Manipud Egipto sa Naipan Kadagiti Siudad iti Intero a Lubong
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA
“‘NAGDALIASATDA’ manipud iti pagilian a naggapuanda,” kinuna ti Italiano a magasin nga Archeo, “ken nagbalinda a nalatak a simbolo ti natan-ok a sibilisasion a nangaramid kadakuada.” Naggapu idiay Egipto ti kaaduan kadagita, nabayagen a tiempo ti napalabas, sada naipan kadagiti lugar a kas iti Istanbul, London, Paris, Roma, ken New York. Mabalin a mapaliiw dagiti sangaili iti Roma a nayarkos dagitoy iti adu kadagiti kalatakan a plasa ti siudad. Ania aya dagitoy? Dagiti obelisko!
Trianggulo a kasla piramid ti tuktok ti tunggal agim-immus nga uppat ti sikiganna a bato a teddek, a pagaammo kas obelisko. Agarup 4,000 a tawenen ti kabayagan kadagitoy. Uray ti kaudian kadagitoy ket agarup 2,000 a tawenen.
Dagiti obelisko, a nalabaga a granito ti kaaduanna, ket tinebbag dagiti nagkauna nga Egipcio kas monolitiko a bloke a bato ken naibangon iti sango dagiti tanem ken templo. Nagdadakkel ti dadduma kadagitoy. Ti kadakkelan nga adda pay laeng ita ket nasurok a 32 a metro ti kangatona iti plasa ti Roma ken agarup 455 a tonelada ti kadagsenna. Kaaduanna ket naarkosan iti nagkauna a sursurat.
Ti panggep dagita a monumento ket tapno padayawan ni Ra, ti init a didiosenda. Naibangon dagitoy tapno agyamanda kenkuana iti pannalaknib ken panamagballigina kadagiti ari ti Egipto ken tapno mapatgan ti nadumaduma a banag ken anamong a makiddaw kenkuana. Ti sukogda ket maipagarup a natulad iti sukog dagiti piramid. Isimboloda dagiti raya ti init a mangpabara ken mangsilnag iti daga.
Kanayonanna, dagiti obelisko ket nausar tapno maidayaw dagiti Faraon. Ti naikitikit kadagitoy deskribirenna ti nadumaduma nga ari dagiti Egipcio kas “dungdungnguen ni Ra” wenno “napintas . . . a kas ken Atum,” nga isu ti dios ti init iti suripet. Nadakamat iti naisurat iti maysa nga obelisko ti maipapan iti namilitariaan a kinalaing ti maysa kadagiti Faraon: “Ti pannakabalinna ket kas iti pannakabalin ni Monthu [dios ti gubat], ti toro a mangburak kadagiti ganggannaet a daga ken mangpapatay kadagiti rebelde.”
Dagiti immuna nga obelisko ket naipasdek iti Junu (ti On a nadakamat iti Biblia), a siudad ti Egipto a maipagarup a kaipapananna ti “Siudad Dagiti Teddek,” nalabit a tumuktukoy kadagiti mismo nga obelisko. Dagiti Griego inawaganda dayta iti Junu Heliopolis, a “Siudad ti Init” ti kaipapananna, yantangay dayta ti kangrunaan a sentro a pangang-angayan dagiti Egipcio iti panagdayawda iti init. Ti Griego a nagan a Heliopolis katupagna ti Hebreo a nagan a Bet-semes, a “Balay ti Init” ti kayuloganna.
Ti naimpadtuan a libro ti Biblia a Jeremias saritaenna ti pannakarbek “dagiti adigi ti Bet-semes, nga adda iti daga ti Egipto.” Mabalin a tukoyen dayta ti obelisko ti Heliopolis. Ti Dios kinondenarna ti idolatroso a panagdayaw nga irepresentarda.—Jeremias 43:10-13.
