HERODES

Nagan ti maysa a pamilia dagiti napolitikaan nga agtuturay dagiti Judio. Dagitoy nga agtuturay ket Idumeano, wenno Edomita. Naawaganda kampay idi iti Judio, ta idi agarup 125 K.K.P., ti Macabeo nga agturay a ni Juan Hircanus I pinilitna nga agpakugit dagiti Idumeano, sigun ken Josephus.

Malaksid iti ababa a panangdakamat ti Biblia kadagiti Herodes, iti pakasaritaan nga inlanad ni Josephus ti pakasaran ti kaaduan kadagiti impormasion maipapan kadakuada. Ti puon dagiti Herodes isu ni Antipater (Antipas) I, nga insaad ni Alejandro Jannaeus a Hasmonaeano (Macabeo) nga ari tapno agbalin a gobernador ti Idumea. Ama ni Herodes a Dakkel ti anak ni Antipater, a naawagan met iti Antipater wenno Antipas. Salaysayen ni Josephus a kinuna ni historiador Nicolas ti Damasco a ni Antipater (II) ket nagtaud iti kapuonan dagiti kangrunaan a Judio a rimmuar manipud Babilonia a napan iti daga ti Juda. Ngem kuna ni Josephus nga imbaga laeng dayta ni Nicolas tapno maay-ayo ni Herodes, nga iti kinapudnona maysa nga Edomita agpadpada iti pamilia ni amana ken iti pamilia ni inana.

Ni Antipater II, a nakabakbaknang a tao, ket nakinamin iti politika ken intriga ken addaan iti dadakkel nga ambision maipaay iti annakna. Sinuportaranna ni Juan Hircanus II, ti anak da Alejandro Jannaeus ken Salome Alejandra, maikontra iti kabsat ni Hircanus a ni Aristobulo maipaay iti saad a Judio a nangato a padi ken ari. Ngem iti kinapudnona, inkagumaan a gun-oden ni Antipater dagiti ambisionna ket idi agangay immawat iti pannakipagili iti Roma ken iti kinagobernador iti Judea manipud ken Julio Cesar. Dinutokan ni Antipater ti umuna nga anakna a ni Phasael kas gobernador ti Jerusalem ket ti sabali pay nga anakna a ni Herodes kas gobernador ti Galilea. Nagpatingga ti karerana idi sinabidongan ti maysa a mammapatay.

1. Ni Herodes a Dakkel, ti maikadua nga anak ni Antipater (Antipas) II babaen iti asawana a ni Cypros. Paneknekan ti pakasaritaan nga umiso ti ababa a panangiladawan ti Biblia iti kababalin daytoy a tao kas nakadakdakes, nasikap, managatap, imoral, naulpit, ken manangpapatay. Natawidna ti abilidad ni amana kas maysa a diplomatiko ken maysa a mananggundaway. Nupay kasta, maikuna a nalaing nga organisador ken komandante ti militar. Inladawan ni Josephus kas maysa a lalaki nga addaan naisangsangayan a pisikal a pigsa, a nalaing a kumakabalio ken nasigo iti gayang ken bai. (The Jewish War, I, 429, 430 [xxi, 13]) Nalabit ti makagunggona a paglainganna unay isu ti abilidadna nga agibangon.

Damo a limmatak kas gobernador iti Galilea idi pinaksiatna iti teritoriana ti bunggoy dagiti mannanakaw. Nupay kasta, immapal ti dadduma a Judio isu a, kaduada ti inna dagiti napapatay a mannanakaw, sinugsoganda ni Hircanus II (agdama idi a nangato a padi) a paayabanna ni Herodes a dumatag iti Sanhedrin iti pammabasol nga inun-unaanna dayta a konseho babaen ti dagus a panangpapatayna kadagiti mannanakaw imbes a mausigda pay koma nga umun-una. Immay ni Herodes ngem sipapangas ken awanan panagraem a dimmatag iti saklangda nga addaan kadagiti lallaki a mangsalaknib kenkuana, nupay gapu ta ibagbagana a maysa a proselita isu ket sakup dayta a pangukoman. Nakaunget kenkuana dagiti ukom gapu iti daytoy a pananginsultona iti nangato a pangukoman dagiti Judio. Sigun ken Josephus, situtured a timmakder ken nagsao ti maysa nga ukom nga agnagan Samaias (Simeon), nga impadtona a no malisian ni Herodes ti pannakadusa, addanto tiempo a papatayenna dagidiay adda sadiay a situtugaw a manguk-ukom. Ngem ni Hircanus ket paspasurot lattan ken nakapuy ti determinasionna. Gapu ta nagdanag iti pamutbuteng ni Herodes, agraman iti surat manipud ken Sextus Cesar (kabagian ni Julio Cesar ken agdama idi a presidente ti Siria) a mangipangpangta ken Hircanus no saanna a waswasen dagiti pammabasol, timmulok ni Hircanus a mawaswas dagita.​—Jewish Antiquities, XIV, 168-176 (ix, 4).

Ari ti Judea. Sinunuan ni Herodes ti amana ket, idi agarup 39 K.K.P., napagbalin nga ari ti dakdakkel a Judea babaen ti panangdutok ti senado ti Roma; ngem sana laeng napagbalin ti bagina a pudpudno nga ari kalpasan ti tallo a tawen idi naalana ti Jerusalem ken naikkatna ni Antigonus, anak ni Aristobulo. Kalpasan daytoy a panagballigina nangaramid ni Herodes kadagiti addang tapno mataginayon ti saadna babaen ti panangguyugoyna iti Romano a ni Mark Antony a papatayenna ni Antigonus ken babaen ti panangsapulna kadagiti kangrunaan a kameng ti gunglo ni Antigonus, 45 a lallaki amin, ken panangpapatayna kadakuada. Kadagiti kangrunaan a Fariseo, da Samaias ken Pollio laeng ti saanna a pinapatay, ta idi agangay pinapatayna uray ni Juan Hircanus II kalpasan ti sumagmamano a tawen. Isu nga iti panangpapatayna kadagidiay nagtugaw idi a mangukom kenkuana, tinungpalna ti impadto ni Samaias.

Gapu ta isu ket maysa a nasikap a politiko, patien ni Herodes nga agpaay a pagimbaganna no suportaranna ti Roma. Ngem kasapulan nga agbalin a nataktika unay, a masansan nga umakar-akar iti dasiganna tapno madanggayanna ti agbaliwbaliw a mapasamak kadagiti Romano nga agtuturay. Yantangay nasinged a gayyem ni Sextus, ni Julio Cesar ti immuna a sinuportaran ni Herodes, kalpasanna kimmappon ken Cassius a nangpapatay ken Cesar. Babaen iti dadakkel a pasuksok ti maysa a makagapu a nagun-odna ti pabor ni Mark Antony, a kabusor ni Cassius ken nangibales ken Cesar. Kalpasanna, idi a ni Octavius (Augusto Cesar) inabakna ni Antony iti bakal ti Actium, sisisikap a nagun-od ni Herodes ti pammakawan ni Augusto iti panangsuportana ken Antony, ket sipud idin nataginayonen ti panaggayyemda ken Augusto. Gapu iti panangsuportana iti Roma ken aglablabes a panagusarna iti kuarta kas sagsagut kadagiti Cesar, agraman ti nalamuyot a panagsasaona, kanayon a mangabak ni Herodes no dagiti Judio wenno dadduma pay a no maminsan dagiti kameng a mismo ti sangakabbalayan ket mangyulida iti darum wenno pammabasol kenkuana idiay Roma.

