ATENAS

[Ken (Kukua ni) Athena].

Ti agdama a kabesera ti Grecia, ken ti kalatakan a siudadna idi kadaanan a tiempo. Masarakan dayta iti umabagatan nga ungto ti Tanap ti Attica, agarup 8 km (5 mi) manipud iti Baybay Aegeano, a sinerbian ti kabangibangna a kuala ti Piraeus, a kumamang iti dayta babaen kadagiti atiddog, gistay agaassibay a pader sakbay ti panawen Kristiano. Dakkel ti naitulong ti geograpiko a lugarna iti panagbalinna a nalatak iti historia. Ti bambantay a nangpalikmut iti siudad nangipaay iti natural a depensa, ket dagiti bessang kalkalainganna ti kaadayoda tapno malapdan ti kellaat nga iraraut iti takdang. Umdas met ti kaadayona iti baybay tapno natalged manipud iti mangraut a bunggoy dagiti barko, ngem nalaka a madanon ti tallo a natural a sasangladanna iti kabangibang a Piraeus manipud iti siudad.

Sentro ti Kultura ken Relihion. Nupay napasaran ti Atenas ti namilitariaan a kinalatak kas kabesera ti maysa a bassit nga imperio ken kas napigsa a pannakabalin ti buyot iti baybay idi maikalima a siglo K.K.P., nangnangruna a naglatak dayta kas sentro ti Griego a panagadal, literatura, ken arte. Nagbalin dayta a siudad ti unibersidad a napno kadagiti propesor, managpalawag, ken pilosopo, a lugar a nagtaudan dagiti nalatak a pilosopo a kas kada Socrates, Plato, ken Aristotle. Uppat nga eskuelaan ti pilosopia ti naipasdek sadiay, ti Platoniko, Peripatetiko, Epicureo, ken Estoico (Ara 17:18), ket dagitoy ti nagadalan dagiti estudiante a naggapu iti intero nga imperio kadagidi tiempo dagiti Romano.

Ti Atenas ket relihioso met unay a siudad, a nakaigapuan ti panangikomento ni apostol Pablo a dagiti taga Atenas ket ‘kasla ad-adda a managbutengda kadagiti didiosen ngem ti dadduma.’ (Ara 17:22) Sigun iti historiador a ni Josephus, dagiti taga Atenas ti ‘kadedebotuan kadagiti Griego.’ (Against Apion, II, 130 [12]) Ti Estado tengngelna ti relihion ket pinabilegna dayta babaen ti panagbayadna maipaay kadagiti publiko a panagisakripisio, seremonia, ken prosesion kas pammadayaw iti didios. Dagiti idolo ket masarakan kadagiti templo, kadagiti publiko a plasa, ken kadagiti lansangan, ket dagiti tattao kanayon idi nga agkararagda iti didios sakbay a makiramanda iti pipiestada a pakaipakitaan iti kinasaririt wenno kadagiti simposiumda, kadagiti napolitikaan a panagtataripnongda, ken kadagiti atletiko a pasalipda. Tapno saan a maparurod ti asinoman kadagiti didios, nangbangon pay ketdi dagiti taga Atenas kadagiti altar “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo,” a dayta ti tinukoy ni Pablo iti Aramid 17:23. Patalgedan daytoy ti geograpo a ni Pausanias idi maikadua a siglo, nga inlawlawagna a bayat nga agdaldaliasat idi iti dalan manipud sasangladan ti Luek Phaleron nga agturong idiay Atenas (nalabit ti nagnaan ni Pablo idi dimteng sadiay) napaliiwna “ti al-altar ti didios a napanaganan iti Di Am-ammo, ken al-altar dagiti bannuar.”​—Description of Greece, Attica, I, 4.

