatilingala nga makasarang sini nga batasan, ginalaragway ni zoologo J. J. C. Sauer subong “tumalagsahon sa ginharian sang mga sapat.”

Indi Mahapos nga Kalan-on

Ang kinaandan nga makita sa mga igang amo ang mga dassie, nga daw pareho gid sa mga igang ang ila hitsura, nga nagapainit-init sa masanag nga adlaw sang Aprika. Makasululay gid sila para sa itom nga agila, nga nanamitan gid sa mga dassie. Apang ining diutay nga sapat indi madali madakpan. Kasipat gid sang iya mga mata nga mamutikan niya ang hulag sa kalayuon nga kapin sa isa ka kilometro! Kag bisan pa ang agila batok sa direksion sang adlaw, makita gihapon sia sang dassie. Paano ina posible? Ang iya mga mata nasangkapan sing pinasahi nga membrane nga nagasala sang mga silak sang adlaw, kag bangod sini makatulok sia sing direkta sa adlaw nga indi mahalitan. Sa gilayon nga makita ang kaaway ang alarma ginahatag—isa ka matunog nga pagtaghol sang bantay nga dassie—kag sa gilayon ang mga igang mahawanan, ang tanan nga dassie naglumpat na paidalom sa mga buho sa ulot kag sa idalom sang mga igang. Ang agila magatilaw liwat para sa iya pagkaon.

Mahuyugon Gid sa Pag-updanay

Pagkabuhi subong isa ka komunidad—daw ano nga bentaha ini sa gab-i kon ginatugnawan ang mga dassie! Makabulig gid kon ang mga dassie nagaluko, nga nagatinuparay gid, ang tanan nagaatubang sa guwa. Ang iban nagasampaw pa gani sa ibabaw sang nagatinuparay nga grupo tubtob may yara tatlo ukon apat ka sampaw sang mga dassie—tubtob sa 25 sa kada tion—nga nagapaambitay sang kainit sa isa kag isa!

Apang, mahimo nga may disbentaha ini, kay sila agresibo nga diutay nga mga sapat. Apang ang ila duna nga kaalam nagabulig. Si Dr. P. B. Fourie nagpaathag: “Sila normal nga nagahigda nga nagalayuay ang ila mga ulo, wala sila nagakaon nga malapit sa isa kag isa kag nagabungat sila sing nanuhaytuhay nga mga taghol sang pagpakighidait kon mapilitan sila sa pagsalapay sa isa sa paglabay.” Kag bangod masami nga mahinay ang ila mga taghol kag mabatian sa sulod sang mga metro lamang nga kalayuon, makakomunikar sila sa isa kag isa nga indi maganyat ang mga sapat nga manunukob.

Mapagsik kag Hiligugmaon nga mga Hinuptanan

Madamo sang nakakita ang nagdayaw sa pagtaklas sang mga dassie sa mahining nga igang nga halos patindugon. Paano nila ginahimo ini? Paagi sa paghimo sang mga tiil, nga may madamol kag mahumok nga mga dapadapa, subong pad batok sa priksion. Kag bangod ang ila mga tiil pirme basabasa, kay amo lamang ini ang mga bahin sang ila lawas nga ginabalhas, ang pagtapik sini sa mga igang mabaskog gid.

Ining hiligugmaon nga mga tinuga madali antaon. Kag indi ka dapat magkabalaka nahanungod sa katinlo—pirme nila ginatinluan ang ila kaugalingon paagi sa pangulihi nga tiil, nga may yara diutay nga kuko nga para lamang sa sina nga katuyuan. Sa iya libro nga Born Free, si Joy Adamson nagtuad nga sang primero natingala sia nga ang iya hinuptanan nga dassie pirme lang nagakalot sang iya kaugalingon. Sang ulihi narealisar niya nga paagi sa sini nga kuko, ginahuptan sang dassie ang iya balahibo nga mahining, gani wala sing bitik ukon utol nga makit-an sa iya.

Paano mahanas sang isa ang hinuptanan nga dassie nga indi mangihi ukon mangipot sa sulod sang balay? Indi na kinahanglan. Sa kagulangan, nagapain sila sing espisipiko nga lokasyon nga ginagamit subong kasilyas sang bug-os nga koloniya. Gani subong mga hinuptanan, ang mga dassie “kinaugali nga nagatuon sa paggamit sang kasilyas,” paathag ni Fourie. “Nga wala ini gina-flush, siempre!” dugang niya. Kag gani amo sini ang natabo sa dassie ni Joy Adamson. “Ang iya batasan sa pagpangipot tumalagsahon gid . . . Sa balay si Pati nagapungko lamang sa onodoro, kag makahalam-ot ina nga talan-awon. Bangod wala sing kasilyas para sa iya sa sapari, nagtalangtalang sia, gani ginhimuan namon sia sing diutay nga iliputan.”

Daw ano ka makalilipay sa ulihi nga makilala naton sing bug-os ini kag ang iban pa nga mga tinuga nga ginhimo ni Jehova nga “duna nga maalam”!

National Parks Board, Bagatnan nga Aprika