Ti damo a panagturay ni Herodes ket kas gobernador iti Galilea. Isu ket insaad ni Cassius tapno agbalin a gobernador iti Coele-Siria. Idi agangay, babaen ti rekomendasion ni Antony isu ket pinagbalin ti senado ti Roma kas ari ti Judea. Malaksid iti Judea, innayon met ni Emperador Augusto ti Samaria, Gadara, Gaza, ken Joppe, kalpasanna dagiti rehion ti Traconite, Batanaea, Auranitis, ken Perea, maysa a lugar iti daya ti Jordan a gistay saklawenna ti Galaad. Iturayanna met idi ti Idumea.

Ti Templo ken Dadduma Pay a Trabaho a Panagibangon. No maipapan kadagiti trabaho a panagibangon ni Herodes, ti naisangsangayan iti amin nangnangruna no ibatay iti Biblia ket isu ti panangibangon manen iti templo ni Zorobabel idiay Jerusalem. Nagdakkel ti nagastos iti panangibangon iti dayta ken dineskribir ni Josephus kas pudpudno a nadaeg. (Jewish Antiquities, XV, 395, 396 [xi, 3]) Gapu iti gura ken panagatap dagiti Judio ken Herodes, saanda a pinalubosan a rebbaenna nga umuna ti adda idin a templo, no di ket masapul nga urnongenna pay dagiti material a pagbangon ken ikabilna dagita iti pagibangonan sakbay a mabalinna a rugian ti panagrakrak. Ti santuario ti templo ket naibangon manen, sigun ken Josephus, iti uneg ti 18 a bulan. (Jewish Antiquities, XV, 421 [xi, 6]) Ti dadduma pay a kangrunaan a patakder ket naibangon iti walo a tawen. Ngem idi 30 K.P. imbaga dagiti Judio a nabangon ti templo iti 46 a tawen. Imbagada daytoy bayat ti maysa a pannakisaritada ken Jesu-Kristo idi ngannganin tiempo ti umuna a Paskua kalpasan a nabautisaran ni Jesus. (Jn 2:13-20) Sigun ken Josephus (Jewish Antiquities, XV, 380 [xi, 1]), nangrugi dayta a panagibangon idi maika-18 a tawen ti panagturay ni Herodes. No bilangen maibatay iti panangmatmat dagiti Judio iti tawtawen ti panagturay ti ar-arida, mabalin a dayta ket idi 18/17 K.K.P. Iti kinapudnona, nagtultuloy ti trabaho iti templo gapu ta adda dagiti mainaynayon, ken dadduma pay a maar-aramid, agingga iti innem a tawen sakbay a nadadael dayta idi 70 K.P.

Ni Herodes met ti makinggapuanan iti pannakaibangon dagiti teatro, ampiteatro, paglulumbaan dagiti kabalio, salindeg, sarikedked, palasio, minuyongan, templo a pammadayaw ken Cesar, kalasugan, monumento, ken uray dagiti siudad. Pinanagananna dagitoy a siudad iti naganna, nagan dagiti kakabagianna, wenno dagiti emperador ti Roma. Nangaramid iti artipisial a pagsangladan idiay Cesarea a kaasping ti pagsangladan ti Tiro. Sigun ken Josephus nagdadakkel a batbato ti gabsuon iti kauneg a 20 a deppa (36 m; 120 pie) ti danum tapno makaaramid iti maysa a sangladan nga agarup 60 m (200 pie) ti kaakabana. (Jewish Antiquities, XV, 334, 335 [ix, 6]) Imbangon manen ni Herodes dagiti sarikedked ti Antonia ken Masada, a nakadadaeg ti pannakaaramid ti naud-udi. Dagiti gapuananna iti panagibangon ket nakadanon kadagiti nakaad-adayo a siudad a kas iti Antioquia idiay Siria ken Rodas (iti isla a kastoy met laeng ti naganna).

Nakaro ti kinagastador ni Herodes iti paglinglingayanna ken nalabes nga agisagut, nangnangruna kadagiti natan-ok a tattao ti Roma. Maysa kadagiti kangrunaan a reklamo dagiti Judio kenkuana isu ti panagibangonna kadagiti ampiteatro kas iti daydiay adda iti Cesarea, a nangangayanna kadagiti paay-ayam ti Grecia ken Roma, a nakairamanan dagiti lumba ti karuahe, panagraranget dagiti gladiador, pannakiranget dagiti tattao iti atap nga an-animal ken dadduma pay a pagano a piesta. Interesado unay a mangtaginayon a nabiag dagiti Paay-ayam nga Olimpiada ta idi nga adda idiay Grecia iti panagdaliasatna nga agturong iti Roma, isu ti maysa kadagiti mannakiranget. Kalpasanna, nangidonar iti dakkel a gatad ti kuarta tapno mataginayon dagiti paay-ayam, kasta metten ti bukodna a nagan. Gapu ta ak-akuenna nga isu ket maysa a Judio, inawaganna iti “kailiak” dagiti Judio ken iti “ammak” dagidiay nagsubli manipud Babilonia tapno bangonenda ti templo ni Zorobabel. Nupay kasta, ti wagas ti panagbiagna ket naan-anay a maikontra iti ibagbagana nga isu ket adipen ni Jehova a Dios.

Riribuk iti Pamilia. Gistay intero a pamilia dagiti Herodes ket ambisioso, managatap, nakaro nga imoral, ken manangriribuk. Ti mismo a pamilia ni Herodes ti nangipaay kenkuana kadagiti nakaro a parikut ken ladingit. Kanayon a ni inana a Cypros ken ti kabsatna a ni Salome ti mangpakpakaro iti kasasaad. Innala ni Herodes kas asawana ni Mariamne (I), ti apoko ni Hircanus II ken anak ni Alejandro nga anak ni Aristobulo. Nakapimpintas a babai, ken inayat ni Herodes iti kasta unay, ngem timmanor ti panagginnura iti nagbaetan ni Mariamne ken ti ina ken kabsat a babai ni Herodes. Umap-apal la a kanayon ni Herodes, ket kanayonna nga atapen dagiti kameng ti pamiliana nga agkukumplotda maibusor kenkuana, nangnangruna ti annakna; adda dagiti panawen nga umiso dagiti atapna. Ti kinaagumna iti pannakabalin ken dagiti panagatapna ti nangtignay kenkuana a mangipagudas iti asawana a ni Mariamne, ti tallo nga annakna, ti kabsat ken apong (Hircanus) ti asawana, ti dadduma kadagiti kasingedan a gagayyemna, ken adu a sabsabali pay. Ti asinoman nga atapenna nga addaan iti impormasion a mangpatalged kadagiti atapna ket pinarparigatna tapno mapilitan nga agpudno.

Relasionna Kadagiti Judio. Inkagumaan ni Herodes nga ay-aywen dagiti Judio babaen ti panangibangonna manen iti templo ken babaen ti panangtedna kadakuada iti kasapulanda a bambanag kadagiti tiempo ti nakaro a bisin. No dadduma kissayanna dagiti buis ti sumagmamano kadagiti iturayanna. Naallukoyna pay ni Augusto nga ipaayanna dagiti Judio kadagiti pribilehio iti nadumaduma a paset ti lubong. Ngem daytoy a naaramidanna ket riningbawan ti panangikuspil ken kinaulpitna, ket nakaapana dagiti Judio bayat ti kaaduan a paset ti panagturayna.

Panagsakit ken Ipapatayna. Posible unay a gapu iti imoral a panagbiag ni Herodes, idi agangay nakaptan iti nakaar-ariek a sakit nga addaan gurigor ken, kas iti kinuna ni Josephus, “maysa a nakaro a panaggagatel ti amin a kudilna, awan sardayna a panagpanaas dagiti bagisna, addaan tumor dagiti sakana a limtegen, imbal ti buksit ken agrunrunoten dagiti mabagbagina, nga ig-iggesenen, malaksid pay iti kaadda ti angkitna, a marigatan unay nga umanges, ken panagkuyegyeg dagiti takiag ken luppona.”​—The Jewish War, I, 656 (xxxiii, 5).