Panagtebbag ken Panangibiahe
Ti kadakkelan kadagitoy a monumento ti mangipalgak no kasano a naaramid dagiti obelisko. Sipud idi nakabakab, adda pay laeng dayta idiay asideg ti Aswân, Egipto, a sadiay ti nakatebbaganna. Kalpasan ti panangpilida iti katuon ti dakkel a bato a kasla maitutop iti panagaramid iti obelisko ken pananglantagda iti dayta, dagiti trabahador nagkabakabda kadagiti trinsera iti aglawlaw ti maaramid idi nga obelisko. Nagkalida kadagiti pagnaan iti sirokna ken pinunnoda dayta kadagiti awanan wenno tangbaw, agingga a natikap ti sikiganna. Ti monolito, wenno nagdakkel a natikap a bato, nga agarup 1,170 a tonelada ti timbangna—nadagdagsen ngem iti aniaman pay a bato a tinebbag dagiti nagkauna nga Egipcio—ket naiguyod agingga iti karayan Nilo sa naibiahe babaen ti pangkargamento a lantsa agingga iti pakaipananna.
Nagbanaganna, nabaybay-an ti obelisko ti Aswân idi a naamiris dagiti trabahador a din matarimaan ti birrina. No koma nairingpas dayta, 42 a metro koma ti kangatona, ken 4 a metro por 4 a metro ti lansadna. Agingga ita, di pay naammuan no kasano a naibangon dagiti obelisko.
Naipan Idiay Roma Manipud Egipto
Idi 30 K.K.P., ti Egipto ket nagbalin a probinsia ti Roma. Ti nadumaduma nga emperador ti Roma tinarigagayanda nga arkosan ti kabeserada babaen kadagiti nakarangranga a monumento isu nga uray la a 50 nga obelisko ti nayakar idiay Roma. Ti panangyakar kadagita kaipapananna ti panagaramid kadagiti nagdadakkel a barko a nairanta iti dayta a panggep. Apaman a naisangpetda idiay Roma, dagiti obelisko ket nagtultuloy a nausar kangrunaanna iti panagdayaw iti init.
Idi narbek ti Imperio ti Roma, nasamsam dagiti sanikua ti Roma. Narbek ken nabaybay-an ti kaaduan nga obelisko. Nupay kasta, ti nadumaduma a papa naginteresda iti panangibangon manen kadagiti obelisko a naala kadagiti rebbek ti kadaanan a siudad. Ti Iglesia Romana Katolika binigbigna a dagiti obelisko ket “indedikar ti ari ti Egipto agpaay iti Init” ken “nagresulta dayta iti panangtabbaawda iti kinasagrado ti templo dagiti pagano.”
Ti pannakaibangon manen dagiti immuna nga obelisko bayat ti panagari ni Papa Sixtus V (1585-90) ket napakuyogan iti panangparuar kadagiti dakes nga espiritu ken panangbendision, agraman ti panangwarwarsi iti bendita ken panangpuor iti insienso. Kastoy ti inkanta ti maysa nga obispo iti sango ti maysa nga obelisko iti Vatican: “Paksiatek kenka dagiti dakes nga espiritu tapno maibaklaymo ti nasantuan a Krus ken mawayawayaanka iti amin a kinarugit dagiti pagano ken naespirituan a kinadakes.”
Isu a bayat a suksukimaten ti maysa a turista dagiti obelisko nga adda itan idiay Roma, mabalin met a pampanunotenna ti kinalaing dagidiay nangtebbag, nangibiahe, ken nangibangon kadagita. Mabalin a masmasdaaw met agsipud ta dagiti monumento a nausar idi iti panagdayaw iti didiosen nga init ti mangar-arkos itan iti siudad dagiti papa. Talaga a karkarna a panagkappon dayta!
[Ladawan iti panid 15]
Luxor, Egipto
[Ladawan iti panid 15]
Roma
[Ladawan iti panid 15]
New York
[Ladawan iti panid 15]
Paris