Ti Nagan ti Dios iti Hebreo a Kasuratan

Iti Hebreo a Kasuratan, agarup 7,000 a daras nga agparang ti nagan ti Dios nga irepresentar ti uppat a Hebreo a konsonante a יהוה. Iti daytoy a patarus, dagitoy uppat a letra, a pagaammo kas Tetragrammaton, ket naipatarus a “Jehova.” Dayta ti kaaduan a nagparang a nagan iti Biblia. Nupay nagusar dagiti mannurat nga indalan ti Dios iti adu a titulo ken awag a pangdeskribir Kenkuana, kas iti “Mannakabalin-amin,” “Kangatuan,” ken “Apo,” ti Tetragrammaton ti kakaisuna a personal a nagan a pangtukoyda iti Dios.

Ni Jehova a Dios a mismo ti nangiwanwan kadagiti mannurat iti Biblia a mangusar iti naganna. Kas pagarigan, indalanna ni propeta Joel a mangisurat: “Maisalakanto ti amin nga umawag iti nagan ni Jehova.” (Joel 2:32) Ken tinignay ti Dios ti maysa a salmista a mangisurat: “Maammuan koma dagiti tattao a sika, nga agnagan Jehova, sika laeng ti Kangatuan iti intero a daga.” (Salmo 83:18) Kinapudnona, agparang ti nagan ti Dios iti agarup 700 a daras iti laeng libro a Salmo—maysa a libro dagiti naindaniwan a sursurat a kantaen ken iyebkas ti ili ti Dios. Apay ngarud nga awan ti nagan ti Dios iti adu a patarus ti Biblia? Apay nga inusar daytoy a patarus ti porma a “Jehova”? Ken ania ti kaipapanan ti nagan ti Dios a Jehova?

Apay nga awan ti nagan ti Dios iti adu a patarus ti Biblia? Nagduduma ti rason. Ipagarup ti dadduma a saan a kasapulan ti Mannakabalin-amin a Dios ti naisangsangayan a nagan a pangawag kenkuana. Adda met dagidiay naimpluensiaan iti tradision dagiti Judio a mangliklik iti panangusar iti dayta a nagan, nalabit gapu iti amakda a maibabain dayta. Patien met ti dadduma a gapu ta awan ti makasigurado iti eksakto a pannakaibalikas ti nagan ti Dios, nasaysayaat laengen nga usaren ti titulo a kas iti “Apo” wenno “Dios.” Ngem saan a nainkalintegan dagita a kapanunotan gapu kadagiti sumaganad a rason:

• Dagidiay mangibagbaga a saan a kasapulan ti Mannakabalin-amin a Dios ti naisangsangayan a nagan saanda nga ikabkabilangan ti ebidensia a ti personal a nagan ti Dios ket agparang kadagiti nagkauna a kopia ti Saona, a pakairamanan dagiti napreserba a kopia sakbay ti panawen ni Kristo. Kas nadakamaten, inwanwan ti Dios ti pannakaikabil ti naganna iti Saona iti agarup 7,000 a daras. Nabatad a kayatna a maammuantayo ken usarentayo ti naganna.

• Dagiti agipatpatarus a nangikkat iti nagan ti Dios gapu laeng iti tradision dagiti Judio dida nabigbig ti nagpateg a kinapudno. Nupay liniklikan ti dadduma nga eskriba a Judio a baliksen dayta a nagan, saanda nga inikkat dayta kadagiti inaramidda a kopia ti Biblia. Namin-adu a nagparang dayta a nagan kadagiti nagkauna a lukot a nasarakan idiay Qumran, iti asideg ti Dead Sea. Impasimudaag ti dadduma nga agipatpatarus iti Biblia a nagparang ti nagan ti Dios iti orihinal a manuskrito babaen ti panangisukatda iti titulo nga “APO” iti dadakkel a letra. Ngem ti saludsod, Apay a nawaya dagitoy nga agipatpatarus a mangsukat wenno mangikkat iti nagan ti Dios iti Biblia idinto ta bigbigenda met a rinibu a daras a nagparang dayta iti Biblia? Asino ti pagarupda a nangted kadakuada iti autoridad a mangaramid iti kasta a panangbalbaliw? Isuda laeng ti makasungbat.

