Քրիստոնեությունը տարածվում է առաջին դարի հրեաների շրջանում

ՄՈՏԱՎՈՐԱՊԵՍ մ.թ. 49 թ.–ին Երուսաղեմում մի կարևոր հանդիպում տեղի ունեցավ։ Այդ հանդիպմանը ներկա էին նրանք, ովքեր առաջին դարի քրիստոնեական ժողովի «սիւներ[ն] էին կարծուած»՝ Հովհաննեսը, Պետրոսը և Հիսուսի հարազատ եղբայր Հակոբոսը։ Հիշատակվում են նաև երկու ուրիշ անձնավորությունների անուններ, որոնք ներկա էին՝ Պողոս առաքյալը և նրա ծառայակից Բառնաբասը։ Քննարկման առարկան հետևյալն էր. ինչպես հսկայական տարածքը բաժանել քարոզչական գործի համար։ Պողոսը բացատրեց. «[Նրանք] հաւանութեան ձեռք մեկնեցին ինձ եւ Բառնաբասին, որպէսզի մենք գնանք հեթանոսների մէջ, իսկ իրենք՝ հրեաների [կամ՝ թլփատվածների] մէջ» (Գաղատացիս 2։1, 9, ԷԹ)։a

Ինչպե՞ս կարող ենք հասկանալ այս փոխադարձ համաձայնությունը։ Արդյո՞ք այն տարածքը, որտեղ պետք է քարոզվեր բարի լուրը, բաժանվեց երկու մասի՝ հրեաների ու պրոզելիտների և հեթանոսների միջև, թե՞ խոսքը աշխարհագրական բաժանման մասին էր։ Այս հարցերին ողջամիտ պատասխան տալու համար մենք կարիք ունենք հրեական համայնքի՝ Պաղեստինից դուրս ապրած հրեաների մասին որոշ պատմական տեղեկություններ ստանալու։

Հրեական աշխարհը առաջին դարում

Որքա՞ն էր առաջին դարում հայրենիքից դուրս ապրող հրեաների թիվը։ Շատ գիտնականներ, ըստ ամենայնի, համաձայն են հրեական աշխարհի վերաբերյալ մի աշխատության արձանագրության հետ, որում ասվում է. «Ճշգրիտ թվեր դժվար է հաստատել, սակայն համաձայն հավանական թվացող հաշվարկների՝ 70 թ.–ից կարճ ժամանակ առաջ Հրեաստանում երկուսուկես միլիոն հրեաներ էին ապրում, և ավելի քան չորս միլիոն հրեաներ՝ Հռոմեական կայսրության մյուս մասերում։ .... Հավանական է, որ հրեաները կազմում էին կայսրության ողջ բնակչության մոտավորապես տասը տոկոսը, իսկ այն վայրերում, որտեղ ավելի շատ հրեաներ էին ապրում՝ արևելյան գավառների քաղաքներում, նրանք հավանաբար կազմում էին բնակիչների մեկ քառորդ կամ ավելի մասը» («Atlas of the Jewish World»)։

Հրեաների բնակության գլխավոր վայրերն էին՝ Ասորիքը, Փոքր Ասիան, Բաբելոնը, իսկ արևելքում՝ Եգիպտոսը, ինչպես նաև Եվրոպան, որտեղ ավելի քիչ թվով հրեաներ էին ապրում։ Վաղեմի հայտնի քրիստոնյաներից մի քանիսը, որոնք ազգությամբ հրեա էին, ապրել են Իսրայելի տարածքից դուրս. նրանցից էին՝ Բառնաբասը, որ Կիպրոսից էր, Պրիսկիղան ու Ակյուղասը, որ Պոնտոսից էին և հետագայում՝ Հռոմից, Ապողոսը, որ Ալեքսանդրիայից էր, և Պողոսը, որ Տարսոնից էր (Գործք 4։36; 18։2, 24; 22։3)։

Հրեական համայնքները շատ կերպերով կապ էին պահպանում հայրենիքի հետ։ Այդ կերպերից մեկը Երուսաղեմի տաճարին տարեկան հարկեր ուղարկելն էր, որով նրանք մասնակից էին լինում տաճարի կյանքին ու այնտեղ մատուցվող երկրպագությանը։ Դրա վերաբերյալ գիտնական Ջոն Բարքլին նշում է. «Բավականաչափ ապացույցներ կան, որ այս գումարը, որի վրա ավելացվում էին նաև հարուստների կատարած լրացուցիչ նվիրատվությունները, բծախնդրորեն հավաքվում էր հայրենիքից դուրս գտնվող համայնքների կողմից»։

