GABAON

[Turod a Disso], Dagiti Gabaonita.

Ti siudad ti Gabaon ket maikunkuna nga isu ita ti el-Jib, agarup 9.5 km (6 mi) iti amianan nga amianan-a-laud ti nagsaadan ti templo idiay Jerusalem. Nasarakan sadiay ti adu a pagiggaman ti dinamili a gorita nga addaan iti nagan a Gabaon a naisurat kadagiti kadaanan a Hebreo a letra. Ti kadaanan a disso a mangsaklaw iti agarup 6.5 ek (16 acre) ket adda iti maysa a turod nga agarup 60 m (200 pie) ti kangatona manipud iti tanap iti aglikmut.

Kadagiti nabiit pay a tawtawen, ditoy ti nakaaramidan dagiti panagkabakab ti arkeolohia. Winaknitan dagiti managkabakab ti 51-m (167 pie) a maysa nga usok a lumsot iti solido a bato. Idi un-unana, masilsilawan daytoy nga usok babaen kadagiti pagsilawan a naikabil kadagiti abut nga agpapada ti kaadayoda a naikungkong kadagiti didingna. Manipud a mismo iti Gabaon ti usok nga addaan 93 a naikungkong a tukad iti bato ket agturong iti aramid-tao a rukib a tangke a pagay-ayusan ti danum ti maysa nga ubbog nga agarup 25 m (82 pie) iti baba ti pader ti siudad. Daytoy ti makagapu a natalged latta ti abasto a danum dagiti Gabaonita uray iti tiempo ti pannakalakub. Nasarakan met dagiti managkabakab ti maysa a nagbukel nga abut, wenno ban-aw, a naikungkong iti bato nga addaan iti diametro a 11.3 m (37 pie). Ti maysa a nagsirkulo nga agdan nga addaan kadagiti tukad nga agarup 1.5 m (5 pie) a kaakaba ket agrikrikus nga agpakannawan iti igid ti abut agingga iti baba. Manipud lansad ti abut, iti kauneg a 10.8 m (35.4 pie), adda manen dagiti tukad a 13.6 m (44.6 pie) nga usok nga agdan nga agturong iti maysa a pagurnongan iti danum. Saan a masigurado no daytoy nga abut, wenno ban-aw, ket isu daydiay “ban-aw ti Gabaon” iti Biblia.​—2Sm 2:13.

Dagiti Pannakilangen ken Josue. Idi tiempo ni Josue, ti Gabaon ket nagnaedan dagiti Heveo, maysa kadagiti pito a nasion dagiti Canaanita a karaman a madadael. (De 7:1, 2; Jos 9:3-7) Dagiti Gabaonita ket naawagan met iti Amoreo, ta no dadduma daytoy nga awag ket agparang a tumukoy kadagiti amin a Canaanita. (2Sm 21:2; idiligyo ti Ge 10:15-18; 15:16.) Saan a kas iti dadduma a Canaanita, naamiris dagiti Gabaonita nga awan serserbina no lumabanda iti laksid ti namilitariaan a bilegda ken kinanaindaklan ti siudadda, agsipud ta ni Jehova ti makiruprupak maipaay iti Israel. Gapuna, kalpasan ti pannakadadael ti Jerico ken Ai, ti lallaki ti Gabaon a nalawag a mangibagi met iti tallo a sabsabali pay a siudad dagiti Heveo a Kefira, Beerot, ken Kiriat-jearim (Jos 9:17) ket nangibaonda kadagiti pannakabagida a mapan ken Josue idiay Gilgal tapno makikappiada. Pinagparang dagiti Gabaonita nga embahador​—a nagkawes kadagiti daanen a pagan-anay ken palpalloka ken addaan kadagiti nabettak a lalat a botelia ti arak, daanen a saksako, ken namaga, mapirpirsayen a tintinapay​—a naggapuda iti adayo a daga isu a saanda a karaman kadagiti parmeken ti Israel. Binigbigda a ni Jehova ti makinggapuanan iti napagteng iti Egipto ken iti Amoreo nga ar-ari a da Sihon ken Og. Ngem nainsiriban a saanda a dinakamat ti napasamak iti Jerico ken Ai, ta saan pay a nakadanon ti kasta a damag iti ‘adayo unay a dagada’ sakbay ti pagparparangenda nga ipapanawda. Sinukimat dagiti pannakabagi ti Israel ti pammaneknek ket inawatda dayta sa nakitulagda kadakuada a bay-anda ida nga agtultuloy nga agbiag.​—Jos 9:3-15.