• Dagidiay mangibagbaga a di rumbeng nga usaren ti nagan ti Dios gapu ta awan ti makaammo iti eksakto a pannakaibalikasna nawayada latta met a mangusar iti nagan a Jesus. Ngem naiduma ti panangibalikas dagiti adalan ni Jesus idi umuna a siglo iti naganna no idilig iti panangibalikas ti kaaduan a Kristiano ita. Nalabit Ye·shuʹa‛ ti panangibalikas dagiti Kristiano a Judio iti nagan ni Jesus, ket Ma·shiʹach, wenno “Mesias,” met ti titulo a “Kristo.” I·e·sousʹ Khri·stosʹ ti awag kenkuana dagiti Kristiano nga agsasao iti Griego, ket Ieʹsus Chriʹstus met kadagiti Kristiano nga agsasao iti Latin. Iti panangiwanwan ti Dios, naisurat iti Biblia ti Griego a patarus ti naganna, a mangipakita a sinurot dagiti Kristiano idi umuna a siglo ti umiso a panangusar iti porma ti nagan a gagangay iti lengguaheda. Kasta met, patien ti New World Bible Translation Committee a rumbeng nga usaren ti porma a “Jehova” uray no saan a dayta ti eksakto a pannakaibalikas ti nagan ti Dios iti nagkauna a Hebreo.

Apay nga inusar ti Baro a Lubong a Patarus ti porma a “Jehova”? Iti Ingles, dagiti konsonante a YHWH ti irepresentar dagiti uppat a letra ti Tetragrammaton (יהוה). Kas iti amin a naisurat a sao iti nagkauna a Hebreo, awan ti bokales ti Tetragrammaton. Idi maus-usar ti nagkauna a Hebreo, inayon dagiti agbasa ti maitutop a bokales.

Agarup 1,000 a tawen kalpasan a nakompleto ti Hebreo a Kasuratan, nangaramid dagiti Judio nga eskolar kadagiti marka para iti panagibalikas tapno ammo no ania a bokales ti mausar no basaen ti Hebreo. Ngem idi a tiempo, patien ti adu a Judio a dakes a baliksen a sipipigsa ti personal a nagan ti Dios, isu a nagusarda iti sabali a sasao. Agparang ngarud nga idi kinopiada ti Tetragrammaton, inikkanda kadagiti bokales ti sabali a sasao nga inusarda sa intiponda dagita iti uppat a konsonante a mangirepresentar iti nagan ti Dios. Gapuna, dagiti manuskrito nga addaan kadagita a marka iti bokales ket saan a makatulong iti panangammo iti orihinal a pannakaibalikas dayta a nagan iti Hebreo. Adda dagiti agkuna a “Yahweh” ti pannakaibalikas dayta a nagan, ngem sabali met ti ibaga ti dadduma. Iti maysa a Dead Sea Scroll a naglaon iti paset ti Levitico iti lengguahe a Griego, naipatarus ti nagan ti Dios kas Iao. Malaksid iti dayta a porma, kuna met dagiti nagkauna a Griego a mannurat a maibalikas dayta kas Iae, I·a·beʹ, ken I·a·ou·eʹ. Ngem saantay koma a kritikaren ta awan a talaga ti makaammo no kasano nga ibalikas dagiti nagkauna nga adipen ti Dios daytoy a nagan iti Hebreo. (Genesis 13:4; Exodo 3:15) Ti ammotayo ket maulit-ulit nga inusar ti Dios ti naganna iti pannakisaritana iti ilina, inawaganda iti dayta a nagan, ken nawayada a mangdakamat iti dayta iti pannakisaritada iti sabsabali.—Exodo 6:2; 1 Ar-ari 8:23; Salmo 99:9.

