GAZA

1. Maysa a kadaanan a siudad a nailista iti kaunaan a pannakailadawan ti beddeng dagiti Canaanita. (Ge 10:19) Malaksid iti agarup 20 a pannakatukoy ti Gaza iti Kasuratan, nadakamat ti siudad kadagiti kadaanan nga Egipcio a rekord ken kitkitikit da Ramses II, Thutmose III, ken Seti I. Nalawag a ti Gaza ti kaabagatanan a laud a siudad a naituding iti tribu ni Juda. (Jos 15:20, 47; Uk 6:3, 4) Dagiti agnanaed iti dayta ket naawagan iti Gazita.​—Jos 13:3; Uk 16:2.

Kunaen ti sumagmamano a ti Gaza isu ti Tell el-ʽAjul (Tel Bet ʽEglayim), ngem saan pay a napasingkedan daytoy kadagiti panagkali sadiay dagiti arkeologo. Ti kadaanan a siudad ket kadawyan a naikuna nga isu ti agdama a Gaza (Ghazzeh; ʽAzza), a masarakan iti agarup 80 km (50 mi) iti laud nga abagatan-a-laud ti Jerusalem. Nupay naisina iti Baybay Mediteraneo iti agarup 5 km (3 mi) ti binumbunton a kadaratan, adda ti Gaza iti nadam-eg a rehion a pagaammo gapu kadagiti kaolibuan, kaykayo nga agbunga, kaykayo ti sikomoro, kaubasan, ken nadumaduma a bukbukel sadiay. Mabalin a nakatulong ti agrikultura iti kinarang-ay ti kadaanan a Gaza. Ngem ti kinapategna ket nangnangruna a maigapu iti kaaddana iti kangrunaan a dalan a mamagkamang iti Egipto ken Palestina. Gapu itoy, ti Gaza ket nagbalin a maysa a “pagserkan” dagiti sangkakuyogan a managbiahe ken dagiti puersa militar.

Sinakup Dagiti Filisteo. Maysa a tiempo sakbay ti Ipapanaw ti Israel manipud Egipto idi 1513 K.K.P., dagiti Hamitiko a Caftorim (Ge 10:6, 13, 14) pinaksiatda dagiti “Avim, a nagnanaed kadagiti purok agingga iti Gaza.” (De 2:23) Idi simrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, ti Gaza a mismo ket maysa a siudad dagiti Filisteo, ket karaman kadagiti agnanaed ditoy ti dadduma kadagiti Anakim. Nupay dagiti pannakigubat ti Israel iti panangidaulo ni Josue dimmanon agingga iti Gaza, nalawag a saan a naala ti siudad. Nagtalinaed dayta a siudad dagiti Filisteo, ket nagtultuloy a nagnaed sadiay ti sumagmamano kadagiti Anakim. (Jos 10:41; 11:22; 13:2, 3) Yantangay naituding iti tribu ni Juda, ti Gaza idi agangay ket pinarmek daytoy a tribu, ngem saan a nataginayon dagiti umili ti Juda ti panangiturayda iti siudad. (Jos 15:20, 47; Uk 1:18) Idi kaaldawan ni Samson, maysa manen ti Gaza a nasarikedkedan a siudad dagiti Filisteo, nga addaan iti “balay” a nausar iti panagdaydayaw ken Dagon a malaonna ti agarup 3,000 a tattao, wenno nasursurok pay.

Bayat ti kaadda ni Samson idiay Gaza iti maysa a gundaway, “bimmangon iti tengnga ti rabii ket ginammatanna dagiti rikep ti ruangan ti siudad ken ti dua a makin-igid a teddek ket pinarutna ida agraman ti balunet ket imbaklayna ken insang-atna ida agingga iti tapaw ti bantay nga adda iti sango [a sisasango] ti Hebron.” (Uk 16:1-3) Agarup 60 km (37 mi) ti kaadayo ti Hebron manipud Gaza. Saan a masigurado ti eksakto nga ayan ti bantay a nakasango iti Hebron. Ti panangbagkat ni Samson kadagita a ruangan ken makin-igid a teddek, ken ti panangisang-atna kadagita iti maysa a bantay, ket nalawag a maysa a pannakaiparangarang ti namilagruan a pannakabalin a posible laeng babaen ti espiritu ni Jehova.

Idi agangay, rinippuog ni Samson ti nadakamat a balay a nausar maipaay iti panagdaydayaw ken Dagon, a nagbanag daytoy iti mismo nga ipapatayna ken dagiti Filisteo a naguummong sadiay.​—Uk 16:21-30.

Nalawag a nagtultuloy ti Gaza kas siudad dagiti Filisteo iti intero a periodo ti Uk-ukom (1Sm 6:17) ken bayat ti panagturay ti ar-ari ti Israel. Nagturay ni Ari Solomon agingga iti Gaza iti abagatan a laud, ngem nabatad nga adda pay laeng sadiay dagiti Filisteo.​—1Ar 4:21, 24.

Iti Sidong ti Turay ti Asiria ken Babilonia. Idi arinunos ti maikasiam a siglo K.K.P., babaen ken mammadtona nga Amos, imbaga ni Jehova a mangibaon iti “apuy” kadagiti pader ti Gaza, nga agpaay dayta kas dusa gapu iti panangalana kadagiti destiero tapno iyawatna kadagiti Edomita. (Am 1:6, 7) Nupay saan nga espesipiko a nadakamat a Hebreo dagitoy a “destiero,” mabalin a ti maiparparipirip ket dagiti kautibo nga innala dagiti Filisteo bayat dagiti panagrubbuotda iti Juda.​—Idiligyo ti 2Cr 21:16, 17; Joe 3:4-6.

