Աստվածաշնչի ուսումնասիրության լրացուցիչ նյութեր

Դաս համար 6. Սուրբ Գրքի քրիստոնեական հունարեն տեքստը

Ինչպես են կրկնօրինակվել Հունարեն Գրությունները, ինչպես են մեզ հասել հունարեն տեքստերը և այլ լեզուներով կատարված թարգմանությունները, ինչու կարելի է վստահել ժամանակակից տեքստին։

1. Ինչպե՞ս քրիստոնյաները սկսեցին կրթել մարդկանց։

ԱՌԱՋԻՆ քրիստոնյաները ուսուցանում և տարածում էին Եհովայի գրավոր խոսքը աշխարհով մեկ։ Նրանք լրջությամբ էին վերաբերվում այն պատվերին, որ Հիսուսը տվեց համբարձվելուց անմիջապես առաջ. «Դուք զորություն կստանաք, երբ սուրբ ոգին գա ձեզ վրա, և իմ վկաները կլինեք Երուսաղեմում, ամբողջ Հրեաստանում, Սամարիայում և մինչև աշխարհի ծայրերը» (Ես. 40։8; Գործ. 1։8)։ Հիսուսի այս մարգարեության համաձայն՝ առաջին 120 աշակերտները ստացան սուրբ ոգին և զորություն առան։ Դա տեղի ունեցավ մ.թ. 33 թ. Պենտեկոստեին։ Նույն օրը Պետրոսը սկիզբ դրեց նոր կրթական ծրագրին՝ հիմնովին վկայություն տալով այնտեղ ներկա գտնվող մարդկանց։ Արդյունքում շատերը սրտանց ընդունեցին նրա հաղորդած լուրը, և նորաստեղծ քրիստոնեական ժողովին միացավ մոտ 3000 հոգի (Գործ. 2։14–42)։

2. Ինչի՞ մասին էին քարոզում Հիսուսի աշակերտները, և նրանց քարոզչությունը ինչի՞ ապացույց դարձավ։

² Գործի անցնելու վճռականությամբ լցված, որպիսին ոչ մի ուրիշ խումբ պատմության մեջ չէր ունեցել՝ Հիսուս Քրիստոսի աշակերտները ուսումնական ծրագիր նախաձեռնեցին, որն ի վերջո ողողեց այն ժամանակվա աշխարհի յուրաքանչյուր անկյուն (Կող. 1։23)։ Այո՛, Եհովայի այս նվիրված վկաները պատրաստակամորեն ոտքով գնում էին տնից տուն, քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր՝ «բարի լուր հռչակելով բարի բաների մասին» (Հռոմ. 10։15)։ Այդ բարի լուրը Քրիստոսի քավիչ զոհաբերության, հարության հույսի և Աստծու Թագավորության մասին էր (1 Կորնթ. 15։1–3, 20–22, 50; Հակ. 2։5)։ Անտեսանելի բաների մասին այսպիսի վկայություն մինչ այդ երբեք չէր տրվել մարդկությանը։ Դա դարձավ «ակնհայտ ապացույցն այն իրողությունների, որոնք տեսանելի չեն»՝ հավատի դրսևորում բազում անհատների առջև, որոնք Հիսուսի զոհի հիման վրա ընդունեցին Եհովային որպես Գերիշխան Տիրոջ (Եբր. 11։1; Գործ. 4։24; 1 Տիմոթ. 1։14–17)։

3. Ինչպիսի՞ն էին առաջին դարի քրիստոնյաները։

³ Աստծուն ծառայող այս քրիստոնյաները՝ կին թե տղամարդ, կիրթ մարդիկ էին։ Նրանք կարողանում էին գրել ու կարդալ։ Այդ անհատները լավ գիտեին Սուրբ Գիրքը։ Քրիստոնյաները տեղյակ էին աշխարհում տեղի ունեցող դեպքերից։ Նրանք սովոր էին երկար ճանապարհորդությունների։ Մորեխների պես՝ այդ ծառայողները թույլ չէին տալիս, որ որևէ բան խանգարի իրենց առաջ ընթանալու և տարածելու բարի լուրը (Գործ. 2։7–11, 41; Հովել 2։7–11, 25)։ Մ.թ. 1-ին դարում քրիստոնյաները ապրում էին այնպիսի մարդկանց շրջապատում, որոնք շատ առումներով նման էին մեր ժամանակակիցներին։

4. Եհովայի ներշնչմամբ ու առաջնորդությամբ վաղ քրիստոնեական ժողովի օրերում ի՞նչ գրի առնվեց։

⁴ Լինելով «կյանքի խոսքի» արդյունավետ քարոզիչներ՝ առաջին քրիստոնյաները հմտորեն էին օգտագործում իրենց ձեռքի տակ եղած աստվածաշնչյան մագաղաթները (Փիլիպ. 2։15, 16; 2 Տիմոթ. 4։13)։ Այդ ծառայողներից չորսը՝ Մատթեոսը, Մարկոսը, Ղուկասը և Հովհաննեսը, Եհովայի ներշնչմամբ գրավոր տեսքով շարադրեցին «Հիսուս Քրիստոսի մասին բարի լուրը» (Մարկ. 1։1; Մատթ. 1։1)։ Նրանցից մի քանիսը՝ Պետրոսը, Պողոսը, Հովհաննեսը, Հակոբոսը և Հուդան, Աստծու ներշնչմամբ գրեցին նամակներ (2 Պետ. 3։15, 16)։ Իսկ մյուս աշակերտներն էլ սկսեցին կրկնօրինակել բնագրից, որ ժողովները, որոնց թիվը գնալով մեծանում էր, կարողանային կարդալ դրանք՝ իրար փոխանցելով (Կող. 4։16)։ Ավելին, «Երուսաղեմի առաքյալներն ու երեցները» Աստծու ոգու առաջնորդությամբ որոշումներ էին կայացնում ուսմունքային հարցերում և դրանք ամրագրում։ Այս կառավարիչ մարմինը նաև նամակներ էր ուղարկում հեռավոր վայրերում գտնվող ժողովներին՝ նրանց տարբեր հրահանգներ տալու նպատակով (Գործ. 5։29–32; 15։2, 6, 22–29; 16։4)։ Ամենայն հավանականությամբ, քրիստոնյաները ստեղծել էին նամակների առաքման իրենց համակարգը։