Di nagbayag kalpasan dayta, naduktalan ti inaramidda a panangallilaw. Ngem naipaannurot latta ti tulag; no waswasen dayta ti Israel agbalin a mapagduaduaan ti kinamapagtalkanda ken umsien ti dadduma pay a nasion ti nagan ni Jehova. Idi sinango ni Josue dagiti Gabaonita gapu iti kinasikapda, binigbigda manen ti pannakilangen ni Jehova iti Israel ket kalpasanna intalekda ti bagbagida iti asina, a kunkunada: “Ita adtoykami, iti imam. Kas iti naimbag ken umiso kadagita matam nga aramiden kadakami, aramidem.” Gapuna, nagbalinda a paraurnong iti kayo ken parasakdo iti danum maipaay iti gimong ken maipaay iti altar ni Jehova.​—Jos 9:16-27.

Nupay naallilaw ni Josue ken ti dadduma pay a panguluen isu a nakitulagda kadagiti Gabaonita, nabatad a maitunos daytoy iti pagayatan ni Jehova. (Jos 11:19) Paneknekan daytoy ti panangbendision ni Jehova iti inaramid ti Israel a panangispal kadagiti Gabaonita idi inkagumaan ti lima nga ar-ari dagiti Amoreo a parmeken ida; nga uray la nangitinnag iti dadakkel nga uraro iti kabusor ken namilagruan nga inyat-atiddogna ti aldaw a manglawag iti panagbabakal. (Jos 10:1-14) Kasta met, agpadpada a babaen ti panangikagumaanda a makitulag iti Israel maipaay iti kappia ken iti idadawatda iti tulong ken Josue idi napangtaanda, imparangarang dagiti Gabaonita ti pammatida a kabaelan ni Jehova a tungpalen ti saona ken ispalenna ida, a dayta ti nakakomendaran ni Rahab a taga Jerico ken nakaispalan ti biagna ken ti biag ti sangakabbalayanna. Mainayon pay, addaan dagiti Gabaonita iti umiso a panagbuteng iti Dios ti Israel.​—Idiligyo ti Jos 2:9-14; 9:9-11, 24; 10:6; Heb 11:31.

Iti sidong ti Panangituray ti Israel. Kalpasanna, ti Gabaon ket nagbalin a maysa kadagiti siudad iti teritoria ti Benjamin a naituding iti Aaroniko a papadi. (Jos 18:21, 25; 21:17-19) Agparang a ti Benjamita a ni Jeiel ket nagbalin nga “ama,” wenno namunganay iti maysa a sangakabbalayan sadiay. (1Cr 8:29; 9:35) Ni Ismaias a maysa kadagiti nabileg a lallaki ni David, ket Gabaonita (1Cr 12:1, 4), ket nagtaud iti Gabaon ti ulbod a mammadto a ni Hananias, kapanawenan ni Jeremias.​—Jer 28:1.

Idi maika-11 a siglo K.K.P., ti Gabaon ken ti aglawlawna ti nakapasamakan ti dangadang iti nagbaetan ti buyot ni Is-boset iti sidong ti panangimaton ni Abner ken ti buyot ni David iti sidong ti panangidaulo ni Joab. Idi damo, napasamak ti panagrinnanget ti sag-12 a lallaki iti agsinnumbangir a dasig a ti sigurado a makagapu ket tapno maikeddeng no asino ti rumbeng nga agari iti intero nga Israel. Ngem awan nagmamaayanna, ta nagdidinnuyok ti tunggal mannakigubat ken ti kabusorda iti kasta natay amin ti 24. Kalpasanna, bimtak ti narungsot a panagrurupak, iti kasta mamin-18 a daras ti kaadu ti napukaw iti lallaki ni Abner no idilig iti lallaki a napukaw ken Joab. Agdagup iti 380 ti amin a napapatay, agraman ti kabsat ni Joab a ni Asael, a pinatay ni Abner. (2Sm 2:12-31) Tapno maibalesanna ni Asael, pinatay ni Joab ni Abner idi agangay. (2Sm 3:27, 30) Sumagmamano a tiempo kalpasan daytoy, iti asideg ti dakkel a bato idiay Gabaon, pinatay met ni Joab ti bukodna a kasinsin a ni Amasa a kaanakan ni David, a dinutokan ni David kas panguluen ti buyot.​—2Sm 20:8-10.

