Panagbuya iti Tumatayab—Makaparagsaka Pagesman Agpaay iti Isuamin?

“Ti biag ti managbuya iti tumatayab ket kanayon a napno iti sorpresa.” W. H. Hudson​—⁠The Book of a Naturalist.

IDIAY Kosi Bay, iti asideg ti ketegan ti South Africa ken Mozambique, nagna iti 22 a kilometro da Keith, Evelyn, Jannie, ken ti giyada tapno agsapul iti tumatayab. Saan nga ordinario a tumatayab daytoy! Birbirokenda ti palm-nut vulture​—⁠dakkel, nangisit-ken-puraw a tumatayab a nalabaga ti kudil iti aglawlaw dagiti matana, a naisaad iti puraw a rupana. Natay nga ikan ken bunga ti oil palm ti kankanenna.

Isalaysay ni Keith: “Kalpasan ti napaut a pannagna, nagawidkami a maup-upay ta maymaysa laeng ti nakitami​—⁠ken adayo pay ti nakakitaanmi a pagtaytayabanna. Apagsangpetmi iti kampomi, aniat’ nasarakanmi? Tallo a palm-nut vulture a nagdisso iti kayo a palma iti ngatuenmi! Tinagiragsakmi ti kaaddada iti agarup kagudua oras sakbay a pimmanawda, a nakaskasdaaw nga impabuyada kadakami dagiti nakaukrad a payakda. Iti dayta met la nga aldaw, nakitami pay ti Pel’s fishing owl iti damo a gundaway. Wen, kullaaw nga agtiliw iti ikan!”

Makaparagsak Agpaay iti Isuamin

Iti intero a lubong, nagpintas a buyaen ken denggen dagiti tumatayab. Ti nasurok a 9,600 a kita ket mangipaay iti nagadu a gundaway iti asinoman a nasiput a managbuya. Siasino ti di maragsakan a makakita iti umsuat a panagparang ti kolor ti hummingbird wenno ti salaksak? Siasino ti di agsardeng gapu ta naallukoy iti panagpabuya ken panagkanta ti mockingbird, ti nightingale, wenno ti superb lyrebird ti Australia wenno ti naisalsalumina nga uni ti kakok wenno ti kasla musika a panagtarektek ti magpie ti Australia?

Ti panagbuya iti tumatayab (“birding,” kas iti gagangay a pangawag idiay Estados Unidos) ket ti panangpaliiw kadagiti atap a tumatayab. Masapul a nakiredka no kayatmo nga aramiden dayta. Mabalin a saanmo a kayat ti tumapog iti aluguog wenno sumang-at iti bantay tapno mangsapul kadagiti manmano a tumatayab. Nupay kasta, matakkuatan ti adu a tattao a makapnek ken makapabang-ar ti agbuya iti tumatayab iti arubayan wenno minuyonganda. Adu ti mangikabil iti paginuman ken panganan ti tumatayab iti ruar tapno maallukoyda dagiti tumatayab iti lugarda. Kada tawen, umad-adu dagiti agbuya iti tumatayab. Umad-adu a tattao ti mamati a makagunggona dayta.

Apay a Popular Unay?

Sigun iti libro nga An America Challenged, ni Steve H. Murdock, iti nagbaetan ti tawtawen 1990 ken 2050, manamnama a lalo nga umadu dagiti managbuya iti tumatayab ngem iti populasion iti E.U. Impadamag ti magasin a New Scientist nga “umad-adu a tattao idiay India ti mangyug-ugali iti panagbuya iti tumatayab.” Ket patien ni Gordon Holtshausen, tserman ti Publications Committee of BirdLife South Africa, nga “idiay South Africa . . . dagiti libro [maipapan iti tumatayab] ket maikadua laeng iti Biblia.”