5. ա) Ի՞նչ է ձեռագիր մատյանը։ բ) Ի՞նչ տարածում այն գտավ վաղ քրիստոնյաների շրջանում, և ի՞նչ առավելություններ ուներ դա։

⁵ Աստվածաշնչի տարածման գործը արագ կատարելու, ինչպես նաև այն օգտագործման համար ավելի հարմար դարձնելու նպատակով առաջին քրիստոնյաները գլանաձև փաթույթների փոխարեն սկսեցին օգտվել ձեռագիր մատյաններից։ Դրանք նման էին ժամանակակից գրքերին։ Աստվածաշնչյան խոսքը գտնելու համար այն կարելի էր հեշտությամբ թերթել, մինչդեռ գլանաձև փաթույթները անհրաժեշտ էր երկարությամբ բացել։ Ավելին, ձեռագիր մատյանները հնարավորություն տվեցին միացնելու կանոնական գրքերը, մինչդեռ փաթույթները սովորաբար առանձին էին պահվում։ Քրիստոնյաները առաջինն էին, որ սկսեցին օգտագործել ձեռագիր մատյանը։ Հնարավոր է նույնիսկ, որ հենց նրանք էլ ստեղծել են այն։ Ու թեև ոչ քրիստոնյա գրողները աստիճանաբար ընդունեցին այս նորամուծությունը, երկրորդ և երրորդ դարերի պապիրուսի վրա գրված քրիստոնեական ձեռագրերը մեծ մասամբ մատյանի տեսք ունենa։

6. ա) Ե՞րբ է եղել դասական հունարենի ժամանակաշրջանը, և ե՞րբ է ձևավորվել համահունական կոյնեն։ բ) Որքա՞ն տարածված էր կոյնեն։

⁶ Կոյնե (համահունական լեզու)՝ հաղորդակցման լեզու։ Հունարենի դասական շրջանը տևեց մ.թ.ա. 9-րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 4-րդ դար, երբ գերիշխող էին ատտիկյան և հոնիական բարբառները։ Հենց այս ընթացքում (հատկապես մ.թ.ա. 5-րդ և 4-րդ դարերում) երևան եկան բազմաթիվ հույն թատերագիրներ, բանաստեղծներ, հռետորներ, պատմիչներ, փիլիսոփաներ և գիտնականներ, որոնց թվում էին Հոմերոսը, Հերոդոտոսը, Սոկրատեսը, Պլատոնը և մեծ ճանաչում գտած այլ անձինք։ Իսկ մ.թ.ա. մոտ 4-րդ դարից սկսվեց համահունական կոյնեի ժամանակաշրջանը, որը տևեց մինչև մ.թ. մոտ 6-րդ դարը։ Այս լեզվի զարգացմանը մեծ մասամբ նպաստեցին Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավները։ Նրա բանակում ծառայում էին Հունաստանի բոլոր շրջաններից հավաքված զինվորներ։ Վերջիններս խոսում էին հունարենի տարբեր բարբառներով, որոնց միախառնումից էլ առաջացավ մեկ ընդհանուր բարբառ՝ համահունական կոյնեն։ Այն զարգացավ և լայն տարածում գտավ։ Ալեքսանդրի կողմից Եգիպտոսի, ինչպես նաև մինչև Հնդկաստան ձգվող ասիական տարածքների նվաճումը նպաստեց այն բանին, որ կոյնեն գործածության մեջ մտնի բազմաթիվ երկրներում։ Դարեր շարունակ այն մնաց միջազգային լեզու։ «Յոթանասնից»-ում օգտագործված հունարենը կոյնեն է, որով մ.թ.ա. 3–2-րդ դարերի ընթացքում խոսում էին Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս)։

7. ա) Ինչպե՞ս է Աստվածաշունչը հաստատում, որ Հիսուսի և առաքյալների օրերում խոսել են կոյնե լեզվով։ բ) Ինչո՞ւ կոյնե լեզվով դժվար չէր մարդկանց հասցնել Աստծու Խոսքը։

⁷ Կոյնեն Հռոմեական կայսրության միջազգային լեզուն էր նաև Հիսուսի ու նրա առաքյալների օրերում։ Այս մասին է վկայում հենց Աստվածաշունչը։ Երբ Հիսուսին ցից բարձրացրին, նրա գլխավերևում փակցված գրությունը ոչ միայն եբրայերեն (հրեաների լեզուն) էր, այլև լատիներեն (երկրի պետական լեզուն) և հունարեն, որը նույնքան հաճախ կարելի էր լսել Երուսաղեմի փողոցներում, որքան Հռոմում, Ալեքսանդրիայում և անգամ Աթենքում (Հովհ. 19։19, 20; Գործ. 6։1)։ Գործեր 9։29 համարը ցույց է տալիս, որ Պողոսը բարի լուրը քարոզում էր Երուսաղեմում ապրող հունախոս հրեաներին։ Այդ ժամանակ կոյնեն գործածական, կենդանի և հարուստ լեզու էր։ Քանի որ այն լայնորեն տարածված լեզու էր, դրա միջոցով հնարավոր էր Աստծու Խոսքը հեշտությամբ հասցնել մարդկանց, ինչը ներդաշնակ էր Եհովայի նպատակին։

ՀՈՒՆԱՐԵՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. ԻՆՉՊԵՍ ԵՆ ՀԱՍԵԼ ՄԵԶ

8. Ինչի՞ մասին է վկայում Հունարեն Գրությունների բազմաթիվ ձեռագրերի ուսումնասիրությունը։

⁸ Նախորդ դասից տեղեկացանք, որ ճշմարտության ջրերը Եհովան պահպանել էր գրավոր փաստաթղթերի «ջրամբարում»՝ իր կողմից ներշնչված Եբրայերեն Գրություններում։ Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել այն Գրությունների մասին, որոնք շարադրվել են առաքյալների և Հիսուս Քրիստոսի մյուս աշակերտների կողմից։ Արդյո՞ք դրանք նույն հոգատարությամբ են պահպանվել ու փոխանցվել մեզ։ Այո՛, և դա երևում է ինչպես հունարեն, այնպես էլ մյուս լեզուներով պահպանված բազմաթիվ ձեռագրերի ուսումնասիրությունից։ Ինչպես արդեն նշվել է, Աստվածաշնչի այս մասի կանոնը բաղկացած է 27 գրքից։ Տեսնենք, թե ինչպես են այս գրքերը փոխանցվել։ Դա կօգնի պարզելու, թե ինչպես է բնագիր հունարեն տեքստը պահպանվել մինչ օրս։

9. ա) Ի՞նչ լեզվով են գրի առնվել Հունարեն Գրությունները։ բ) Ինչո՞վ է «Մատթեոս» գիրքը տարբերվում Հունարեն Գրությունների մյուս գրքերից։

⁹ Հունարեն ձեռագրերի ակունքը։ Քրիստոնեական Գրությունների 27 կանոնական գրքերը գրվել են համահունական կոյնեով։ Սակայն «Մատթեոս» գիրքը, ամենայն հավանականությամբ, սկզբում արձանագրվել է աստվածաշնչյան եբրայերենով՝ հրեաների համար։ Այս մասին հայտնում է Աստվածաշնչի թարգմանիչ Հերոնիմոսը (4-րդ դար)՝ ասելով, որ հետագայում գիրքը թարգմանվեց հունարեն։ Ըստ երևույթին, թարգմանությունը կատարել է հենց Մատթեոսըb։ Քանի որ պետական ծառայող (հարկահավաք) էր, նա, անկասկած, գիտեր եբրայերեն, լատիներեն և հունարեն (Մարկ. 2։14–17)։

10. Ինչպե՞ս են աստվածաշնչյան գրվածքները հասել մեզ։

¹⁰ Աստվածաշնչի մյուս բոլոր գրողները՝ Մարկոսը, Ղուկասը, Հովհաննեսը, Պողոսը, Պետրոսը, Հակոբոսը և Հուդան, գրել են համահունական կոյնեով՝ այն կենդանի լեզվով, որը հասկանալի էր առաջին դարի քրիստոնյաներին, ինչպես նաև ոչ քրիստոնյաների մեծ մասին։ Բնագիր փաստաթղթերից վերջինը արձանագրվել է մ.թ. մոտ 98թ.-ին Հովհաննեսի կողմից։ Որքան հայտնի է, կոյնեով գրված այս 27 առաջին ձեռագրերից ոչ մեկը չի պահպանվել։ Սակայն մեզ են հասել բնագրերի կրկնօրինակներ, կրկնօրինակների կրկնօրինակներ, որոնք Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները պարունակող ձեռագրերի մի հսկայական շտեմարան են։

11. ա) Որքա՞ն ձեռագրեր են առկա այսօր։ բ) Ի՞նչ կարելի է ասել ոչ աստվածաշնչյան ձեռագրերի մասին՝ համեմատած աստվածաշնչյան ձեռագրերի հետ։

¹¹ Շտեմարան՝ ավելի քան 13000 ձեռագրերից։ Այսօր մեզ է հասել բոլոր այս 27 կանոնական գրքերի կրկնօրինակների մի հսկայական հավաքածու։ Ձեռագրերի որոշ մասը պարունակում է սուրբգրային տեքստի ընդարձակ հատվածներ, մյուսները լոկ պատառիկներ են։ Ըստ մի հաշվարկի՝ դրանցից ավելի քան 5000-ը գրված է բնագրային հունարենով, իսկ ավելի քան 8000-ը՝ տարբեր լեզուներով, ընդհանուր հաշվով՝ ավելի քան 13000։ Մ.թ. 2–16-րդ դարերով թվագրված այս ձեռագրերը օգնում են վերականգնելու բնագիր տեքստը։ Դրանցից ամենահինը Հովհաննեսի Ավետարանի ֆրագմենտն է (P⁵²)՝ գրված պապիրուսի վրա, որը գտնվում է Ջոն Ռայլենդսի գրադարանում (Մանչեստր, Անգլիա)։ Այս ձեռագիրը վերագրվում է 2-րդ դարի առաջին կեսին, ամենայն հավանականությամբ, մ.թ. մոտ 125 թ.-ինc։ Հետևաբար, այն կրկնօրինակվել է բնագրի գրվելուց մոտ 25 տարի հետո։ Դասական գրողների ստեղծագործություններից շատերը հաստատվում են ընդամենը մի քանի ձեռագրերով, որոնք բնօրինակից դարեր հետո են գրվել, իսկ մեր ձեռքի տակ առկա են բազմաթիվ արժեքավոր փաստաթղթեր, որոնց շնորհիվ կարելի է ճշգրտությամբ վերականգնել Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների սկզբնական տեքստը։