Madama nga agsaksakit iti nakaro idi imbilinna ti pannakapapatay ti mangisiksikat nga anakna a ni Antipater. Kasta met, ammo ni Herodes nga agrag-o dagiti Judio no madamagda ti mismo nga ipapatayna, isu nga imbilinna kadagiti katan-okan a tattao iti Judio a nasion nga aguurnongda iti disso a maaw-awagan iti Hippodrome, idiay Jerico, ket sadiay nga impupokna ida. Kalpasanna, binilinna dagidiay naasideg kenkuana nga inton matay saan a maipadamag ti ipapatayna agingga a mapapatay pay nga umuna dagitoy a panguluen a Judio. Iti kasta, sigun kenkuana, sigurado nga agsangit iti pumponna ti tunggal pamilia iti Judea. Saan a pulos naitungpal daytoy a bilin. Winayawayaan ti kabsat a babai ni Herodes a ni Salome ken ti asawana a ni Alexas dagitoy a tattao ket pinagawidda ida kadagiti pagtaenganda.

Natay ni Herodes idi agedad iti agarup 70 a tawen. Adda inaramidna a testamento a ti anakna a ni Antipas ti mangsuno kenkuana, ngem sakbay unay ti ipapatayna adda innayonna a panagbalbaliw wenno nangaramid iti baro a testamento a ni Arquelao ti madutokanen a mangsuno kenkuana. Dagiti umili ken ti buyot binigbigda ni Arquelao kas ari (kunaen ti Biblia a ti pannakaama ni Jesus a ni Jose nangngegna a “ni Arquelao ti agturay kas ari iti Judea imbes a ni Herodes nga amana”; Mt 2:22). Ngem kinontra ni Antipas ti inaramidda. Kalpasan a nausig dayta a banag idiay Roma, pinagtalinaed ni Augusto Cesar ti saad ni Arquelao. Nupay kasta, intudingna ni Arquelao kas etnarka ken biningayna ti teritoria a sigud nga iturturayan ni Herodes: kagudua ti napan ken Arquelao; ti sabali pay a kagudua ket naited a nagbingayan da Antipas ken Felipe, ti dua kadagiti sabsabali pay nga annak ni Herodes.

Panangpapatay Kadagiti Ubbing. Ti salaysay ti Biblia maipapan iti panangpapatay ni Herodes idiay Betlehem ken kadagiti distrito dayta kadagiti amin nga ubbing a lallaki a dua ti tawenna nga agpababa ket maitunos iti dadduma pay a salaysay ti pakasaritaan maipapan ken Herodes ken iti nadangkes a kababalinna. Napasamak daytoy sumagmamano a tiempo sakbay ti ipapatay ni Herodes, ta nalisian ni Jesus ti pannakapapatay idi impan dagiti nagannakna idiay Egipto, ngem nagsublida ket nagyanda idiay Galilea idi natayen ni Herodes. Impadto ni Jehova dagitoy dua a pasamak babaen kadagiti mammadtona a da Jeremias ken Oseas.​—Mt 2:1-23; Jer 31:15; Os 11:1.

Petsa ti Ipapatayna. Maysa a parikut ti tumaud maipapan iti tiempo ti ipapatay ni Herodes. Patien ti dadduma a kronologo nga isu ket natay idi tawen 5 wenno 4 K.K.P. Ti kronolohiada ket naibasar a nangnangruna iti pakasaritaan nga insurat ni Josephus. Iti panangpetsa no kaano a dinutokan ti Roma ni Herodes kas ari, nagusar ni Josephus iti “panangpetsa mainaig iti konsul,” kayatna a sawen, inkeddengna a napasamak dayta bayat ti panagturay ti sumagmamano a Romano a konsul. Sigun itoy, nadutokan ni Herodes kas ari idi 40 K.K.P., ngem kunaen ti impormasion ti sabali pay a historiador a ni Appianos, a napasamak dayta idi 39 K.K.P. Babaen ti isu met laeng a pamay-an, dinakamat ni Josephus a kinautibo ni Herodes ti Jerusalem idi 37 K.K.P., ngem kunaenna met a napasamak daytoy 27 a tawen kalpasan a kinautibo ni Pompey ti siudad (a napasamak idi 63 K.K.P.). (Jewish Antiquities, XIV, 487, 488 [xvi, 4]) Ipakita ti panangtukoyna iti pasamak a naud-udi a nadakamat, a ti petsa ti panangala ni Herodes iti siudad ti Jerusalem ket idi 36 K.K.P. Ita, kunaen ni Josephus a natay ni Herodes 37 a tawen manipud idi tiempo a dinutokan dagiti Romano kas ari, ken 34 a tawen kalpasan ti panangalana iti Jerusalem. (Jewish Antiquities, XVII, 190, 191 [viii, 1]) Daytoy ti mangipasimudaag a ti petsa ti ipapatayna ket idi 2 wenno nalabit 1 K.K.P.

Mabalin a ti tawen a pannakaisaad ti ar-ari ti Judea ti inaramat ti Judio a historiador a ni Josephus iti panangbilangna iti panagturayda, kas iti naaramat maipaay iti ar-ari iti linia ni David. No ni Herodes ket dinutokan ti Roma kas ari idi 40 K.K.P., ti umuna a tawen ti panagturayna ket mabalin a saklawenna manipud Nisan ti 39 agingga iti Nisan ti 38 K.K.P.; umasping iti dayta, no bilangen dayta manipud panangkautibona iti Jerusalem idi 37 (wenno 36) K.K.P., ti umuna a tawen ti panagturayna ket mabalin a mangrugi iti Nisan 36 (wenno 35) K.K.P. Ngarud no, kas kuna ni Josephus, natay ni Herodes 37 a tawen kalpasan a dinutokan ti Roma ken 34 a tawen kalpasan ti panangkautibona iti Jerusalem, ken no ti panangbilang kadagita a tawen ket maibatay iti tawen ti panagturay, mabalin a natay idi 1 K.K.P. Mainaig itoy, kunaen ti argumento nga insurat ni W. E. Filmer iti The Journal of Theological Studies a ti pammaneknek a nagtaud iti kadawyan a patpatien dagiti Judio ipakitana a natay ni Herodes idi Sebat 2 (ti bulan ti Sebat ket agtinnag iti Enero-Pebrero iti kalendariotayo).​—Inurnos da H. Chadwick ken H. Sparks, Oxford, 1966, Tomo XVII, p. 284.

Sigun ken Josephus, natay ni Herodes di nagbayag kalpasan ti maysa nga eklipse ti bulan ken sakbay ti Paskua. (Jewish Antiquities, XVII, 167 [vi, 4]; 213 [ix, 3]) Yantangay napasamak ti maysa nga eklipse idi Marso 11, 4 K.K.P. (Marso 13 iti kalendario a Julian), ipapan ti dadduma nga isu daytoy ti eklipse a tinukoy ni Josephus.

Iti sabali a bangir, napasamak ti interamente nga eklipse ti bulan idi 1 K.K.P., agarup tallo a bulan sakbay ti Paskua, idinto ta ti napasamak idi 4 K.K.P. ket saan nga interamente nga eklipse. Napasamak idi Enero 8 (Enero 10 iti kalendario a Julian) ti interamente nga eklipse idi 1 K.K.P., 18 nga aldaw sakbay ti Sebat 2, ti kadawyan nga ibagbagada nga aldaw ti ipapatay ni Herodes. Napasamak ti sabali pay nga eklipse (ti saan nga interamente) idi Disiembre 27 ti 1 K.K.P. (Disiembre 29 iti kalendario a Julian).​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Dagiti lunar nga eklipse).