Nasapa a Pakasaritaan. Timmanor ti siudad iti aglawlaw ti Acropolis, maysa nga arinduyog a turod nga agarup 150 m (500 pie) ti kangatona, a nakapaspasdok ti tallo a sikigan. (LADAWAN, Tomo 2, p. 749) Bayat ti maikapito a siglo K.K.P. inturayan dayta ti maysa a pagtatawidan a turay dagiti natan-ok wenno aristokrasia a pagaammo kas ti Eupatridae, nga isu laeng ti addaan iti napolitikaan a pannakabalin ken addaan met iti panangtengngel iti Areopago, ti kangrunaan a korte nga agpaay kadagiti kriminal idi a tiempo. Nupay kasta, bayat ti nasapa a paset ti maikanem a siglo K.K.P., maysa a mammanday linteg nga agnagan Solon ti nangbalbaliw iti konstitusion a nangpasayaat iti kasasaad dagiti napanglaw ken nangisaad iti pamuon maipaay iti demokratiko a gobierno. Nupay kasta, dayta ket demokrasia nga agpaay laeng kadagiti siwayawaya nga umili iti daga, ta kaaduan iti populasionna ket ad-adipen.

Kalpasan dagiti panagballigina maibusor kadagiti Persiano idi maikalima a siglo K.K.P., ti Atenas ket nagbalin a kabesera ti maysa a bassit nga imperio, nga inturayanna ti kaaduan kadagiti lugar iti igid ti baybay iti aglawlaw ti Baybay Aegeano ket insaknapna ti negosio ken impluensiana manipud Italia ken Sicilia iti laud agingga idiay Chipre ken Siria iti daya. Ti siudad ket nagbalin a dadaulo iti kultura ti kadaanan a lubong, a nagngangayed dagiti nagapuananna iti literatura ken arte. Iti daydi a tiempo, adu a napipintas a publiko a patakder ken templo ti naibangon, a pakairamanan ti Parthenon (ti templo ni Athena) ken ti Erechtheum, a dagiti rebba dayta ket makita pay laeng iti tapaw ti Acropolis iti agdama nga Atenas. Ti Parthenon ket naibilang a kangrunaan a monumento ti arkitektura iti kadaanan a pagano a relihion ken naadornuan iti 12-m (40 pie) a balitok ken marfil nga estatua ni Athena.

Nupay kasta, daytoy namaterialan a kinangayed ket saan a nakaipaay iti pudpudno a naespirituan a pammabileg kadagiti taga Atenas, ta dagiti mismo a didios ken didiosa a naidaydayaw iti dayta ket nailadawan iti Griego a mitolohia kas mangan-annurot iti amin nga aramid nga imoral ken kriminal a pagaammo ti tattao. Gapuna, idi kaaldawan ni Pablo, ti Griego a pilosopo a ni Apollonius binabalawna dagiti taga Atenas gapu iti aglablabes a panagsasalada iti Piesta ni Dionysus (Bacchus) ken gapu ta magagaranda iti pannakaibukbok ti dara ti tao kadagiti pasalip iti gladiador.

Nagpatingga ti Imperio ti Atenas kalpasan ti pannakaabakna kadagiti taga Sparta kadagiti gubat ti Peloponnesia idi arinunos ti maikalima a siglo K.K.P., ngem dagiti manangparmekna nangipakitada iti konsiderasion iti siudad gapu iti kulturana ket saanda a naan-anay a dinadael dayta. Pinarmek dayta dagiti Romano idi 86 K.K.P. ket inikkatda ti negosio ken komersiona; isu nga idi panawen ti kaadda ni Jesus ken dagiti nagkauna a Kristiano iti Palestina, ti kinapateg ti Atenas ket kangrunaanna nga addan kadagiti unibersidad ken eskuelaanna iti pilosopia.

Ar-aramid ni Pablo Idiay Atenas. Idi agarup 50 K.P., sinarungkaran ni apostol Pablo ti Atenas iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero. Kasapulan a panawanna da Silas ken Timoteo idiay Berea a binilinna ida a sumarunodan iti kabiitan a panawen. (Ara 17:13-15) Bayat nga ur-urayenna ida, nasimronan kadagiti adu nga ulbod a didios ti siudad isu a rinugianna ti makirinnason kadagiti tattao, agpadpada idiay sinagoga dagiti Judio ken idiay plasa. (Ara 17:16, 17) Iti kallabes a tawtawen, daytoy a plasa, wenno agora, iti amianan a laud ti Acropolis ket nakabakaben a naan-anay ti American School of Classical Studies. Nabatad a ti agora ket saan laeng a lugar a pakaaramidan ti negosio no di ket pakaangayan pay ti panagdedebate ken ti ar-aramid sibiko. Ti kinamanagusioso dagiti taga Atenas a nadeskribir iti salaysay iti Aramid 17:18-21 ket naipamatmat iti panangbabalaw ni Demosthenes kadagiti padana a taga Atenas gapu ta pagay-ayatda ti agsursor iti plasa a patinayon nga iyim-imtuodda, “Ania ti damag?”