12. Առաջին ձեռագրերի համար ի՞նչն է օգտագործվել որպես գրելանյութ։

¹² Պապիրուսներ։ Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների առաջին ձեռագրերը, ինչպեսև «Յոթանասնից»-ի առաջին ձեռագրերը, պապիրուսի վրա են գրված եղել։ Այս գրելանյութը օգտագործվել է աստվածաշնչյան ձեռագրեր պատրաստելու համար մինչև մ.թ. մոտ 4-րդ դարը։ Ակներևաբար, Սուրբ Գիրքը արձանագրող անհատները պապիրուսի վրա էին գրում նաև այն նամակները, որ ուղարկում էին քրիստոնեական ժողովներին։

13. Ուսումնասիրության համար ի՞նչ կարևոր պապիրուսներ են մատչելի դարձել 1931թ.-ին։

¹³ 19-րդ դարի վերջում Եգիպտոսի Ֆայյում նահանգում մեծ թվով պապիրուսների մեջ հայտնաբերվեցին մի շարք աստվածաշնչյան պապիրուսներ։ 1931թ.-ին ուսումնասիրության համար մատչելի դարձավ պապիրուսների ամենակարևոր հավաքածուներից մեկը։ Այն պարունակում էր 11 ձեռագիր մատյանների պատառիկներ, որոնց մեջ կային տեքստեր Եբրայերեն Գրությունների 8 գրքերից և Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների 15 գրքերից, բոլորը՝ հունարեն։ Այս պապիրուսները թվագրված են մ.թ. 2–4-րդ դարերով։ Քրիստոնեական Հունարեն Գրություների այս հատվածների մեծ մասը ներկայումս գտնվում է Չեստեր Բիատիի հավաքածուում։ Այդ պապիրուսների նշաններն են՝ P⁴⁵, P⁴⁶ և P⁴⁷ (P-ն պապիրուսի նշանն է)։

14, 15. ա) 341-րդ էջի աղյուսակի օգնությամբ նշիր Հունարեն Գրությունների մի քանի կարևոր պապիրուսներ։ բ) Նշիր, թե ինչպես է «Նոր աշխարհ թարգմանությունը» օգտվել այս պապիրուսներից։ գ) Պապիրուսե վաղ ձեռագիր մատյանները ի՞նչ են հաստատում։

¹⁴ 1956–1961թթ.-ին Ժնևում (Շվեյցարիա) հրատարակվեցին մեկ ուրիշ նշանավոր հավաքածուի ձեռագրեր։ Դրանք հայտնի են Բոդմերական պապիրուսներ անվամբ և ներառում են երկու Ավետարանների վաղ տեքստերը (P⁶⁶, P⁷⁵)։ Այդ պապիրուսները վերագրվում են մ.թ. երրորդ դարի սկզբին։ 341-րդ էջում բերված աղյուսակում նշված են Եբրայերեն և Հունարեն Գրությունների կարևոր հին պապիրուսներից մի քանիսը։ Աղյուսակի վերջին սյունակում գրված են «Աստվածաշնչի նոր աշխարհ թարգմանության» ծանոթագրություններով հրատարակության այն համարները, որոնք թարգմանվել են այդ պապիրուսներից, և դա ցույց է տրվում բերված համարի ծանոթագրություններում։

¹⁵ Գտնված պապիրուսները փաստում են, որ Աստվածաշնչի կանոնը ամբողջացվել է վաղ շրջանում։ Չեստեր Բիատիի պապիրուսների մեջ գտնվող երկու ձեռագիր մատյաններ կան, որոնցից մեկը պարունակում է իրար միացված պատառիկներ չորս Ավետարաններից և «Գործեր» գրքից (P⁴⁵), իսկ երկրորդը Պողոսի 14 նամակներից 9-ի հավաքածուն է (P⁴⁶)։ Այս ձեռագիր մատյանները ապացույցն են այն բանի, որ Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները կազմվել են առաքյալների մահից շատ չանցած։ Դրանք գտնվել են ուրիշ քաղաքում՝ Եգիպտոսում, իսկ դա ցույց է տալիս, որ դրանց գրվելուց հետո պետք է բավականաչափ ժամանակ անցներ։ Ուստի ակնհայտ է, որ այդ գրվածքները հավաքվել և իրենց վերջնական տեսքին են բերվել ամենաուշը երկրորդ դարում։ Ուրեմն երկրորդ դարի վերջում Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների կանոնը արդեն հաստատվել էր՝ ամբողջացնելով նաև ողջ Աստվածաշնչի կանոնը։

16. ա) Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների ի՞նչ ունցիալային ձեռագրեր են հասել մեզ։ բ) Ի՞նչ չափով են ունցիալային ձեռագրերը օգտագործվել «Նոր աշխարհ թարգմանությունը» պատրաստելու համար և ինչո՞ւ։