Apaman a mariknamon ti kinaganaygay ti managbuya iti tumatayab, pagay-ayatmonto metten dayta! Makaabbukay ti panagbuya iti tumatayab. Mabalin a saan a nangina dayta a pagpalpaliwaan a mangipasiar kenka iti kapanagan ken kadagiti nawayang a lugar ken mangkarit iti panunotmo. Adda pangawisna a manganup nga awanan panggep a mangpapatay. Tangay dagus a magustuan dagiti ubbing ken adulto, matagiragsak dayta dagiti sangapamiliaan wenno dagiti aggagayyem. Matagiragsakmo pay dayta a siksika. Ti panagbuya iti tumatayab ket nadalus, makagunggona, makapasalun-at a pagpalpaliwaan ken mabalin nga aramiden iti intero a tawen iti gistay sadinoman.

Dagiti Kasapulan iti Panagbuya iti Tumatayab

Makakitaka aya no dadduma iti tumatayab ket pampanunotem no ania ngata ti pangawag iti dayta? Mapnekka no ammom ti nagnagan saan laeng a dagiti nakarangranga nga agila, paboreal, ken kalamon no di ket uray dagiti saan unay a maikankano a kotakabra, ken earthcreeper. Adda met dagiti agkakaingas a sandpiper, ken ti kakolkolor ti otonio ti dutdotda a wood warbler ken dagiti kakaarngida.⁠a

Tapno malasinmo ida, kasapulam ti field guide kadagiti tumatayab iti pagilian wenno rehionmo. Daytoy ket maibubulsa a libro nga addaan kadagiti ilustrasion ken deskripsion ti kalakian ken kabaian iti tunggal kita. Dagiti nasaysayaat a giya iramanna met dagiti muldot ken kolor ti dutdot nga agpannuray iti paniempo.

Ania pay ti kasapulan ti agbuya iti tumatayab? Ti nasayaat a largabista ket kas iti kapateg ti banniit wenno iket para iti dumadaklis. Masdaawkanto a makakita kadagiti babassit a paset ti pammagi dagiti tumatayab iti sangakaarrubaam no makitam ida babaen iti largabista. Kas pagarigan, idiay Africa, nalaka a masarakan ti dakkel a hippopotamus. Ngem no saanka nga aglargabista, mabalin a saanmo a makita ti bassit a nalabaga ti sippitna nga oxpecker a mangmangan kadagiti parasito bayat a nakakapet iti bukot ti hippo.

Saan nga amin a largabista ket nadisenio a pangbuya iti tumatayab, ket awan ti maisandi iti aktual a panangidilig iti maaramidan ti nadumaduma a modelo. Kadagiti managbuya iti tumatayab, ti dua a popular a modelo ket ti 7 x 42 ken ti 8 x 40. Ti immuna a numero tukoyenna ti kapigsa ti panangpadakkel, ket ti maikadua, ti diametro ti dadakkel a lente iti milimetro. Ilawlawag ti Field Guide to the Birds of North America ti National Geographic a “ti ratio a 1 iti 5 iti nagbaetan ti kapigsa ti panangpadakkel ken ti kadadakkel ti lente ket kaaduanna maibilang a matarigagayan iti maaramidanna a panangurnong iti lawag.” Daytoy ti mangipalubos a makitam dagiti kolor uray no nalidem ti lugar. Iti kasta, ti napigpigsa a panangpadakkel dina kaipapanan a nasaysayaat. Kayatmo ti nalawlawag.

Sadino ti Pangrugiam a Pangbirokan? Iti Sangakaarrubaam

Ti tao a makaammo kadagiti tumatayab iti mismo a sangakaarrubaanna sisasagananto a naimbag a mapan iti dadduma a lugar tapno sapulen dagiti narasay wenno manmano a makita a tumatayab. Ammom kadi no ania a kita dagiti permanente nga agnanaed iti aglawlaw ti pagnanaedam? Ania dagiti tumatayab nga agtayab a kaslattay pulos a saanda nga agdisso nalabit iti panagturongda iti asideg a dan-aw wenno baresbes? Ania dagiti umakar a tumatayab a lumabas iti panagbiaheda a maitunos iti paniempo? Insurat ni Christopher Leahy, iti librona a The Birdwatcher’s Companion: “Idiay Amianan nga America, [ti migrasion] iramanna ti agarup 80 a porsiento iti mapattapatta nga 645 a kita dagiti agpapaadu a tumatayab.”