Bayat ti kaaddana iti plasa, ni Pablo ket kinarit dagiti Estoico ken Epicureo a pilosopo ken inatapda a “maysa a manangibunannag kadagiti ganggannaet a didiosen.” (Ara 17:18) Adda adu a kita ti relihion iti Imperio ti Roma, ngem imparit ti linteg dagiti Griego ken Romano a maiserrek dagiti karkarna a didios ken dagiti kabbaro a narelihiosuan a kaugalian, nangnangruna no maikontra dagitoy iti nakaisigudan a relihion. Nabatad a napasaran ni Pablo ti pannakaparigat gapu iti narelihiosuan a panangidumduma iti siudad ti Filipos a napagbalin a Romano. (Ara 16:19-24) Ad-adda a managduadua ken manangpanuynoy dagiti agnanaed iti Atenas ngem dagiti taga Filipos, ngem nabatad a maseknanda pay laeng no kasano a daytoy baro a sursuro ket makaapektar iti kinatalged ti estado. Impanda ni Pablo idiay Areopago, ngem saan a masigurado no nagsao iti sanguanan ti pangukoman a pagaammo kas ti Areopago. Kunaen ti dadduma nga idi kaaldawan ni Pablo, ti mismo a pangukoman ket saanen a nagtaripnong iti turod no di ket iti agora.

Ti nabileg a pammaneknek ni Pablo iti sanguanan dagitoy de adal a tattao ti Atenas ket maysa a leksion iti kinataktika ken pannakaawat. Impakitana nga ikaskasabana ti maipapan iti mismo a Namarsua ti langit ken daga imbes nga ikasabana ti maipapan iti kabbaro a didiosen, ket sitataktika a dinakamatna ti “Dios a Di Am-ammo,” a ti altarna ket nakitana ken nagadaw pay ketdi manipud Phænomena ni Aratus, maysa a dumadaniw a taga Cilicia, ken manipud Hymn to Zeus ni Cleanthes. (Ara 17:22-31) Nupay isu inuy-uyaw ti kaaduan, nagbalin a manamati ti sumagmamano a taga Atenas, a pakairamanan ni Ukom Dionisio ti Areopago ken ti maysa a babai a managan Damaris.​—Ara 17:32-34.

Posible a ni Timoteo kinaduaanna ni Pablo idiay Atenas ket kalpasanna pinagsublina idiay Tesalonica; ngem ad-adda a posible nga adda idiay Berea ni Timoteo idi pinaibaga kenkuana ni Pablo nga agsubli, iti kasta agmaymaysan ni Pablo idiay Atenas. Agparang nga inaramat ni Pablo ti sasao a “mi” ken “kami” iti 1 Tesalonica 3:1, 2 kas tumukoy laeng iti bagina. (Idiligyo ti 1Te 2:18; 3:6.) No kasta ti kasasaad, ngarud nagluas ni Pablo nga is-isuna manipud Atenas, a naglaylayon agingga idiay Corinto, a sadiay kinaduaan manen da Silas ken Timoteo idi agangay. (Ara 18:5) Nalabit sinarungkaran manen ni Pablo ti Atenas iti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero (55 wenno 56 K.P.), yantangay dakamaten ti rekord a nangbusbos iti tallo a bulan idiay Grecia iti daydi a gundaway.​—Ara 20:2, 3.

[Ladawan iti panid 297]

Agdama nga Atenas agraman ti nalatak a turodna a pagaammo kas Lycabettus