¹⁶ Մագաղաթներ։ Ինչպես արդեն տեղեկացանք նախորդ դասից, մ.թ. մոտ չորրորդ դարից սկսած՝ պապիրուսի փոխարեն գործածության մեջ մտավ շատ ավելի դիմացկուն ու որակյալ գրելանյութ՝ մագաղաթը, որը պատրաստվում էր հորթի, այծի կամ գառան՝ հատուկ եղանակով մշակվող կաշվից։ Մի քանի խիստ կարևոր աստվածաշնչյան ձեռագրեր, որ առ այսօր պահպանվել են, գրված են մագաղաթի վրա։ Մենք արդեն խոսել ենք Եբրայերեն Գրությունների մագաղաթյա ձեռագրերի մասին։ 342-րդ էջում պատկերված աղյուսակը թվարկում է ինչպես Հունարեն, այնպես էլ Եբրայերեն Գրությունների որոշ կարևոր մագաղաթներ։ Հունարեն Գրությունները պարունակող մագաղաթները, որ հիշատակվում են այնտեղ, ամբողջությամբ գրված են մեծատառերով և կոչվում են ունցիալային ձեռագրեր։ «Աստվածաշնչի նոր բառարանում» (անգլ.) խոսվում է Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների 274 ունցիալային ձեռագրերի մասին, որոնք վերագրվում են մ.թ. 4–10-րդ դարերին։ Դրանցից բացի, գոյություն ունեն նաև ավելի քան 5000 մինուսկուլ ձեռագրեր, որոնք արձանագրված են փոքրատառերովd։ Դրանք նույնպես գրված են մագաղաթների վրա՝ սկսած մ.թ. 9-րդ դարից մինչև գրատպության գյուտը։ Աստվածաշնչի «Նոր աշխարհ թարգմանության» կոմիտեն Հունարեն Գրությունների տեքստը ճշգրտորեն փոխանցելու նպատակով հաճախ է օգտվել ունցիալային ձեռագրերից, որոնք ավելի հին ու ճշգրիտ են։ Այդ մասին նշվում է «Որոշ կարևոր մագաղաթներ» աղյուսակում։

ՏԵՔՍՏԻ ՔՆՆԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ՎԵՐԱՃՇՏՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆ

17. ա) Ինչի՞ շնորհիվ հետաքրքրություն առաջացավ հունարենի հանդեպ։ բ) Էրազմ Ռոտերդամցու ո՞ր աշխատությունը մեծ արժեք ունի։ գ) Ինչպե՞ս է պատրաստվում քննախոսական աշխատությունը։

¹⁷ Էրազմի տեքստ։ Խավար միջնադարի երկարատև ժամանակաշրջանում Արևմտյան Եվրոպայում գերիշխող լեզուն լատիներենն էր։ Այդ ժամանակ տիրապետող էր Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, իսկ կրթությունն ու գիտությունը ցածր մակարդակի վրա էին։ Սակայն 15-րդ դարում Եվրոպայում շարժական տառերով տպագրահաստոցի գյուտը ու 16-րդ դարի սկզբում ծնունդ առած Ռեֆորմացիան ավելի մեծ ազատություն ընձեռեցին մարդկանց, և հետաքրքրությունը հունարեն լեզվի հանդեպ վերստին արթնացավ։ Գիտության այս վերածննդի վաղ շրջանում հեղինակավոր հոլանդացի գիտնական Էրազմ Ռոտերդամցին առաջին անգամ հրատարակեց Նոր Կտակարանի հունարեն տեքստի քննախոսական աշխատությունը։ (Երբ պատրաստվում է տեքստի քննախոսական հրատարակությունը, ուշադրությամբ համեմատվում են մի շարք ձեռագրեր ու օգտագործվում են այն բառերը, որոնք ամենայն հավանականությամբ եղել են բնագրում, իսկ տեքստի ներքևում հաճախ նշվում են ձեռագրերի տեքստային բոլոր տարբերությունները)։ Այս աշխատության առաջին հրատարակությունը լույս տեսավ Բազելում (Շվեյցարիա) 1516թ.-ին՝ Գերմանիայում Ռեֆորմացիայի սկսվելուց մեկ տարի առաջ։ Առաջին հրատարակության մեջ թույլ տրված բազմաթիվ սխալները վերաճշտվեցին հաջորդ հրատարակություններում (1519, 1522, 1527 և 1535)։ Իր քննախոսական տեքստը կազմելիս Էրազմը ձեռքի տակ ուներ ուշ շրջանում գրված ընդամենը մի քանի մինուսկուլ ձեռագրեր։

18. Ի՞նչ դեր է խաղացել Էրազմի տեքստը Հունարեն Գրությունները այլ լեզուներով թարգմանելու հարցում։

¹⁸ Էրազմի վերաճշտված հունարեն տեքստի հիման վրա Հունարեն Գրությունների ավելի հաջող թարգմանություններ արվեցին արևմտաեվրոպական մի քանի լեզուներով։ Դրանք ավելի լավ թարգմանություններ էին, քան նախքան այդ լատիներեն «Վուլգատա»-ից թարգմանվածները։ Առաջին անհատը, ով օգտվեց Էրազմի տեքստից, գերմանացի Մարտին Լյութերն էր, որը Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների իր գերմաներեն թարգմանությունը ավարտին հասցրեց 1522թ.-ին։ Իսկ 1525թ.-ին անգլիացի Վիլյամ Թինդալը, չնայած մեծ հալածանքներին, աքսորավայրում Էրազմի տեքստը թարգմանեց անգլերեն։ 1530թ.-ին իտալացի Անտոնիո Բրուչոլին այն թարգմանեց իտալերեն։ Էրազմի հունարեն տեքստով սկսվեց քննախոսության դարաշրջանը։ Քննախոսությունը տեքստաբանության մի մեթոդ է, որն օգնում է վերականգնելու բնագիր տեքստը, այդ թվում Աստվածաշնչի բնագիր տեքստը։

