DAKKEL A BAYBAY
Ti nagdakkelan a danum a mamagsina iti Europa ken Africa, a ti Asia adda iti daya dayta. Nupay awagan dagiti Hebreo iti Dakkel a Baybay, gagangay a maaw-awagan ita iti naganna a naibatay iti Latin, Mediteraneo, a kaipapananna ti “adda iti Tengnga ti Daga,” ta gistay kinubong dayta ti daga. Gapu iti daytoy a kasasaad, agraman ti kinapudno a puypuyupoyan dayta dagiti nabara nga angin manipud Desierto ti Sahara, naparpardas nga amang ti panagalibungubong ngem iti gagangay ket kas resultana pagbalinenna ti danum nga ad-adda ti kinadagsenna. Dayta ti makagapu nga iti Lipit ti Gibraltar, ti nalaglag-an a danum ti Atlantico agayus a sumrek iti mismo a baba ti rabaw ti baybay ket ti nadagdagsen a danum ti Mediteraneo agayus a rummuar iti mismo a ngatuen ti tukok. Dagiti barko nga agdaldaliasat iti taaw mabalin a sumrek ken rummuarda iti daytoy a “natikub” a baybay a lumasatda kadagiti akikid a pagdalanan—iti Lipit ti Gibraltar iti laud, iti Dardanelles ken Bosporus iti amianan a daya, ken sipud pay idi maika-19 a siglo, iti Kanal ti Suez iti abagatan a daya.
Saan a biddut nga awagan ita ti Mediteraneo kas Dakkel a Baybay, kas iti inyawag dagiti tattao idi ugma nanipud tiempo ni Moises nga agpatpatuloy, ta pudno unay a tumutop dayta iti isuamin nga ipasimudaag daytoy a nagan. (Nu 34:6, 7) Malaksid iti nadumaduma a sangana a maibilang met a baybay, agarup 3,700 km (2,300 mi) ti kaatiddog ti Mediteraneo, a nasurok a 970 km (600 mi) ti kaakabaan a pasetna, ken saknapanna ti kalawa nga agarup 2,510,000 km kuad (969,100 mi kuad). Agarup 5,100 m (16,700 pie) ti kaadalman a pasetna.
Gapu kadagiti peninsula ti Italia ken Grecia nga agdalawadaw nga agpababa manipud iti amianan, naporma dagiti Baybay Tyrreniano, Ioniano, Adriatiko, ken Aegeano, iti kasta namagbalin nga ad-adda nga agsikkosikko ti igid ti baybay ken nangpaatiddog unay iti takdangna. Iti agarup katengngaanna iti nagbaetan ti daya ken laud, umakikid ti baybay agingga iti agarup 150 km (90 mi) iti nagbaetan ti Sicilia ken Amianan nga Africa, ket sadiay pangababawen met ti danum.
Dakamaten ti padto ni Ezequiel ti ‘adu unay’ nga ikan iti Dakkel a Baybay. (Eze 47:10) Adda nasayaat a korales ken naruay nga espongha a masarakan kadagitoy a danum, kas mainayon iti nasurok nga 400 a kita ti ikan.
Saan laeng nga inusar dagiti mannurat ti Biblia ti nagan a “Dakkel a Baybay” (Jos 1:4; 9:1, 2; 15:12, 47; 23:4; Eze 47:15, 19, 20; 48:28) no di ket tinukoyda pay dayta babaen iti dadduma pay a termino a nalawa ti saklawna. Sigun kadakuada, daytoy a dandanum isu ti “makinlaud a baybay,” yantangay nagpaay dayta kas ti makinlaud a beddeng ti inted-Dios a dagada. (De 11:24; 34:1, 2) Manipud iti ayan ti Jerusalem, namatmatan dayta kas ti “makinlaud a baybay” a naiduma iti “makindaya a baybay,” awan sabali, ti Natay a Baybay. (Joe 2:20; Zac 14:8) Wenno naawagan dayta iti “baybay dagiti Filisteo” (Ex 23:31) wenno ti “Baybay” laeng.—Nu 34:5.
Manipud nabayagen a tiempo, dagiti taga Fenicia ken ti dadduma pay a natured a tattao nga aglaylayag iti baybay linasatda ti Dakkel a Baybay, natakuatanda ti sumagmamano kadagiti islana, ket nakikomersioda iti adu kadagiti sasangladan a siudadna. Dakamaten ti Biblia dagiti isla a kas ti Arvad, Cauda, Chios, Chipre, Cos, Creta, Malta, Patmos, Rodas, Samos, ken Samotracia. Kasta met, nailanad iti Biblia ti sumagmamano kadagiti siudad ken disso iti igid ti baybay kadagitoy nga isla ken kadagiti takdang ti kontinente iti makindaya a benneg ti Dakkel a Baybay, nga isuda ti: Acco (Tolemaida), Aczib, Adrumeto, Alejandria, Amfipolis, Ascalon, Atalia, Cnido, Dor, Fenix, Gebal, Lasea, Nasayaat a Sasangladan, Patara, Puteoli, Regio, Salamis, Salmone, ken Siracusa.
Sinarungkaran ni Jesu-Kristo dagiti kuala a rehion ti Tiro ken Sidon (Mr 7:24, 31); nakapan ni Pedro idiay Joppe ken Cesarea (Ara 10:5, 6, 24); nakapan ni Pablo idiay Pafo, Troas, Neapolis, Cencrea, Efeso, Assos, Mitilene, ken Mileto (Ara 13:13; 16:11; 18:18, 19; 20:14, 15). Pagaammo unay ti Dakkel a Baybay gapu kadagiti nadawel a bagyona a nakaigapuan ti adu a pannakarba ti barko ken pannakapukaw ti adu a biag. Karaman kadagiti nasaysayaat ti napagtengda isu ni Pablo ken dagiti kaduana a nakalasat.—Ara 27:14, 15, 39-44.