Հայրենիքի հետ կապ պահելու նաև մեկ ուրիշ միջոց կար. տասնյակ հազարավոր ուխտագնացներ ամեն տարի Երուսաղեմ էին գնում տոները նշելու նպատակով։ Դա երևում է Գործք 2։9–11 համարներից, որտեղ արձանագրված է մ.թ. 33–ի Պենտեկոստեի տոնակատարության մասին։ Տոնակատարությանը ներկա հրեա ուխտագնացները եկել էին Պարթևքից, Մարաստանից, Եղամից, Միջագետքից, Կապադովկիայից, Պոնտոսից, Ասիայից, Փռյուգիայից, Պամփյուլիայից, Եգիպտոսից, Լիբիայից, Հռոմից, Կրետեից և Արաբիայից։

Երուսաղեմի տաճարի վերակացուները հայրենիքից դուրս գտնվող հրեաների հետ կապ էին պահում նամակագրության միջոցով։ Հայտնի է, որ Գամաղիելը, որն օրենքի ուսուցիչ էր, և որի մասին հիշատակվում է Գործք 5։34–ում, նամակներ է ուղարկել Բաբելոն և աշխարհի ուրիշ մասեր։ Երբ մ.թ. 59 թ.–ին Պողոս առաքյալը ժամանեց Հռոմ որպես բանտարկյալ, «Հրէաների գլխաւորներ[ը]» ասացին նրան. «Մենք քեզ համար Հրէաստանիցը ոչ թուղթ ենք ստացել եւ ոչ էլ եղբայրներից մէկը եկաւ եւ քեզ համար չար բան պատմեց կամ խօսեց»։ Սա ցույց է տալիս, որ հայրենիքից հաճախակի էին նամակներ ու տեղեկություններ ուղարկվում Հռոմ (Գործք 28։17, 21)։

Հայրենիքից դուրս ապրող հրեաները օգտվում էին Աստվածաշնչի հունարեն մի թարգմանությունից, որը հայտնի է «Յոթանասնից» անվանումով։ Մի աշխատության մեջ ասվում է. «Ողջամիտ կլինի եզրակացնել, որ հայրենիքից դուրս գտնվող հրեաները LXX [«Յոթանասնից»] թարգմանությունը կարդում և ընդունում էին որպես հրեական համայնքի Աստվածաշունչ, կամ՝ «սուրբ գրություն»»։ Այդ թարգմանությունը լայնորեն օգտագործում էին վաղեմի քրիստոնյաները, երբ ուսուցանում էին։

Երուսաղեմում գտնվող քրիստոնեական կառավարիչ մարմնի անդամները տեղյակ էին այդ հանգամանքներին։ Բարի լուրը արդեն հասել էր Ասորիքում և Ասորիքից այն կողմ, այդ թվում Դամասկոսում և Անտիոքում գտնվող հրեական համայնքներին (Գործք 9։19, 20; 11։19; 15։23, 41; Գաղատացիս 1։21)։ Մ.թ. 49–ին տեղի ունեցած հանդիպմանը ներկա եղողները ակներևաբար հետագա աշխատանքներն էին ծրագրում։ Եկեք քննարկենք, թե ինչ է ասում Աստվածաշունչը հրեաների և պրոզելիտների շրջանում բարի լուրը տարածելու մասին։

Պողոսի ուղևորությունները և հայրենիքից դուրս գտնվող հրեաները

Պողոս առաքյալի հիմնական նշանակումը «[Հիսուս Քրիստոսի] անունը .... հեթանոսների, թագավորների՝ եւ Իսրայէլի որդկանց առաջին» պատմելն էր (Գործք 9։15)։b Երուսաղեմում կայացած հանդիպումից հետո Պողոսը շարունակեց քարոզել հայրենիքից դուրս գտնվող հրեաներին, որտեղ էլ որ հանդիպեր նրանց իր ուղևորությունների ընթացքում (տե՛ս 14–րդ էջի շրջանակը)։ Սա ցույց է տալիս, որ տարածքը բաժանելու մասին համաձայնությունը հավանաբար վերաբերում էր աշխարհագրական բաժանմանը։ Պողոսն ու Բառնաբասը ընդարձակեցին իրենց միսիոներական ծառայությունը դեպի արևելք, իսկ մյուսները ծառայում էին հրեաների հայրենիքում և Արևելքի հրեական մեծ համայնքներում։