19. Ինչպե՞ս Աստվածաշունչը բաժանվեց գլուխների և համարների, և ինչի՞ն դա նպաստեց։

¹⁹ Տեքստի բաժանումը գլուխների և համարների։ Ռոբեր Էթյենը (Ստեփանոս), որն ապրել է 16-րդ դարում Փարիզում, հայտնի հրատարակիչ և խմբագիր էր։ Որպես խմբագիր՝ նա հասկանում էր, որ եթե տեքստը գլուխների ու համարների բաժանվի, հեշտ կլինի գտնել անհրաժեշտ հատվածները։ Ուստի 1551թ.-ին նա հունարեն և լատիներեն լեզուներով հրատարակեց Նոր Կտակարան, որը համարակալված էր։ Առաջին անգամ համարների բաժանման համակարգը մասորեթների կողմից կիրառվեց Եբրայերեն Գրությունների պարագայում։ Սակայն Ստեփանոսը, 1553թ.-ին հրատարակելով ֆրանսերեն Աստվածաշունչ, առաջինն էր, որը կիրառեց գլուխների և համարների բաժանելու համակարգը ողջ Աստվածաշնչում, ինչն այդքան տարածված է այսօր։ Հետագայում այս համակարգը օգտագործվեց Աստվածաշնչի անգլերեն թարգմանություններում։ Սա նաև հնարավորություն տվեց կազմելու Աստվածաշնչի համաբարբառներ, ինչպիսին էին Ալեքսանդր Կրուդենի համաբարբառը (1737թ.) և անգլերեն Աստվածաշնչի «Հեղինակային թարգմանության» երկու ծավալուն համաբարբառները, որոնցից մեկը կազմել էր Ռոբերտ Յանգը, որը առաջին անգամ հրատարակվեց 1873թ.-ին Էդինբուրգում, իսկ մյուսը կազմել էր Ջեյմս Սթրոնգը 1894թ.-ին Նյու Յորքում։

20. Ի՞նչ է «Textus Receptus»-ը, և ի՞նչ թարգմանություններ արվեցին դրա հիման վրա։

²⁰ «Ընդունված տեքստ»։ Ստեփանոսը հունարեն լեզվով Նոր Կտակարանի մի քանի հրատարակություն թողարկեց։ Տեքստը գլխավորապես հիմնված էր Էրազմի տեքստի վրա, սակայն վերաճշտված էր՝ համաձայն 1522թ.-ին հրատարակված «Քոմփլութենսյան բազմալեզու Աստվածաշնչի», ինչպես նաև նախորդ մի քանի դարերում գրված 15 մինուսկուլ ձեռագրերի։ Ստեփանոսի հունարեն տեքստի երրորդ հրատարակությունը (1550թ.) հայտնի դարձավ «Textus Receptus» լատիներեն անվանումով (ընդունված տեքստ), որի հիման վրա կատարվեցին 16-րդ դարի մյուս անգլերեն թարգմանությունները, այդ թվում «Ջեյմս թագավորի թարգմանությունը» (1611թ.)։

21. Ի՞նչ վերաճշտված տեքստեր են պատրաստվել՝ սկսած 18-րդ դարից, և ինչպե՞ս են դրանք օգտագործվել։

²¹ Վերաճշտված հունարեն տեքստերը։ Ժամանակի ընթացքում հունարեն լեզվի մասնագետները սկսեցին հրատարակել Հունարեն Գրությունների ավելի շատ վերաճշտված տեքստեր։ Այս առումով հատկապես աչքի է ընկնում Յ. Յ. Գրիսբախի տեքստը։ Վերջինս հնարավորություն ուներ օգտվելու հարյուրավոր հունարեն ձեռագրերից, որոնք մատչելի էին դարձել 18-րդ դարի վերջում։ Գրիսբախի հունարեն տեքստի լավագույն ամբողջական հրատարակությունը տպագրվեց 1796–1806թթ.-ին։ Նրա տեքստի հիման վրա 1840թ.-ին Շարփեն կատարեց իր անգլերեն թարգմանությունը։ Հունարեն այս տեքստը ընդգրկվեց «Էմֆաթիք դայագլոթ»-ում, որն ամբողջությամբ առաջին անգամ լույս տեսավ 1864 թ.-ին։ Արժեքավոր այլ աշխատություններ էին Կոնստանտին ֆոն Տիշենդորֆի (1872թ.) և Գերման ֆոն Զոդենի (1910թ.) տեքստերը։ Զոդենի տեքստը հիմք ծառայեց Մոֆֆաթի անգլերեն թարգմանության համար (1913թ.)։

22. ա) Ո՞ր հունարեն տեքստն է բարձր գնահատականի արժանացել։ բ) Անգլերեն ո՞ր թարգմանությունների համար է այն համարվել հիմնական տեքստ։

²² Վեստկոտի և Հորտի տեքստը։ 1881թ.-ին Քեմբրիջի համալսարանի պրոֆեսորներ Բ. Ֆ. Վեստկոտը և Ֆ. Ջ. Ա. Հորտը հրատարակեցին հունարեն տեքստի քննախոսությունը, որը բարձր գնահատականի արժանացավ։ Բրիտանական վերստուգիչ հանձնաժողովը, որի անդամներն էին նաև Վեստկոտն ու Հորտը, օգտագործեց այս հունարեն տեքստը, 1881թ. Նոր Կտակարանի վերանայված հրատարակությունը պատրաստելիս։ Հիմնականում Վեստկոտի և Հորտի տեքստից է արվել Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների անգլերեն թարգմանությունը, երբ ընթանում էին «Նոր աշխարհ թարգմանության» աշխատանքները։ Վեստկոտի և Հորտի տեքստի հիման վրա են կատարվել նաև մի շարք անգլերեն թարգմանություններ («The Emphasised Bible», «American Standard Version», «An American Translation» (Սմիթ-Գուդսփիդ), «Revised Standard Version»)։ Փակագծերում բերված թարգմանություններից վերջինը կատարվել է նաև Նեսթլեի տեքստի հիման վրա։