Apay ngarud nga inusar daytoy a patarus ti porma a “Jehova”? Gapu ta dayta a porma ti nagan ti Dios ti nabayagen a maus-usar iti Iloko, kas ti “Jehovah” iti Ingles.

Nagparang ti damo a pannakausar ti personal a nagan ti Dios iti Ingles a Biblia idi 1530 iti patarus ni William Tyndale iti Pentateuko. Inusarna ti porma a “Iehouah.” Iti panaglabas ti tiempo, nagbalbaliw ti lengguahe nga Ingles, ket napabaro ti ispeling ti nagan ti Dios. Kas pagarigan, idi 1612, inusar ni Henry Ainsworth ti porma a “Iehovah” iti intero a patarusna iti libro a Salmo. Kalpasanna, idi narebisar dayta a patarus ken nayimprenta agraman ti Pentateuko idi 1639, nausar ti porma a “Jehovah.” Idi 1901, dagiti nangipatarus iti American Standard Version inusarda ti porma a “Jehovah” iti pagparangan ti nagan ti Dios iti Hebreo a manuskrito.

Inusar ni Joseph Bryant Rotherham, maysa a mararaem nga eskolar ti Biblia, ti porma a “Jehovah” imbes a “Yahweh” iti librona nga Studies in the Psalms idi 1911. Inlawlawagna a kayatna ti agusar iti “porma ti nagan a mas pamiliar (ken naan-anay a maakseptar) iti kaaduan nga agbasbasa iti Biblia.” Idi 1930, kasta met laeng ti rason ti eskolar a ni A. F. Kirkpatrick maipapan iti panangusar iti porma a “Jehovah.” Kinunana: “Ikalintegan dagiti moderno nga eksperto iti gramatika a rumbeng a mabasa dayta kas Yahveh wenno Yahaveh; ngem agparang a JEHOVAH ti nabayagen a maus-usar iti lengguahe nga Ingles. Ti talaga a napateg ket saan a ti eksakto a pannakaibalikasna, no di ket ti panangbigbig a dayta ket Personal a Nagan, saan a basta gagangay a titulo a kas iti ‘Apo.’ ”

Ania ti kaipapanan ti nagan a Jehova? Iti Hebreo, ti nagan a Jehova ket naggapu iti verb a kaipapananna ti “agbalin.” Gapuna, iti pannakaawat ti New World Bible Translation Committee, ti kaipapanan ti nagan ti Dios ket “Pagbalinenna.” Agduduma ti kapanunotan dagiti eskolar isu a saantay koma nga ipilit a dayta ti kaipapanan ti nagan ti Dios. Nupay kasta, maitutop unay daytoy a depinasion iti akem ni Jehova kas Namarsua iti amin a banag ken Manangtungpal iti panggepna. Saanna laeng a pinataud ti pisikal nga uniberso ken dagiti intelehente a parsua, no di ket itultuloyna pay nga itungpal ti pagayatan ken panggepna.

Gapuna, ti kaipapanan ti nagan a Jehova ket saan a limitado iti verb a nadakamat iti Exodo 3:14, a kunana: “Agbalinakto iti Aniaman a Piliek a Pagbalinan.” Dagita a sasao saanda a naan-anay a maipaawat ti kaipapanan ti nagan ti Dios. Ngem ipalgakda ti maysa nga aspeto ti personalidad ti Dios, a mangipakita nga agbalin iti aniaman a kasapulan a pagbalinanna iti tunggal kasasaad tapno matungpal ti panggepna. Nupay karaman daytoy nga ideya iti kaipapanan ti nagan a Jehova, saan a limitado dayta iti pilienna a pagbalinan. Ramanenna met no ania ti kayatna a mapasamak kadagiti parsuana tapno maitungpal ti panggepna.