Ti sabali pay a wagas ti panangpattapatta ket nakasentro iti edad ni Herodes idi natay. Kuna ni Josephus nga agarup 70 idi ti edadna. Kunaenna nga idi tiempo nga inawat ni Herodes ti saadna kas gobernador ti Galilea (a gagangay a napetsaan iti 47 K.K.P.), isu ket agtawen iti 15; ngem bigbigen dagiti eskolar a daytoy ket kamali, a nabatad a 25 koma ti nadakamat. (Jewish Antiquities, XVII, 148 [vi, 1]; XIV, 158 [ix, 2]) Maitunos itoy, ti ipapatay ni Herodes napasamak idi 2 wenno 1 K.K.P. Nupay kasta, masapul a laglagipentayo nga adu dagiti di agtutunos a panangpetsa ni Josephus iti paspasamak isu a saan unay a mapagtalkan ti panangpetsana. Maipaay iti mapagtalkan unay a pammaneknek, masapul nga agpannuraytayo iti Biblia.

Ti magun-odan a pammaneknek ipasimudaagna a mabalin a natay ni Herodes idi tawen 1 K.K.P. Ibaga kadatayo ti historiador ti Biblia a ni Lucas a nangrugi a nangbautisar ni Juan idi maika-15 a tawen ni Tiberio Cesar. (Lu 3:1-3) Natay ni Augusto idi Agosto 17, 14 K.P. Idi Setiembre 15, ni Tiberio ket insaad ti Senado ti Roma kas emperador. Saan nga inaramat dagiti Romano ti panagbilang sigun iti tawen ti pannakaisaad; gapuna, ti maika-15 a tawen saklawenna manipud maudi a paset ti 28 K.P. agingga iti maudi a paset ti 29 K.P. Laklakay ni Juan iti innem a bulan ngem ni Jesus ken immun-una a nangrugi iti ministeriona (nabatad nga iti primavera ti tawen) ngem ni Jesus kas mangipakpakauna iti iyaay ni Jesus, nga insaganana ti dalan. (Lu 1:35, 36) Ni Jesus, nga ipasimudaag ti Biblia a nayanak iti otonio ti tawen, ket agarup 30 ti tawenna idi napan ken Juan tapno mabautisaran. (Lu 3:21-23) No kasta isu ket posible a nabautisaran iti otonio, agarup Oktubre ti 29 K.P. No agatrastayo iti 30 a tawen makagtengtayo iti otonio ti 2 K.K.P. kas tiempo a ti Anak ti Dios ket naipasngay kas tao. (Idiligyo ti Lu 3:1, 23 iti padto ni Daniel maipapan ti “pitopulo a lawas” iti Da 9:24-27.)​—Kitaenyo ti PITOPULO A LAWAS.

Dagiti astrologo a simmarungkar ken Jesus. Ibaga kadatayo ni apostol Mateo a kalpasan a nayanak ni Jesus idiay Betlehem “idi kaaldawan ni Herodes nga ari,” dagiti astrologo manipud iti daya immayda sadi Jerusalem, a kunkunada a nakitada ti bituenna idi addada idiay daya. Dagus a nagbuteng ken nagatap ni Herodes, ket inammona kadagiti panguluen a papadi ken eskriba no pudno nga idiay Betlehem a mayanak ti Kristo. Kalpasanna, pinaayabanna dagiti astrologo ket siniguradona kadakuada ti tiempo a panagparang ti bituen.​—Mt 2:1-7.

Mapaliiwtayo a napasamak daytoy sumagmamano a tiempo kalpasan ti pannakayanak ni Jesus, ta awanen iti kulluong no di ket addan iti maysa a balay a kadua dagiti nagannakna. (Mt 2:11; idiligyo ti Lu 2:4-7.) Idi saan a nagsubli dagiti astrologo a mangipadamag ken Herodes iti ayan ti ubing, imbilin ti ari a mapapatay iti intero a Betlehem ken kadagiti distrito dayta ti amin nga ubbing a lallaki a dua ti tawenna nga agpababa. Kabayatanna, ni Jesus ket impan dagiti nagannakna idiay Egipto gapu iti pakdaar ti Dios. (Mt 2:12-18) Ti ipapatay ni Herodes ket imposible a napasamak sakbay ti 1 K.K.P., ta no natay iti dayta a tiempo, agedad laeng ni Jesus iti nakurang a tallo a bulan (nayanak idi agarup Oktubre 1, 2 K.K.P.).

Iti sabali a bangir, saan a masapul a tarusan a dua ti tawen ni Jesus idi napasamak ti panangpapatay kadagiti ubbing; mabalin pay ketdi a nakurang a makatawenna, ta ti nangibasaran ni Herodes iti pattapattana ket manipud panagparang ti bituen kadagiti astrologo bayat ti kaaddada idiay daya. (Mt 2:1, 2, 7-9) Mabalin a sumagmamano a bulan ti napalabasen, ta no naggapu dagiti astrologo iti nagkauna a sentro ti astrolohia, ti Babilonia wenno Mesopotamia, a posible a kasta, nawatiwat dayta a panagdaliasat. Di kumurang nga uppat a bulan a nagdaliasat dagiti Israelita idi nagsublida manipud Babilonia idi 537 K.K.P. Nabatad nga impapan ni Herodes a no papatayenna amin a maladaga manipud iti edad a dua a tawen masiguradona a mapapatay daytoy nayanak nga “ari dagiti Judio.” (Mt 2:2) Ti saan unay a napaut a panagnaed ni Jesus idiay Egipto ti mangipasimudaag a natay ni Herodes di nagbayag kalpasan a napasamak dagitoy.​—Mt 2:19-21.

Ngarud, mabalintayo a kunaen a ti kronolohia ti Biblia, impormasion ti astronomia, ken dagiti magun-odan a rekord ti pakasaritaan ket kasla ipakitada a natay ni Herodes idi 1 K.K.P., wenno mabalin pay ketdi nga iti nasapa a paset ti 1 K.P.

2. Ni Herodes Antipas nga anak da Herodes a Dakkel ken Malthace a maysa a babai a Samaritana. Idiay Roma ti nakapadakkelanda iti kabsatna a ni Arquelao. Iti testamento ni Herodes, ni Antipas ti nadakamat nga umawat iti kinaari, ngem idi maudin a gundaway binaliwan ni Herodes ti testamentona, a ni Arquelao ti dinakamatna a sumukat. Kinontra ni Antipas ti testamento iti saklang ni Augusto Cesar, ngem sinuportaran ni Augusto Cesar ti kalintegan ni Arquelao nupay biningayna ti pagarian, nga intedna ken Antipas ti tetrarkia ti Galilea ken Perea. Ti “tetrarka,” a kaipapananna ti ‘agturay iti kakapat’ ti maysa a probinsia, ket termino a tumukoy iti maysa a nababbaba nga agturay iti distrito wenno prinsipe iti teritoria. Nupay kasta, mabalin nga ad-adda nga inawaganda iti Ari, a kas ken Arquelao.​—Mt 14:9; Mr 6:14, 22, 25-27.