Kadagiti naglabas a siglo, dagiti orihinal a Gabaonita nagtultuloyda kas maysa nga ili, nupay immaniobran ni Ari Saul nga ikisap ida. Nupay kasta, siaanus a naguray dagiti Gabaonita nga ipalgak ni Jehova dayta a kinaawan hustisia. Inaramidna daytoy babaen iti tallo-tawen a bisin iti panagturay ni David. Idi immuman ni David ken Jehova ken naammuanna nga adda napasamak a panagbasol iti dara, nakisarita kadagiti Gabaonita tapno ammuenna no ania ti rumbeng a maaramid kas pangsubbot iti basol. Mayanatup ti insungbat dagiti Gabaonita a saan a “maipapan dayta iti pirak wenno balitok,” agsipud ta, sigun iti Linteg, saan a mabalin ti umawat iti subbot maipaay iti maysa a mammapatay. (Nu 35:30, 31) Binigbigda met a saanda a mabalin ti pumatay iti maysa a tao nga awan ti legal a pammalubos. Isu nga inurayda nga agsaludsod pay ni David sada kiniddawda a mayawat kadakuada ti pito nga ‘annak’ ni Saul. Gapu ta ni Saul ken ti sangakabbalayanna ket agpapadada a naibilang a nagbasol iti dara, daytoy ti mangipakita a mabalin a direkta wenno saan a direkta a nakipaset ti ‘annak’ ni Saul iti panangpapatay nupay ni Saul ti nangidaulo. (2Sm 21:1-9) Iti dayta a napasamak, saan a pannakapapatay daytoy ti annak gapu kadagiti basol ti ammada (De 24:16) no di ket pannakaipakat daytoy ti supapak a hustisia maitunos iti linteg a “kararua ti agpaayto iti kararua.”​—De 19:21.

Idi sibibiag pay ni David, nayakar ti tabernakulo idiay Gabaon. (1Cr 16:39; 21:29, 30) Sadiay a nangidaton ni Solomon kadagiti sakripisio idi nasapa a paset ti panagturayna. Kasta met nga idiay Gabaon a nagparang kenkuana ni Jehova iti maysa a tagtagainep, a naibaga nga agkiddaw iti aniaman a banag a kayatna.​—1Ar 3:4, 5; 9:1, 2; 2Cr 1:3, 6, 13.

Tawtawen kalpasanna, idi ipadpadto ni mammadto Isaias (28:21, 22) ti naisalsalumina a tignay ken naisangsangayan nga aramid ni Jehova a panagtakderna maibusor iti bukodna nga ili, impadana daytoy iti napasamak iti Nababa a Tanap ti Gabaon. Nalabit ti tuktukoyenna ket ti inted-Dios a balligi ni David maibusor kadagiti Filisteo (1Cr 14:16), no saan ket a ti immun-una pay a pannakaabak ti liga dagiti Amoreo idi panawen ni Josue. (Jos 10:5, 6, 10-14) Daytoy a padto ket adda kaitungpalanna idi 607 K.K.P., idi impalubos ni Jehova a dadaelen dagiti taga Babilonia ti Jerusalem ken ti templona.

Di nagbayag kalpasan ti naipadto a pannakadadael, pinapatay ni Ismael idiay Mizpa ni Gedalias, ti gobernador a dinutokan ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia. Kinautibo met daytoy a mammapatay ken ti lallakina dagiti nabatbati a tattao ti Mizpa. Ngem ni Johanan ken ti tattaona naabutanda ni Ismael iti abay ti naruay a dandanum idiay Gabaon ket nabawida dagiti kautibo.​—Jer 41:2, 3, 10-16.

Karaman met ti lallaki ti Gabaon kadagidiay nagsubli idi 537 K.K.P. manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, ket idi agangay nakipaset ti dadduma iti pannakatarimaan ti pader ti Jerusalem.​—Ne 3:7; 7:6, 7, 25.

[Ladawan iti panid 846]

Agdama-aldaw a Gabaon. Naamiris dagiti nagkauna a Gabaonita a ni Jehova ti makiruprupak maipaay iti Israel, isu a nakikappiada