Dadduma kadagitoy a migrante ket mabalin nga agestasion iti asideg ti pagnanaedam tapno arigna aggasolinada babaen iti pannangan sada aginana. Nalasin dagiti napasnek a managbuya kadagiti tumatayab iti dadduma a lugar ti nasurok a 210 a kita ti tumatayab iti mismo nga arubayanda! Masarakamto a makapainteres ken makaisuro ti panangilista ti petsa a makitam iti umuna ken maudi a gundaway dagiti kita ti tumatayab iti tunggal tawen.

Dagiti Pamay-an ti Panangbuya iti Tumatayab

Babaen iti inkuentasmo a largabista ken ti imbulsam a field guide, nakasaganakan nga agsukisok iti labes ti arubayam. Masansan a magun-odan dagiti listaan ti tumatayab kadagiti parke ken pagitalimengan iti nakaparsuaan. Dagitoy ti kadawyan a mangipakaammo no ania a kita a tumatayab ti makita sadiay iti dayta a tiempo ken no kasano a masarakam ida. Ti listaan ket makatulongto nga alikamen a mangpasingked kadagiti mabuyam. No ti tumatayab nga ipagarupmo a nakitam ket nailista kas manmano, gapuna nasayaat no usigem dayta, nangnangruna no agdadamoka. (Kitaem ti kahon a “Kangrunaan a Pagsurotan iti Panangilasin.”) Iti kasumbangirna, no adu ti nailista, mabalin a mailasinmo dayta a siuumiso.

Ikagumaam a gun-oden a nasaksakbay ti mapa a mangipakita kadagiti napaneknekanen a nakairuamanda a papanan ken ti kita dagiti lugar a pakasarakam. Kadawyan nga adu dagiti agnanaed a tumatayab no adda dua wenno ad-adu a lugar a pagnaedanda. Agpagnapagnaka man iti aglawlaw wenno agtalinaedka iti maymaysa a lugar, ikagumaam ti makitunos iti aglawlaw, ket urayem a dagiti tumatayab ti umasideg kenka. Agan-anuska.

Iti dadduma a lugar, adda numero ti telepono a mabalin nga awagan dagiti managbuya iti tumatayab tapno mangngegda dagiti makapainteres a damag maipapan kadagiti nabiit pay a nakita iti dayta a lugar.

Makagunggona ti Nasakbay a Panagsagana

Makagunggona ti panangpili kadagiti espesipiko a tumatayab, ngem pagimbagam no basaem a nasaksakbay dagidiay kayatmo a makita. No addaka idiay Caribe, nalabit desididoka a mangsapul iti tody, dayta man ket Cuban, Puerto Rican, wenno Jamaican a kita. Daytat’ nabaneg a bassit a maipatpateg a tumatayab a natayengteng ti berde ken nalabaga a kolor ti dutdotna. Saritaen kadatayo ti Guide to the Birds of Puerto Rico and the Virgin Islands ni Herbert Raffaele a daytat’ “narigat a makita, ngem masansan a mangngegan.” Dagiti Cuban tody ket agdindinamag gapu iti kinarawetda ken ti kinapartak ti panangpakanda kadagiti sibongda. Kalpasan ti panangdeskribirna iti pamay-an ti panangpakan iti tumatayab, adtoy ti ibalakad ni Raffaele: “Masansan a maatrakarda no pagtinnuktokem ti dua a bato.”

Mabalin a kayatmo nga iyeskediul ti agpasiar iti aglawlaw tapno masaksiam ti maysa a pasamak iti panagbiag ti maysa a kita, kas iti nakaskasdaaw a panagalindayag ti maysa kadagiti woodcock iti nasapa a primavera. Wenno ti nakaskasdaaw a kinaadu dagiti puraw a tikbaboy ti Gibraltar wenno ti Pabo nga agsagsagana nga agpa-Africa no otonio. Wenno ti migrasion dagiti tumatayab idiay Israel.