Երբ Պողոսը ու նրա ծառայակիցները Ասորիքի Անտիոքից սկսեցին երկրորդ միսիոներական ուղևորությունը, նրանք ուղևորվեցին դեպի արևմուտք՝ Փոքր Ասիայի միջով դեպի վեր՝ Տրովադա։ Այնտեղից նրանք անցան դեպի Մակեդոնիա, քանի որ հասկացան, որ Աստված է հրավիրել իրենց, որ ավետարանեն մակեդոնացիներին։ Հետագայում քրիստոնեական ժողովներ հաստատվեցին եվրոպական այլ քաղաքներում, այդ թվում նաև Աթենքում և Կորնթոսում (Գործք 15։40, 41; 16։6–10; 17։1–18։18)։

Մոտավորապես մ.թ. 56 թ.–ին՝ երրորդ միսիոներական ուղևորության վերջում, Պողոսը պլանավորել էր գնալ նույնիսկ ավելի հեռու՝ դեպի արևմուտք, և ընդարձակել այն տարածքը, ուր նա նշանակվել էր Երուսաղեմում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ։ Նա գրեց. «Ես պատրաստ եմ յօժարութեամբ աւետարանելու նաեւ ձեզ, որ Հռոմում էք»։ Նաև գրեց. «Ձեր մօտով կ’անցնեմ Իսպանիա» (Հռովմայեցիս 1։15 ԷԹ; 15։24, 28 ԷԹ)։ Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել Արևելքում գտնվող հրեական մեծ համայնքների մասին։

Արևելքի հրեական համայնքները

Մ.թ. առաջին դարում հրեական ամենամեծ համայնքները եղել են Եգիպտոսում, գլխավորապես նրա մայրաքաղաք Ալեքսանդրիայում։ Առևտրի և մշակույթի այս կենտրոնում հրեաների թիվը հասնում էր հարյուր հազարների, իսկ մայրաքաղաքում ամենուրեք ժողովարաններ կային։ Ալեքսանդրիայում ապրող Փիլոն Եբրայեցին պնդում էր, որ այդ ժամանակ ամբողջ Եգիպտոսում առնվազն մեկ միլիոն հրեա էր ապրում։ Մեծ թվով հրեաներ էին ապրում նաև հարևան Լիբիայում, Կյուրենե քաղաքում և նրա մերձակայքում։

Քրիստոնյա դարձած հրեաներից ոմանք այդ վայրերից էին։ Աստվածաշնչում կարդում ենք նրանցից մի քանիսի մասին՝ «Ապողոս[ը], ազգով Աղեքսանդրացի», որոշ «Կիպրացի եւ Կիւրենացի մարդիկ» և «Ղուկիոս Կիւրենացին», որն աջակցում էր Ասորիքի Անտիոքում գտնվող ժողովին (Գործք 2։10; 11։19, 20; 13։1; 18։24)։ Աստվածաշնչում ուրիշ ոչ մի տեղ չի հիշատակվում Եգիպտոսում և նրա մերձակայքում առաջին դարի քրիստոնյաների ծավալած գործունեության մասին՝ ի բացառություն այն հաղորդագրության, որում ասվում է, թե քրիստոնյա ավետարանիչ Փիլիպպոսը վկայություն է տվել եթովպացի ներքինուն (Գործք 8։26–39)։

Մեկ ուրիշ գլխավոր կենտրոն էր Բաբելոնը, որի սահմանները ձգվում էին մինչև Պարթևք, Մարաստան և Եղամ։ Մի պատմաբան ասում է, որ «Տիգրիս և Եփրատ գետերի հարթավայրում գտնվող յուրաքանչյուր տարածքում՝ Հայաստանից մինչև Պարսից ծոց, ինչպես նաև հյուսիս–​արևելք՝ մինչև Կասպից ծով, և դեպի արևելք՝ մինչ Մարաստան, հրեական համայնքներ կային»։ «Հրեական հանրագիտարանում» նշվում է, որ նրանց թիվը հասնում էր 800 000–ի կամ ավելի։ Առաջին դարի հրեա պատմաբան Հովսեպոսը պատմում է, որ տասնյակ հազարավոր բաբելոնաբնակ հրեաներ գալիս էին Երուսաղեմ՝ տարեկան տոնակատարությունները նշելու։