Di nagbayag kalpasan dayta, idi agarup ngalay ti maikawalo a siglo K.K.P., nangrugi a mapasaran ti Gaza ti “apuy” ti gubat. Sigun kadagiti rekord ti pakasaritaan dagiti Asirio, pinarmek ni Tiglat-pileser III ti Gaza, ngem ti ari dayta, ni Hanno, nagkamang idiay Egipto. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 283) Di nagbayag, nalawag a nakasubli ni Hanno idiay Gaza, ta kunaen ni Sargon II nga agpadpada nga inabakna ni Hanno ken ti Egipcio a buyot nga indauluan ni Sibʼe a kaaliadona. Kunaen ni Sargon II a mismo a kinautibona ni Hanno ken impanawna a sigigrilios.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 285.

Manipud iti daydi a tiempo, agparang a kaaduanna a nagbalin a nasungdo ti Gaza iti Asiria. Ngarud, mabalin a ti panangkabil ni Ari Ezekias kadagiti Filisteo agingga iti Gaza ket paset ti iyaalsana maibusor iti Asiria. (2Ar 18:1, 7, 8) Kalpasan daytoy nga iyaalsa, inyussuat ni Ari Senaquerib ti kampaniana maibusor iti Juda, ket sigun kadagiti rekord ti pakasaritaanna, dagiti nakautibo nga il-ili ti Juda intedna kada Mitinti (ari ti Asdod), Padi (ari ti Ekrona naibalud idiay Jerusalem), ken Sillibel (ari ti Gaza).​—Ancient Near Eastern Texts, p. 287, 288.

Idi tiempo ni Jeremias, ti buyot ti Egipto dinuprakna ti Gaza. (Jer 47:1) Sakbay daytoy a pasamak, impasimudaag ti sasao ni Jehova maibusor kadagiti Filisteo nga agur-uray idi kadakuada ti didigra manipud iti amianan: “Ti panagkalbo masapul a dumteng iti Gaza.” (Jer 47:2-5; kitaenyo met ti Jer 25:17, 20.) Kas kunaen ti dadduma pay a teksto iti Jeremias (1:14; 46:20), ti “dandanum” manipud “amianan” a nadakamat iti Jeremias 47:2 nabatad a tumukoy kadagiti buyot ti Babilonia. Iti kinapudnona, ni Ari Nabucodonosor ti Babilonia inturayanna daytoy a lugar (2Ar 24:1, 7), ket ti ari ti Gaza nadakamat kadagiti Babiloniko a kitikit. (Ancient Near Eastern Texts, p. 308) Gapuna, ti sasao a “sakbay a ni Faraon kinabilna ti Gaza” (Jer 47:1) agparang laeng a pangtukoy no kaano a dimteng ken Jeremias ti ebkas ni Jehova mainaig kadagiti Filisteo. Saan a kanayon a direkta a nainaig dagitoy iti um-umay nga ebkas ti panangukom “manipud iti amianan” a naibinsabinsa kalpasan dayta.

Nadadael. Nangisawang ni mammadto Sofonias (kapanawenan ni Jeremias) iti umasping a panangukom manipud ken Jehova maipaay iti Gaza: “Maysa a napanawan a siudad ti pagbalinannanto.” (Sof 2:4) Ket ti padto ni Zacarias, a nairekord kalpasan ti pannakatnag ti Babilonia, impatuldona dagiti masanguanan a didigra: “[Ti Gaza] makariknanto met kadagiti nakaro unay a rigat.” (Zac 9:5) Ti historia pasingkedanna ti kaitungpalan dagitoy naipadto a didigra. Idi maudi a kagudua ti maikapat a siglo K.K.P., ni Alejandro a Dakkel kinautibona ti Gaza, kalpasan ti lima-bulan a pananglakub (dua a bulan, sigun iti Jewish Antiquities, XI, 325 [viii, 4]). Adu kadagiti agnanaed sadiay ti napapatay ket dagiti nakalasat nailakoda kas ad-adipen. Nasurok a 200 a tawen kalpasanna, ti siudad ket naan-anay a dinadael ti Judio a ni Alejandro Jannaeus, kalpasan ti makatawen a pananglakub.​—Jewish Antiquities, XIII, 364 (xiii, 3).

Nupay imbilin ti Romano a gobernador ti Siria a ni Gabinius, ti pannakaibangon manen ti Gaza, nalabit naaramid daytoy iti sabali a disso. (Jewish Antiquities, XIV, 87, 88 [v, 3]) Ipapan ti dadduma nga eskolar nga iti Aramid 8:26, ti Griego a sao nga eʹre·mos (langalang [a lugar]) tukoyenna ti daan, nabaybay-an a Gaza (kas pagarigan, mabasa iti AT: “Ti ili napanawanen”). Tarusan ti dadduma a tumukoy ti eʹre·mos iti dalan nga agturong iti siudad, ngarud ipatarusda kas “daytoy ket desierto a dalan.”​—NW; idiligyo ti JB, NE, RS.

2. Maysa a siudad nga addaan sakup nga il-ili iti teritoria ti Efraim. (1Cr 7:28) Saan nga ammo ti eksakto nga ayanna. Mabalin a ti Gaza ket maysa a disso iti aglawlaw ti kadaanan nga Ai, no saan nga isu met laeng dayta a siudad. Ti patarus nga “Ayyah” a masarakan iti nakaad-adu a bersion ti Biblia ket suportaran ti adu a Hebreo a manuskrito. Nupay kasta, adda met ebidensia a mangpabor iti “Gaza” iti dadduma a Hebreo a manuskrito, kasta met kadagiti Targum.