23. «Նոր աշխարհ թարգմանության» համար ի՞նչ ուրիշ տեքստեր են օգտագործվել։

²³ Նեսթլեի հունարեն տեքստը (18-րդ հրատարակություն, 1948թ.) նույնպես օգտագործվել է Աստվածաշնչի «Նոր աշխարհ թարգմանության» կոմիտեի կողմից համեմատության համար։ Կոմիտեն օգտվել է նաև կաթոլիկ-ճիզվիտ գիտնականներ Խոսե Մ. Բովերի (1943թ.) և Օգոստինոս Մերկի (1948թ.) տեքստերից։ Իսկ Միացյալ աստվածաշնչային ընկերությունների (1975թ.), ինչպես նաև Նեսթլե-Ալանդի (1979թ.) տեքստերի միջոցով նորացվել են 1984թ. «Ծանոթագրություններով Աստվածաշնչի» ծանոթագրություններըe։

24. Ի՞նչ հին թարգմանություններից է օգտվել «Նոր աշխարհ թարգմանության» կոմիտեն։

²⁴ Հունարեն տեքստից կատարված հին թարգմանություններ։ Հունարեն ձեռագրերից բացի, ուսումնասիրության համար այսօր առկա են նաև Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների բազմաթիվ թարգմանություններ տարբեր լեզուներով։ Հին լատիներեն թարգմանություններից պահպանվել են ավելի քան 50 ձեռագրեր (կամ ֆրագմենտներ), իսկ Հերոնիմոսի լատիներեն «Վուլգատա»-ից՝ հազարավոր ձեռագրեր։ Աստվածաշնչի «Նոր աշխարհ թարգմանության» կոմիտեն օգտվել է այդ տեքստերից, ինչպես նաև ղպտիերեն, հայերեն ու ասորերեն թարգմանություններից։

25. Ինչո՞վ են հատկանշական եբրայերեն թարգմանությունները, որոնք օգտագործվել են «Նոր աշխարհ թարգմանության» համար։

²⁵ Սկսած առնվազն 14-րդ դարից՝ Հունարեն Գրությունները թարգմանվել են եբրայերեն։ Այս թարգմանությունների մի մասը հետաքրքրական է այն առումով, որ դրանց մեջ վերականգնվել է Աստծու անունը։ Եբրայերեն այս թարգմանությունները հաճախ են վկայակոչվում «Նոր աշխարհ թարգմանության» մեջf։

ՏԵՔՍՏԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

26. Ինչպե՞ս են ի հայտ եկել միևնույն սխալներով ձեռագրերը։

²⁶ Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների ավելի քան 13000 ձեռագրերում տեղ են գտել բազմաթիվ տեքստային տարբերություններ։ Նույնիսկ հունարեն լեզվով գրված 5000 ձեռագրերում բավականին շատ այդպիսի տարբերություններ կան։ Միանգամայն հասկանալի է, որ վաղ շրջանի ձեռագրերից արված յուրաքանչյուր կրկնօրինակում կլինեին գրագրի կողմից արված որոշակի սխալներ։ Արտագրելիս սխալները տեղափոխվում էին նոր կրկնօրինակներ։ Այդպես ի հայտ էին գալիս միևնույն սխալներով ձեռագրեր։ Այդ սխալներից կարելի է որոշել, թե որտեղ է արվել տվյալ կրկնօրինակը։ Մի՞թե գրագիրների հազարավոր սխալները անհանգստանալու պատճառ չեն։ Արդյո՞ք դրանք ցույց չեն տալիս, որ տեքստը հավատարմորեն չի արտագրվել ու փոխանցվել մեզ։ Ամենևի՛ն։

27. Ի՞նչ կարելի է ասել հունարեն տեքստի վստահարժան լինելու մասին։

²⁷ Ֆ. Ջ. Ա. Հորտը, որ Վեստկոտի և Հորտի տեքստի հեղինակներից մեկն էր, գրել է. «Նոր Կտակարանի բառերի մեծ մասը քննադատության ենթակա չէ, քանի որ զերծ է տեքստային տարբերություններից.... Եթե չկենտրոնանանք մանրուքների վրա, ապա կարելի է ասել, որ այն բառերը, որոնք դեռ կասկածներ են առաջացնում, չեն էլ կազմում ամբողջ Նոր Կտակարանի մեկ հազարերորդ մասը»g։

28, 29. ա) Հունարեն տեքստի վերաբերյալ ի՞նչ վերջնական գնահատական կարելի է տալ։ բ) Ինչպե՞ս են Քենյոնի խոսքերը հաստատում դա։

²⁸ Մեզ հասած տեքստի ճշգրտության գնահատականը։ Ուրեմն վերջնական ի՞նչ գնահատական կարելի է տալ դարեդար փոխանցված հունարեն տեքստի ճշգրտությանը։ Մեզ են հասել այդ տեքստի հազարավոր ձեռագրեր։ Բացի այդ, վերջին տասնամյակներում կատարված հայտնագործությունների շնորհիվ այսօր համեմատական վերլուծության համար մատչելի են շատ հին աստվածաշնչյան ձեռագրեր։ Ամենահինը թվագրվում է մ.թ. մոտ 125թ.-ով, ինչը նշանակում է, որ դա գրվել է Հովհաննես առաքյալի մահից՝ մ.թ. մոտ 100թ.-ից, ընդամենը քառորդ դար անց։ Այդ ձեռագրերը ապացուցում են, որ ներկայումս մեր ձեռքի տակ եղած հունարեն տեքստը վստահելի է ու վերաճշտված։ Տեսնենք, թե այս կապակցությամբ ինչ է ասում Բրիտանական թանգարանի նախկին տնօրեն Ֆրեդերիկ Քենյոնը։