Արդյոք Բաբելոնից եկած ուխտագնացներից ոմանք մկրտվեցի՞ն մ.թ. 33 թ. Պենտեկոստեին։ Մենք չգիտենք, սակայն այն մարդկանցից ոմանք, որ այդ օրը լսում էին Պետրոս առաքյալին, եկել էին Միջագետքից (Գործք 2։9)։ Մենք գիտենք, որ մոտավորապես մ.թ. 62–64 թթ.–ին Պետրոս առաքյալը Բաբելոնում էր գտնվում։ Այդ ժամանակ նա գրեց իր առաջին նամակը և հավանաբար երկրորդը նույնպես (Ա Պետրոս 5։13)։ Բաբելոնը, որտեղ բազմաթիվ հրեաներ էին ապրում, ըստ երևույթին, այն տարածքի մի մասն էր, ուր նշանակվել էին Պետրոսը, Հովհաննեսը և Հակոբոսը այն հանդիպման ժամանակ, որի մասին հիշատակվում է «Գաղատացիս» նամակում։

Երուսաղեմի ժողովը և հայրենիքից դուրս գտնվող հրեաները

Հակոբոսը, որը նույնպես ներկա էր այն հանդիպմանը, որի ժամանակ խոսվեց տարածքների մասին, ծառայում էր որպես Երուսաղեմի ժողովի վերակացու (Գործք 12։12, 17; 15։13; Գաղատացիս 1։18, 19)։ Նա ականատես եղավ այն բանին, որ մ.թ. 33–ի Պենտեկոստեին հայրենիք եկած հազարավոր հրեաներ արձագանքեցին բարի լուրին և մկրտվեցին (Գործք 1։14; 2։1, 41)։

Այդ ժամանակ և դրանից հետո տասնյակ հազարավոր հրեաներ եկան՝ տարեկան տոնակատարությունները նշելու։ Քաղաքը գերլցված էր մարդկանցով, և Երուսաղեմ եկածները ստիպված էին կանգ առնել հարևան գյուղերում կամ ապրել վրաններում։ Ինչպես բացատրում է «Հրեական հանրագիտարանը», իրենց ընկերներին հանդիպելուց բացի, ուխտագնացները մտնում էին տաճարը՝ երկրպագելու, զոհեր մատուցելու և Թորայի ուսումնասիրությանը մասնակցելու համար։

Անկասկած, Հակոբոսը և Երուսաղեմի ժողովին պատկանող մյուս անդամները օգտագործում էին այս առիթները՝ հայրենիքից դուրս ապրող հրեաներին վկայություն տալու համար։ Հավանաբար առաքյալները դա անում էին ամենայն զգուշությամբ, քանի որ Ստեփանոսի մահից հետո «մեծ հալածմունք եղաւ Երուսաղէմումը լինող եկեղեցու վերայ» (Գործք 8։1)։ Այս դեպքից առաջ և հետո, ինչպես նշվում է արձանագրության մեջ, քարոզելու գործում այդ քրիստոնյաների ցուցաբերած նախանձախնդրությունը նպաստեց հետագա աճին (Գործք 5։42; 8։4; 9։31)։

Ի՞նչ կարող ենք սովորել

Այո, վաղեմի քրիստոնյաները ամեն ջանք թափում էին, որպեսզի կապ հաստատեին հրեաների հետ, որտեղ էլ նրանք ապրեին։ Միևնույն ժամանակ, Պողոսը և ուրիշներ քարոզում էին եվրոպական դաշտում ապրող հեթանոսներին։ Նրանք հետևում էին Հիսուսի վերջին պատվերին, որ նա տվեց իր հետևորդներին, այն է՝ աշակերտներ պատրաստել «բոլոր ազգեր[ի]» մարդկանցից (Մատթէոս 28։19, 20)։

Նրանց օրինակից մենք կարող ենք տեսնել, թե որքան կարևոր է քարոզչական գործը կատարել կազմակերպված ձևով՝ Եհովայի ոգու աջակցությունն ունենալու համար։ Նաև կարող ենք տեսնել, թե ինչ օգուտներ կարող է բերել այն մարդկանց հետ կապ պահպանելը, որոնք հարգում են Աստծու Խոսքը, հատկապես այն տարածքներում ապրող մարդկանց հետ, որտեղ քիչ են Եհովայի վկաները։ Կա՞ն ձեր ժողովի տարածքին պատկանող որոշ տարածքներ, որտեղ քարոզչությունն ավելի արդյունավետ է։ Թերևս ավելի օգտակար լինի ավելի հաճախ քարոզել այդ տարածքներում։ Կա՞ն արդյոք այնպիսի իրադարձություններ, որ նշվում են ձեր տեղանքում, որոնք կարելի է օգտագործել որպես հարմար առիթներ՝ ոչ պաշտոնական և փողոցի վկայություն տալու համար։