Wen, ti panagplano a mangsapul iti naisangsangayan a tumatayab ket naiduma ngem ti isasarungkar iti historikal a monumento nga ammom a kanayonto nga adda sadiay. Agkaraakar dagiti tumatayab. Kanayon a makumikomda. Ket nadumadumada. Ken napnuanda iti sorpresa. Ngem makagunggona ti panagbirok ken panaguray!

Amin dagitoy ti mamagbalin iti panagbuya iti tumatayab a makapasegga. Iti laksid ti panagplanom, mabalin nga awan dagiti tumatayab no addaka sadiay​—⁠uray kaskasano saan a dagiti tumatayab a namnamaem a makita. Ngem awan ti makaibaga no ania pay dagiti di manamnama a matakuatam. Maysa a banag ti sigurado, didakanto igabis dagiti tumatayab. Agan-anuska laeng. Tagiragsakem ti panagbuyam iti tumatayab! Ket saanmo a liplipatan ti Nangdisenio kadakuada!​—⁠Genesis 1:​20; 2:​19; Job 39:​13-​18, 27-​29.

[Footnote]

[Kahon iti panid 26]

Kangrunaan a Pagsurotan iti Panangilasin

No damom ti kumita iti di pamiliar a tumatayab, mabalin a makatulong no padasem a sungbatan dagiti sumaganad a saludsod:

1. Ania ti kolor ti tumatayab​—⁠maymaysa, garitan, labang wenno tudiktudikan?

2. Pakasarakan iti tumatayab​—⁠danum, aluguog, baresbes, tay-ak wenno kabakiran?

3. Kasano kadakkel wenno kabassit ti tumatayab? Idilig iti pamiliar a tumatayab​—⁠billit-tuleng, robin, atap a kalapati wenno kali.

4. Kasano ti panagtigtignay ti tumatayab​—⁠panangsippayot kadagiti insekto, panagalindayag, panaggarawgaraw ti ipusna, ingangato wenno ibababa ti ipusna, wenno pannagnana iti daga?

5. Ania ti sukog ti sippitna​—⁠ababa ken natirad, ababa ken nalukmeg, atiddog, bakkug, wenno adda sawitna?

Babaen ti panangkita kadagitoy a “Field Marks” ken panangidilig iti kangrunaan a pagsurotan maipapan iti tumatayab, uray ti agdadamo mabalin a mangrugin a malasinna dagiti kadawyan a kita.​—⁠Exhibit Guide, Merrill Creek Reservoir, New Jersey, E.U.A.

[Picture Credit Line iti panid 23]

Dagiti nai-drawing a tumatayab iti panid 23-7: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 24]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SNOW GOOSE

Amianan nga America

HUMMINGBIRD

Amianan/Sentral nga America

BLUE JAY

Amianan nga America

MACAW

Sentral/Abagatan nga America

BALD EAGLE

Amianan nga America

CARDINAL

Amianan/Sentral nga America

PELIKANO

Deppaar ti America

TAWNY EAGLE

Africa, Asia

TOUCAN

Abagatan nga America

SCARLET IBIS

Abagatan nga America

FRANKLIN’S GULL

Deppar ti America

GREAT EGRET

Sangalubongan

CHAFFINCH

Europa, Amianan nga Africa

MANDARIN DUCK

China

TIKBABOY

Europa, Africa, Asia

FLAMINGO

Tropiko

BLACK-CROWNED CRANE

Africa

GOULDIAN FINCH

Australia

KOOKABURRA

Australia

PABOREAL

Sangalubongan

ABESTRUS

Africa

ROSELLA

Australia

[Credit Lines]

U.S. Fish and Wildlife Service, Washington, D.C./Glen Smart ▸

Impaay ti Green Chimney’s Farm

Impaay ti San Diego Wild Animal Park

Mapa: The Complete Encyclopedia of Illustration/ J. G. Heck

Impaay ti San Diego Wild Animal Park