Nagbalin nga asawa ni Antipas ti anak a babai ni Aretas, ari ti Arabia, a ti kabeserana ket adda idiay Petra. Ngem iti maysa kadagiti panagdaliasatna nga agturong idiay Roma, sinarungkaran ni Antipas ti kabsatna iti ama a ni Herodes Felipe, ti anak da Herodes a Dakkel ken Mariamne II (saan a ni Felipe a tetrarka). Bayat ti isasarungkarna, nagduyos iti asawa ni Felipe a ni Herodias, nga ambisioso iti saad. Inkuyogna a nagsubli idiay Galilea ket pinakasaranna, nga indiborsiona ti anak ni Aretas ken pinagawidna iti pagtaenganna. Daytoy makainsulto nga inaramidna ket nangibunga iti gubat. Rinaut ni Aretas ti pagturayan ni Antipas ket nakaad-adu ti dinadaelna kenkuana, a gistay payen natalipupos. Naispal ni Antipas babaen ti panagpatulongna iti Roma a nangiruar iti bilin manipud iti emperador a kautibuenda wenno papatayenda ni Aretas.

Nagun-odan ni Antipas ti dakkel a pabor ni Tiberio Cesar, ti suno ni Augusto. Yantangay maysa a managibangon a kas ken amana, nupay basbassit ti naaramidanna, nangibangon ni Antipas iti siudad idiay Danaw ti Genesaret (ti Baybay ti Galilea, wenno Tiberias) ket pinanagananna dayta iti Tiberias, a naipasurot iti nagan ti emperador. (Jn 6:1, 23) Impasurotna iti nagan ti asawa ni Augusto a ni Julia ti sabali pay a siudad a Julias (ad-adda a pagaammo iti awag a Livia). Nagibangon met kadagiti sarikedked, palasio, ken teatro.

Pinapatayna ni Juan a Manangbautisar. Ti pannakikamkamalala ni Herodes Antipas ken Herodias ti nangtubngaran kenkuana ni Juan a Manangbautisar. Umiso laeng nga ilinteg ni Juan ni Antipas itoy a banag, ta kunkunaen ni Antipas nga isu ket maysa a Judio ken ibagbagana nga adda iti sidong ti Linteg. Ni Juan ket imbalud ni Antipas ken kayatna a papatayen, ngem mabuteng kadagiti umili, ta patienda a ni Juan ket maysa a mammadto. Nupay kasta, iti maysa a rambak ti panagkasangay ni Antipas, naragsakan unay iti anak a babai ni Herodias isu nga insapatana pay nga itedna kenkuana ti aniaman a dawatenna. Sinugsogan ni Herodias ti anakna a dawatenna ti ulo ni Juan. Nupay saan a makaay-ayo dayta ken Herodes, timmulok ta maamak a maibabain iti sango dagidiay dimmar-ay iti rambak ken gapu iti sapatana. (Nupay kasta, iti sidong ti Linteg isu ket saan nga obligado a mangaramid iti maiparit, kas iti panangpapatay gapu laeng iti sapatana.)​—Mt 14:3-12; Mr 6:17-29.

Kalpasanna, idi nangngeg ni Antipas ti ministerio ni Jesus a panangasaba, panangpaimbag, ken panangparuar kadagiti sairo, napabutngan ta amangan no ni Jesus ket agpayso nga isu ni Juan a napagungar manipud kadagiti natay. Sipud idin, tartarigagayanna unay a makita ni Jesus, nalawag a gapu ta saan idi a sigurado iti daytoy a panangipapanna, saan ket a tapno dumngeg iti panangaskasabana.​—Mt 14:1, 2; Mr 6:14-16; Lu 9:7-9.

Nalabit iti maysa a gundaway idi limmabas ni Jesus iti Perea iti panagturongna iti Jerusalem, isu ti panangikuna kenkuana dagiti Fariseo: “Rummuarka ket inkan manipud ditoy, agsipud ta kayatnaka a papatayen ni Herodes.” Mabalin a ni Herodes ti nagtaudan daytoy a sayangguseng, a mangnamnama a mabutbutengna ni Jesus ket agtalaw iti teritoriana, ta mabalin a maamaken ni Herodes a mangranggas manen a mangpapatay iti maysa a mammadto ti Dios. Iti sungbat ni Jesus, inawaganna ni Herodes iti “sora” a nabatad a tuktukoyenna ti kinasikap ni Herodes.​—Lu 13:31-33.

“Ti Lebadura ni Herodes.” Idi panawen nga agturturay ni Herodes Antipas pinakdaaran ni Jesus dagiti pasurotna: “Pagtalinaedenyo a silulukat dagiti matayo, siputanyo ti lebadura dagiti Fariseo ken ti lebadura ni Herodes.” (Mr 8:15) Agpada a dagitoy a sekta, dagiti Fariseo ken dagiti Herodiano, wenno dagiti pasurot iti gunglo ni Herodes, binusorda ni Jesu-Kristo ken dagiti sursurona, ken nupay agbimbinnusorda, agpada nga imbilangda ni Kristo kas kabusorda a dua ket nagkaykaysada maibusor kenkuana. Dagiti Herodiano ket ad-adda a politiko imbes a relihioso; naikuna nga ibagbagada nga an-annurotenda ti Linteg ngem tagtaginayonenda ti kapanunotan a maitunos iti linteg ti panangbigbig dagiti Judio iti maysa a ganggannaet a prinsipe (ta saan a pudno a Judio dagiti Herodes, no di ket Idumeano). Nasionalistiko unay dagiti Herodiano ken saanda a supsuportaran ti teoria ti teokratiko a turay iti sidong ti Judio nga ar-ari wenno uray ti Romano a turay, no di ket tartarigagayanda ti pannakaisubli ti pagarian ti nasionda nga iturayan ti asinoman kadagiti annak ni Herodes.

Ti maysa a pagarigan a mangipakita iti nasionalistiko a ‘lebadurada’ ket idi inkagumaanda a tiliwen ni Jesus babaen ti mangallilaw a saludsod nga inaramatda, a karaman dagiti Fariseo: “Nainkalintegan kadi ti agbayad iti panguluen a buis ken Cesar wenno saan? Agbayadkami kadi, wenno saankami nga agbayad?” (Mr 12:13-15) Inawagan ida ni Jesus iti “managinsisingpet,” ken impakitana a nasiputanna ti ‘lebadurada,’ ta saanda a nakauni iti sungbatna, a tinungdayna ti gandatda a mangakusar kenkuana iti iyaalsa wenno manggutugot kadagiti umili a bumusor kenkuana.​—Mt 22:15-22.

Nagang-angawanna ni Jesus. Iti maudi nga aldaw ti biag ni Jesus ditoy daga, idi naiyeg iti sanguanan ni Poncio Pilato ket nangngeg ni Pilato a ni Jesus ket taga Galilea, imbaonna ngarud ken Herodes Antipas (nga adda idi idiay Jerusalem) nga agturay iti distrito (tetrarka) ti Galilea, ta adda idin ti gundaway a nagparikut ni Pilato kadagiti taga Galilea. (Lu 13:1; 23:1-7) Naragsakan ni Herodes idi nakitana ni Jesus, saan a gapu ta maseknan iti pagimbagan ni Jesus wenno kayatna ti mangaramid iti aniaman a pudno a panangikagumaan nga ammuen ti kinapudno wenno kinaulbod dagiti pammabasol nga inyeg ti papadi ken dagiti eskriba maibusor kenkuana, no di ket kayatna a makita nga agaramid ni Jesus kadagiti pagilasinan. Nagkedked ni Jesus a mangaramid iti daytoy, ket nagulimek idi sinaludsodan ni Herodes “iti adu a sasao.” Ammo ni Jesus nga impamuspusanda daytoy a pannakaidatagna ken Herodes ta kayatda laeng a pagang-angawan. Gapu ta napaay ni Herodes iti namnamaenna ken Jesus, imbabainna ken pinagang-angawanna babaen ti panangkawesna kenkuana iti nasileng a pagan-anay ket pinagsublina ken Pilato, nga isu idi ti nangatngato nga autoridad iti Roma. Sigud nga agbimbinnusor da Pilato ken Herodes, mabalin a gapu ta adda dagiti pammabasol ni Herodes ken Pilato. Ngem daytoy nga inaramid itan ni Pilato ket nakaay-aywan ni Herodes isu a nagbalinda nga aggayyem.​—Lu 23:8-12.