Մենք օգուտներ ենք քաղում՝ վաղեմի քրիստոնյաների մասին ոչ միայն Աստվածաշնչում կարդալով, այլև որոշ պատմական և աշխարհագրական մանրամասնություններ իմանալով։ Մեր հասկացողությունը խորացնելու միջոցներից մեկն է «Տեսեք «բարի երկիրը»» գրքույկը, որը պարունակում է բազմաթիվ քարտեզներ և լուսանկարներ։

[Ծանոթագրություններ]

[Աղյուսակ 14–րդ էջի վրա]

ՊՈՂՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼԸ ՀՈԳ Է ՏԱՆՈՒՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳՏՆՎՈՂ ՀՐԵԱՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Մ.Թ. 49–ԻՆ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԻՑ ԱՌԱՋ

Գործք 9։19, 20 Դամասկոս ​— «ժողովարաններումը.... քարոզեց»

Գործք 9։29, ԷԹ Երուսաղեմ ​— խոսում էր «յունախօս հրեաների հետ»

Գործք 13։5 Սաղամինա, Կիպրոս ​— «խօսքը պատմում էին Հրէաների ժողովարաններումը»

Գործք 13։14 Պիսիդիայի Անտիոք ​— «ժողովարանը մտան»

Գործք 14։1 Իկոնիոն ​— «մտնում էին Հրէաների ժողովարանը»

Մ.Թ. 49–ԻՆ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԻՑ ՀԵՏՈ

Գործք 16։14 Փիլիպպե ​— «Լիդիա՝ .... աստուածավախ»

Գործք 17։1 Թեսաղոնիկե ​— «Հրէաների ժողովարանը»

Գործք 17։10 Բերիա ​— «Հրէաների ժողովարանը»

Գործք 17։17 Աթենք ​— «խօսում էր ժողովարանումը Հրէաների»

Գործք 18։4 Կորնթոս ​— «խօսում էր ժողովարանում»

Գործք 18։19 Եփեսոս ​— «ժողովարանը մտնելով Հրէաների հետ խօսում էր»

Գործք 19։8 Եփեսոս ​— «ժողովարանի մէջ մտած երեք ամիս համարձակ խօսում էր»

Գործք 28։17 Հռոմ ​— «Հրէաների գլխաւորներին կանչեց»

[Քարտեզ 15–րդ էջի վրա]

(Ամբողջությամբ տեքստը տեսեք պարբերագրում)

Նրանք, ովքեր մ.թ. 33–ի Պենտեկոստեին լսեցին բարի լուրը, եկել էին բազմաթիվ երկրներից

ԻԼԼԻՐԻԱ

ԻՏԱԼԻԱ

Հռոմ

ՄԱԿԵԴՈՆԻԱ

ՀՈՒՆԱՍՏԱՆ

Աթենք

ԿՐԵՏԵ

Կյուրենե

ԼԻԲԻԱ

ԲՅՈՒԹԱՆԻԱ

ԳԱՂԱՏԻԱ

ԱՍԻԱ

ՓՌՅՈՒԳԻԱ

ՊԱՄՓՅՈՒԼԻԱ

ԿԻՊՐՈՍ

ԵԳԻՊՏՈՍ

ԵԹՈՎՊԻԱ

ՊՈՆՏՈՍ

ԿԱՊԱԴՈՎԿԻԱ

ԿԻԼԻԿԻԱ

ՄԻՋԱԳԵՏՔ

ԱՍՈՐԻՔ

ՍԱՄԱՐԻԱ

Երուսաղեմ

ՀՐԵԱՍՏԱՆ

ՄԱՐԱՍՏԱՆ

Բաբելոն

ԵՂԱՄ

ԱՐԱԲԻԱ

ՊԱՐԹԵՎՔ

[Ջրածածկ տարածություններ]

Միջերկրական ծով

Սև ծով

Կարմիր ծով

Պարսից ծոց