²⁹ «Բնագրի և մեզ հասած ամենահին ձեռագրի միջև ընկած ժամանակահատվածն այնքան աննշան է, որ այն կարելի է նույնիսկ անտեսել։ Այլևս հիմք չի մնացել կասկածելու, որ Աստվածաշունչը մեզ է հասել հիմնականում այն տեսքով, որով գրվել է։ Նոր Կտակարանի գրքերի վավերականության և ընդհանուր ճշգրտության հարցը կարելի է վերջնականապես փակված համարել։ Այնուամենայնիվ, ընդհանուր ճշգրտությունը մի բան է, իսկ մանրամասների ճշգրտությունը՝ մեկ այլ բան»h։

30. Ինչո՞ւ կարող ենք վստահությամբ ասել, որ «Նոր աշխարհ թարգմանությունը» հավատարմորեն է փոխանցել «Եհովայի խոսքը»։

³⁰ Ինչ վերաբերում է «մանրամասների ճշգրտությանը», պատասխանը տրվում է Հորտի մեկնաբանության մեջ, որը բերված է 27-րդ պարբերությունում։ Տեքստաբանները զբաղվում են տեքստի առանձին մասերի ուղղումով, և նրանք այս առումով բավականին մեծ աշխատանք են կատարել։ Այդ պատճառով Վեստկոտի և Հորտի վերաճշտված հունարեն տեքստը համարվում է գերազանց աշխատություն։ Ուստի «Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների Նոր աշխարհ թարգմանությունը», որ կազմվել է այս արժեքավոր տեքստի հիման վրա, ընթերցողին հավատարմորեն փոխանցել է «Եհովայի խոսքը», որը զարմանահրաշ կերպով պահպանվել է ու մեզ է հասել բազմաթիվ հունարեն ձեռագրերի միջոցով (1 Պետ. 1։24, 25)։

31. ա) Հունարեն Գրությունների տեքստի վերաբերյալ ի՞նչ են հաստատում ժամանակակից հայտնագործությունները։ բ) 337-րդ էջի աղյուսակի օգնությամբ նշիր, թե ինչ աղբյուրներ են օգտագործվել «Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների նոր աշխարհ թարգմանության» համար։

³¹ Հետաքրքրական են նաև Ֆրեդերիկ Քենյոնի այն մեկնաբանությունները, որ նա արել է Աստվածաշնչի և հին ձեռագրերի վերաբերյալ իր գրքում. «Ուրախ ենք, որ Նոր Կտակարանի տեքստի վավերականությունը լիովին ապացուցվում է ժամանակակից հայտնագործություններով, որոնց շնորհիվ բնագրի և վաղ կրկնօրինակների միջև եղած ժամանակահատվածը բավականին կրճատվել է։ Այդ հայտնագործությունները նաև ցույց են տալիս, որ տեքստային տարբերությունները, որոնք հետաքրքրում են գիտնականներին, չեն ազդում քրիստոնեական հավատի հիմնական ուսմունքների վրա»i։ Ինչպես երևում է ««Նոր աշխարհ թարգմանության» աղբյուրները. Քրիստոնեական Հունարեն Գրություններ» աղյուսակից (էջ 337), ճշգրիտ անգլերեն թարգմանություն ստեղծելու նպատակով օգտագործվել են բազմաթիվ լրացուցիչ փաստաթղթեր։ Ծանոթագրություններում բերված են այդ աղբյուրների հղումները։ «Նոր աշխարհ թարգմանության» կոմիտեն օգտագործել է Աստվածաշնչի տեքստաբանության լավագույն աշխատությունները։ Ուստի վստահ ենք, որ Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները այն տեսքով, որով հասել են մեզ, իսկապես պարունակում են «առողջ խոսքերի օրինակը»՝ գրված Հիսուս Քրիստոսի աշակերտների կողմից։ Թող որ միշտ հավատով ու սիրով հետևենք այդ անգին խոսքերին (2 Տիմոթ. 1։13)։

32. Ինչո՞ւ այդքան մանրամասնորեն խոսեցինք Սուրբ Գրքի ձեռագրերի ու տեքստի մասին և դրա շնորհիվ ինչո՞ւմ համոզվեցինք։

³² Այս և նախորդ դասերում քննեցինք Սուրբ Գրքի ձեռագրերի ու տեքստի հետ կապված հարցեր։ Ինչո՞ւ է հարկավոր նման համակողմանի ուսումնասիրություն կատարել։ Որպեսզի վերջնականապես ապացուցվի, որ Եբրայերեն և Հունարեն Գրությունների տեքստերը անփոփոխ են հասել մեզ։ Աստվածաշունչը գրողները ներշնչված են եղել Եհովայի սուրբ ոգուց, ինչը չի կարելի ասել ամենահմուտ գրագիրների մասին (Սաղ. 45։1; 2 Պետ. 1։20, 21; 3։16)։ Ուստի բնագիր տեքստը ճշգրտորեն բնորոշելու համար, որը մեզ տվել է Եհովան, հարկավոր էր մանրամասնորեն ուսումնասիրել բազմաթիվ ձեռագրերի կրկնօրինակները։ Որքա՜ն շնորհակալ ենք, որ Եհովան պարգևել է մեզ իր հրաշալի Խոսքը՝ Աստվածաշունչը, և դրա միջոցով հայտնել Թագավորության մասին ուրախալի լուրը։

[ծանոթագրություններ]