Idi naluk-aten da Pedro ken Juan iti pannakaipupokda di nagbayag kalpasan ti Pentecostes ti 33 K.P., kinuna dagiti adalan iti kararagda iti Dios: “Agpadpada a da Herodes [Antipas] ken Poncio Pilato agraman dagiti tattao iti nasnasion ken agraman dagiti tattao ti Israel iti kinaagpaysuanna naguurnongda a sangsangkamaysa iti daytoy a siudad maibusor iti nasantuan nga adipenmo a ni Jesus . . . Ket ita, Jehova, asikasuem dagiti pamutbutengda, ket ipaaymo kadagiti adipenmo nga itultuloyda a sawen ti saom buyogen ti isuamin a kinatured.”​—Ara 4:23, 27-29.

Iti Aramid 13:1, ti maysa a Kristiano a ni Manaen ket nadakamat a nasursuruan a kadua ni Herodes nga agturay iti distrito. Yantangay napadakkel ni Antipas idiay Roma a kadua ti maysa a kadawyan nga umili, mabalin nga ipasimudaag ti sasao ti Biblia nga idiay Roma a nagadal ni Manaen.

Napagtalaw nga Agturong Idiay Gaul. Idi a ni Agripa I ket pinagbalin ni Gayo Cesar (Caligula) kas ari iti tetrarkia ni Felipe, ti asawa ni Antipas a ni Herodias inumsina ti asawana, a kinunana a nagkapuy ngamin isu a saanna a nagun-odan ti kinaari. Inrasonna a yantangay isu ket maysan a tetrarka, idinto ta no ipadis ken Agripa a sigud nga awan ti saadna, mabalin ni Antipas ti mapan idiay Roma ket kiddawenna ken Cesar nga isu ket agbalin nga ari. Kamaudiananna, napan met laeng gapu iti agtultuloy a panangpilit ti asawana. Ngem nakapungtot ni Caligula gapu iti ambisioso a kiddaw ni Antipas ket gapu ta pinati ni Caligula dagiti pammabasol ni Agripa, pinagtalawna ni Antipas nga agturong idiay Gaul (ti siudad ti Lyons, Francia); kamaudiananna natay idiay Espania. Nupay maliklikan koma ni Herodias ti pannusa gapu ta kabsatna ni Agripa, kimmadua iti asawana, nalabit gapu iti kinapannakkelna. Naited ken Agripa I ti tetrarkia ni Antipas ket idi naidestieron naited met ken Agripa I ti kuartana kasta met dagiti sanikua ni Herodias. Gapuna, ni Herodias ti makimbasol iti dua a dadakkel a didigra a napasamak ken Antipas: ti gistay panangparmek kenkuana ni Ari Aretas ken ti pannakapagtalawna.

3. Ni Herodes Agripa I. Apoko ni Herodes a Dakkel. Isu ket anak ni Aristobulo, nga anak met ni Herodes a Dakkel ken Mariamne I, apoko ti Nangato a Padi a ni Hircanus II. Ni Aristobulo ket pinapatay ni Herodes a Dakkel. Ni Agripa ti kaudian kadagiti Herodes a nagbalin nga ari iti intero a Palestina, a nagturayan met idi ni apongna.

Ti Nasapa a Paset ti Panagbiagna. Nagun-od ni Agripa ti saad kas “Herodes nga ari” babaen ti adu a panangimaniobra ken tulong ti gagayyemna idiay Roma. (Ara 12:1) Nagadal idiay Roma a kadua ti anak ni Emperador Tiberio a ni Drusus ken ti kaanakanna a ni Claudio, nagbalin a nalatak a tao kadagiti naimpluensia a gunglo sadiay. Nakaro ti kinagastadorna ken kinaawan annadna. Idi nailumlom iti utang, a nakabulod pay iti kuarta iti paggamengan ti Roma, pimmanaw iti Roma ket nagkamang idiay Idumea. Iti kamaudiananna, babaen ti tulong ti kabsatna a ni Herodias ken ti asawana a ni Cypros (anak a babai ti kaanakan ni Herodes a Dakkel, a ti asawana ket anak ni Herodes), nakapagnaed iti apagbiit idiay Tiberias. Nagapada ken Antipas, isu a napilitan a pumanaw. Kamaudiananna nakasubli idiay Roma ken nagun-odna ti pabor ni Tiberio Cesar.

Nupay kasta, gapu iti di nainsiriban a sasao ni Agripa nakapungtot kenkuana ni Emperador Tiberio. Iti maysa a gundaway, saanna a naan-annadan a naibaga ken Gayo (Caligula) a gayyemna, ti tarigagayna nga agbalin koman ni Gayo nga emperador iti mabiit. Gapu ta naalimadamad ti adipen ni Agripa ti imbagana, dimmanon dayta kadagiti lapayag ni Tiberio, isu nga impisokna ni Agripa iti pagbaludan. Agpegpeggad idi ti biagna iti sumagmamano a bulan, ngem kalpasan ti mano laeng a bulan natay ni Tiberio ket nagbalin nga emperador ni Caligula. Linuk-atanna ni Agripa ken intal-ona iti saad nga ari kadagiti teritoria nga inturayan ti pimmusay nga ulitegna a ni Felipe.

Pinaboran Dagiti Emperador ti Roma. Gapu ta umapal ni Herodias iti saad ti kabsatna kas ari, ginuyugoyna ti asawana a ni Herodes Antipas, a maysa laeng a tetrarka, nga agkiddaw iti korona iti baro nga emperador idiay Roma. Ngem immaniobra ni Agripa a maatiwna ni Antipas itoy a banag. Indatagna ken Gayo (Caligula) dagiti pammabasol a ni Antipas ket nakialiansa ken Sejanus a nakikumplot maibusor ken Tiberio ken nakialiansa kadagiti taga Partia, pammabasol a di mailibak ni Antipas. Nagbanag dayta iti pannakapagtalaw ni Antipas. Dagiti teritoria ni Antipas a Galilea ken Perea ket nainayonda iti pagarian ni Agripa. Iti maysa a paset ti salaysay kinuna ni Josephus a ni Caligula ti nangted ken Agripa kadagitoy a pagturayan, ken iti dua a sabali pay a salaysay, ni Claudio ti nangaramid iti dayta. Nalabit inkari kenkuana ni Caligula, ket ni Claudio ti nangpatalged iti dayta.

Idi napasamak ti pannakapapatay ni Caligula, a pinetsaan dagiti eskolar iti 41 K.P., adda idiay Roma ni Agripa. Nakapagakem kas manangibabaet, wenno negosiador, iti nagbaetan ti Senado ken ti gayyemna, ti baro nga emperador a ni Claudio. Impakita ni Claudio ti panangapresiarna babaen ti panangitedna kenkuana iti teritoria ti Judea ken Samaria kasta met ti pagarian ni Lisanias. Nagbalin itan ni Agripa nga agturay iti dandani isu met laeng a masaksakupan idi ni apongna a Herodes a Dakkel. Iti daytoy a tiempo, kiniddaw ni Agripa ket naited kenkuana ti pagarian ti Chalcis manipud ken Claudio, agpaay iti kabsatna a ni Herodes. (Daytoy a Herodes ket nadakamat laeng iti pakasaritaan kas ari ti Chalcis, maysa a bassit a teritoria iti makinlaud a darisdis ti bambantay ti Anti-Libano.)

Inal-aliugna Dagiti Judio; Indadanesna Dagiti Kristiano. Inal-aliug ni Agripa dagiti Judio, nga ibagbagana nga isu ket napeklan a pasurot ti Judaismo. Inkeddeng ni Caligula ti mangipatakder iti bukodna nga estatua iti templo idiay Jerusalem ta ibagbagana nga isu ket dios, ngem sisisikap a ginuyugoy ni Agripa a saanna nga aramiden dayta. Idi agangay, rinugian ni Agripa ti mangibangon iti pader iti aglikmut ti makinruar a paset ti Jerusalem iti amianan. Iti panangmatmat ni Claudio daytoy ket posible a panangpatibker iti siudad maibusor iti aniaman nga iraraut a mabalin nga aramiden dagiti Romano iti masanguanan. Isu nga imbilin ni Claudio nga isardeng dayta ni Agripa. Impakita ni Agripa nga ulbod ti pagarup nga isu ket maysa a managdaydayaw iti Dios babaen ti panangsuportana ken panangyurnosna kadagiti paay-ayam nga agpaay kadagiti gladiador ken iti dadduma pay a pagano a pabuya iti teatro.

Ni Agripa ket kaay-ayo unay idi dagiti Judio gapu ta ti kapuonanna iti pamilia ni apongna a Mariamne ket Hasmonaeano. Bayat nga iruprupirna ti reklamo dagiti Judio iti kaaddada iti sidong ti turay ti Roma, nakaaramid met iti di makaay-ayo a rekord ti panangidadanes kadagiti Kristiano, a gagangayen a kagurgura dagiti di manamati a Judio. “Pinapatayna ni Santiago a kabsat ni Juan babaen iti kampilan.” (Ara 12:1, 2) Idi nakitana a naragsakan dagiti Judio, inaresto ken imbaludna ni Pedro. Ti pannakaluk-at ni Pedro babaen ti tulong ti maysa nga anghel, ket nangpataud iti dakkel a riribuk kadagiti soldado ni Agripa a nagbanag iti pannakadusa dagiti nangbantay ken Pedro.​—Ara 12:3-19.

Pinapatay ti Anghel ti Dios. Kellaat a nagpatingga ti turay ni Agripa. Idiay Cesarea, bayat ti piesta kas pammadayaw ken Cesar, nagkawes iti nangayed a naarian a pagan-anay ket rinugianna ti nagbitla iti publiko kadagiti tattao manipud Tiro ken Sidon a naguurnong tapno dumngeg, a dumawdawat kenkuana iti pannakikappia. Natignay dagiti dumdumngeg a mangipukkaw: “Timek ti maysa a dios, ket saan a timek ti tao!” Inlanad ti Biblia ti giddato a pannakapapatayna kas nakondenar a managinsisingpet: “Dagus a kinabil ti anghel ni Jehova, agsipud ta saanna nga inted ti dayag iti Dios; ket kinnan dagiti igges ket nauyos ti biagna.”​—Ara 12:20-23.

Sigun kadagiti kronologo, ti ipapatay ni Ari Herodes Agripa I ket idi 44 K.P., iti edad a 54 ken kalpasan a nagturay iti tallo a tawen iti intero a Judea. Ti napanawanna nga anakna a lalaki ket ni Herodes Agripa II, ken ti annakna a babbai a da Bernice (Ara 25:13), Drusila nga asawa ni Gobernador Felix, ken Mariamne III.​—Ara 24:24.

4. Ni Herodes Agripa II. Apoko iti tumeng ni Herodes a Dakkel. Isu ket anak ni Herodes Agripa I ken ti asawana a ni Cypros. Sigun kadagiti historiador, isu ti nagpatinggaan dagiti prinsipe iti linia dagiti Herodes. Ni Agripa ket addaan iti tallo a kakabsat a babbai, nga agnagan iti Bernice, Drusila, ken Mariamne III. (Ara 25:13; 24:24) Isu ket napadakkel iti sangakabbalayan ti emperador idiay Roma. Agtawen laeng iti 17 ni Agripa idi natay ti amana, ket impagarup dagiti manangbalakad ni Emperador Claudio nga isu ket ubing pay unay a mangibaklay iti panagturay kadagiti masaksakupan ni amana. Isu a nangituding pay laeng ni Claudio kadagiti gobernador a mangituray kadagiti teritoria. Kalpasan ti panagtalinaedna idiay Roma iti sumagmamano a tiempo, naited ken Agripa II ti kinaari iti Chalcis, maysa a bassit a pagturayan ti prinsipe iti makinlaud a darisdis ti Kabambantayan ti Anti-Libano, idi natay ti ulitegna (ni Herodes nga ari ti Chalcis).

Di nagbayag kalpasan dayta, isu ket dinutokan ni Claudio kas ari kadagiti tetrarkia a sigud nga iturturayan da Felipe ken Lisanias. (Lu 3:1) Naited met kenkuana ti panangaywan iti templo ti Jerusalem ken naipaayan iti autoridad a mangdutok kadagiti Judio a nangato a papadi. Dagiti sakupna ket ad-adda pay a pinalawa ti suno ni Claudio a ni Nero, ta intedna kenkuana ti Tiberias ken Taricheae idiay Galilea ken ti Julias idiay Perea agraman dagiti ili a masakupan dayta.

Idi agangay, insublat nga inasikaso ni Agripa ti panagibangon iti nayon ti palasio nga impatakder ti Hasmonaeano nga ar-ari idiay Jerusalem. Gapu ta matannawagannan manipud itoy a nayon ti palasio no ania ti mapaspasamak iti paraangan ti templo, nangipatakder dagiti Judio iti pader a manglinged kenkuana ken agserbi a salinged iti itatannawag manipud iti disso nga ayan dagiti Romano a guardia. Agpada a nagrurodan daytoy da Herodes ken Festo, ngem idi nagapelar dagiti Judio ken Nero, impalubos ti emperador nga agtalinaed ti pader. Ti Cesarea Filipos ket pinapintas met ni Agripa (a sinukatanna ti nagan daytoy iti Neronias kas pammadayaw ken Nero). Kas panangtuladna ken amana, nangibangon iti teatro iti Berytus, idiay Fenicia, a ginastuanna iti dakkel a gatad dagiti pabuya sadiay.

Intultuloy da Agripa ken Bernice (a nangpanaw iti asawana nga ari ti Cilicia) ti relasionda kas agassawa nupay agkabsatda. (Jewish Antiquities, ni F. Josephus, XX, 145, 146 [vii, 3]) Saan a pulos dinakamat ni Josephus no naasawaan ni Agripa wenno saan.

Idi nabataden nga agbanag laeng iti didigra iti nasion ti panangbusor dagiti Judio iti turay ti Roma (66-70 K.P.), inkagumaan ni Agripa a guyugoyen ida a medio agtanangda. Gapu ta saanda a dimngeg kadagiti kiddawna, binaybay-anna dagiti Judio ket nakikadua iti buyot ti Roma, nga iti aktual a panagrurupak isu ket natiruan iti bato ti pallatibong a nakasugatanna.

Ti Depensa ni Pablo iti Sanguananna. Dinakamat ti Kasuratan ni Ari Herodes Agripa II ken ti kabsatna a ni Bernice idi sumarsarungkarda kas pammadayaw ken Gobernador Festo, idi agarup tawen 58 K.P. (Ara 25:13) Sinunuan ni Festo ni Gobernador Felix. Idi gobernador ni Felix ti panangakusar dagiti Judio ken apostol Pablo, ngem idi panawanen ni Felix ti puestona, tinarigagayanna a gun-oden ti pabor dagiti Judio isu nga imbatina a sipaparaut ni Pablo. (Ara 24:27) Kabayatanna, ni Felix ket kayong ni Agripa, ta nagbalin nga asawana ti kabsat ni Agripa a ni Drusila. (Ara 24:24) Bayat nga ur-urayen ni Pablo ti kanayonan a mapasamak iti panagapelarna ken Cesar (Ara 25:8-12), kinuna ni Ari Agripa ken Gobernador Festo a kayatna a denggen ti sawen ni Pablo. (Ara 25:22) Naragsakan ni Pablo a maaddaan iti gundaway a mangidepensa iti bagina iti sanguanan ni Agripa, ta tinukoyna kas “nalaing unay kadagiti amin a kaugalian kasta met kadagiti panagsusubang iti tengnga dagiti Judio.” (Ara 26:1-3) Gapu iti nabileg nga argumento ni Pablo natignay ni Agripa a mangikuna: “Iti apagbiit a tiempo maguyugoynak nga agbalin a Kristiano.” Iti daytoy, simmungbat ni Pablo: “Tarigagayak iti Dios nga uray iti apagbiit a tiempo wenno iti mabayag a tiempo saan laeng a sika no di ket kasta met dagidiay amin a dumdumngeg kaniak ita nga aldaw agbalinda koma a tattao a kas met kaniak, malaksid kadagitoy a kawar.” (Ara 26:4-29) Inkeddeng da Agripa ken Festo nga awan ti basol ni Pablo ngem, yantangay nagapelar ken Cesar, kasapulan a maibaon idiay Roma maipaay iti pannakausig.​—Ara 26:30-32.

Kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P., immakar ni Herodes Agripa idiay Roma a kaduana ti kabsatna a ni Bernice, a sadiay naited kenkuana ti saad a pretor. Natay ni Agripa nga awanan anak idi agarup 100 K.P.

5. Ni Herodes Felipe. Anak ni Herodes a Dakkel babaen ken Mariamne II, anak a babai ti Nangato a Padi a ni Simon. Ni Felipe ti immuna nga asawa ni Herodias, ngem indiborsio ni Herodias tapno makiasawa iti kabsat ni Felipe iti ama a ni Herodes Antipas. Ni Herodes ket nairaman met a nadakamat iti Biblia iti Mateo 14:3; Marcos 6:17, 18; ken Lucas 3:19.

Ti nagan a Herodes Felipe ket nausar tapno maiduma ken Felipe a tetrarka, ta sigun ken Josephus, ni Felipe a tetrarka ket anak met ni Herodes a Dakkel iti sabali pay nga asawa, ni Cleopatra ti Jerusalem.

Nalawag a ni Felipe ket nakalinia a mangsuno iti amana iti trono, kas sumaruno a kalakayan kalpasan ti kakabsatna iti ama a da Antipater, Alejandro, ken Aristobulo, a dagitoy a tallo ket pinapatay ni amada. Nailista ni Felipe iti immun-una a testamento ni Herodes kas sumaruno ken Antipas. Ngem nalaktawan iti maudi a testamento ni Herodes, a ti pagarian ket maited ken Arquelao. Sigun ken Josephus, inikkat ni Herodes ti nagan ni Felipe iti testamentona agsipud ta ammo ni Mariamne II nga ina ni Felipe ti panangisiksikat ni Antipater a papatayenna ni Herodes ngem saanna nga impalgak dayta.

Naaddaan ni Felipe iti anak a babai ken Herodias nga isu ni Salome. Nabatad a ni Salome ti nagsala iti sanguanan ni Herodes Antipas ken nangdawat iti ulo ni Juan a Manangbautisar gapu ta sinugsogan ti inana.​—Mt 14:1-13; Mr 6:17-29.

6. Ni Felipe a tetrarka. Anak ni Herodes a Dakkel iti asawana a ni Cleopatra ti Jerusalem. Isu ket napadakkel idiay Roma. Naasawana ni Salome nga anak a babai da Herodes Felipe ken Herodias. Idi natay ti amana, biningay ni Augusto Cesar ti pagarian, nga intedna ken Felipe ti tetrarkia ti Iturea, Traconite, ken dadduma pay a kabangibang a distrito, nga addaan iti mapastrek iti tinawen a 100 a talento. (Nalabit nainayon ti Iturea idi agangay isu a saan a dinakamat ni Josephus.) Nagturay iti nasurok a 30 a tawen. Kuna ni Josephus: “Iti panangidaulona iti gobierno imparangarangna ti natimbeng ken manangpalugod a kababalin. Kinapudnona, binusbosna ti amin a panawenna iti teritoria a sakupna.” Itultuloy a kunaen ni Josephus a ni Felipe ket mangukom uray sadino ti ayanna ket saanna nga itantan a denggen dagiti kaso. Natay idiay Julias ket nakangayngayed ti pannakaitabonna. Yantangay saan a nakaibati iti annak a lallaki, innayon ni Emperador Tiberio ti tetrarkiana iti probinsia ti Siria.​—Jewish Antiquities, XVIII, 106-108 (iv, 6).

Ti nagan ni Felipe ket naminsan a nadakamat iti Biblia idi naibaga no kaano ti ministerio ni Juan a Manangbautisar. (Lu 3:1) Daytoy a teksto agraman ti impormasion iti historia maipapan iti panagturay da Augusto ken Tiberio, ipakitada a nangrugi ti ministerio ni Juan idi 29 K.P.

[Diagrama iti panid 1011]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SUMAGMAMANO A PASET TI KAPUONAN DAGITI HERODES

(Dadakkel a letra dagiti nagan ti lallaki)

ANTIPATER I

ANTIPATER II ken Cypros (asawana)

PHASAEL

HERODES A DAKKEL (Mt 2:1-22; Lu 1:5)

JOSE

PHERORAS

Salome

ASSAWA NI HERODES A DAKKEL

Doris

ANTIPATER

Mariamne I

ALEJANDRO

ARISTOBULO

HERODES Ari ti Chalcis

AGRIPA I Ari ti Palestina (Ara 12:1-6, 18-23)

AGRIPA II Ari ti Chalcis; naited kenkuana idi agangay ti teritoria a sigud a sakup ni Felipe a tetrarka, ken ti dadduma pay a lugar (Ara 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32)

Mariamne III

Drusila Asawa ni Felix (Ara 24:24)

Bernice (Ara 25:13, 23; 26:30)

Herodias Ina ni Salome (Mt 14:3, 4, 6-8)

Salampsio

Cypros

Mariamne II

HERODES FELIPE Umuna nga asawa ni Herodias (Mt 14:3)

Salome

Cleopatra ti Jerusalem

FELIPE Tetrarka ti Iturea, Traconite, ken dagiti kabangibang a distrito (Lu 3:1)

Malthace

ARQUELAO Ari ti Judea; etnarka idi agangay (Mt 2:22)

ANTIPAS Tetrarka ti Galilea ken Perea; tukoyen ti kaaduan kas “Ari”; maikadua nga asawa ni Herodias (Mt 14:1-12; Mr 6:14-29; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ara 4:27; 13:1)

(Adda pay lima nga assawa ni Herodes a Dakkel, ket agdagup iti 15 ti annakna)

[Ladawan iti panid 1009]

Dagiti rebba ti natukantukad a palasio nga imbangon ni Herodes a Dakkel iti tapaw ti Masada

[Ladawan iti panid 1016]

Bronse a sinsilio nga adda ladawan ti ulo ni Domitian ken, iti bangirna, adda nagan nga Ari Agripa (II)