Librot’ Biblia Numero 5​—Deuteronomio

Mannurat: Moises

Lugar a Nakaisuratanna: Tanap ti Moab

Nalpas a Naisurat: 1473 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: 2 a bulan (1473 K.K.P.)

 1. Aniadat’ maisaludsod maipapan iti iseserrek ti Israel iti Naikari a Daga?

TI LIBRO a Deuteronomio naglaon ti dinamiko a mensahe para iti ilin Jehova. Kalpasan a nagalla-alladat’ 40 a tawen, addan dagiti annak ti Israel iti arpad ti Daga a Naikari. Aniat’ masanguananda? Aniat’ karkarna a problema a sarangtenda iti ballasiw ti Jordan? Aniat’ ultimo a sawen ni Moises iti nasion? Mayimtuodtay pay, Apay a pagimbagantay ita nga ammuen ti sungbat kadagitoy?

 2. Iti ania a nagpaiduma a wagas a ti Deuteronomio nasken?

² Ti sungbat masarakan kadagiti sinaon Moises nga inrekordna iti maikalima a librot’ Biblia, ti Deuteronomio. Nupay adut’ inulitna a nasao kadagiti immuna a libro, ti Deuteronomio napateg iti karkarna a wagas. Apay a kasta? Ad-addana nga inggunamgunam ti nadiosan a mensahe, a naited iti tiempo a ti ilin Jehova masapulnat’ naregget a panangidaulo ken positibo a direksion. Dandanidan makastrek iti Naikari a Daga iti sidong ti baro a lider. Masapul a maparegtada nga agtultuloy, ket maigiddato masapuldat’ nadibinuan a pakdaar tapno umisot’ danada nga agturong iti pamendision ni Jehova.

 3. Aniat’ igunamgunam ni Moises iti intero a Deuteronomio, ket apay nasken kadatay daytoy ita?

³ Mayataday iti dayta, natignay a simamaingel ni Moises gaput’ espiritu ni Jehova tapno allukoyenna ti Israel nga agtulnog ken agkammatalek. Iti intero a libro, inyunay-unayna a ni Jehova ti Kangatuan a Dios, a kalikagumannat’ naipamaysa a debosion ket tarigagayanna nga inda ‘ayaten iti amin a puso ken amin a kararua ken amin a pigsada.’ Isu “ti Dios dagiti didios ken Apo dagiti appo, ti dakkel a Dios, maingel ken nakaam-amak, nga awan idumdumana ket di umawat ti pannuksok.” Dina palubosan nga adda karibalna. Ti panagtulnog kenkuana kayulogannat’ biag, ti isusukir, ipapatay. Ti instruksion ni Jehova, a naited iti Deuteronomio, mangisagana ken mangbalakad iti Israel para iti nadagsen nga annongda iti masanguanan. Kasta a patigmaan met itat’ masapultayo tapno magnatay a sibubuteng ken Jehova, a santipikarentay ti naganna iti ngalay ti rinuker a lubong.​—Deut. 5:9, 10; 6:4-6; 10:12-22.

 4. Aniat’ kayulogan ti nagan a Deuteronomio, ket aniat’ panggep daytoy a libro?

⁴ Ti nagan a Deuteronomio naggaput’ Griego a patarus a Septuagint, a Deu·te·ro·noʹmi·on, a pagtiponennat’ deuʹte·ros, “maikadua,” ken noʹmos, “linteg.” Kaipapananna ngarud “Maikadua a Linteg; Pannakaulit ti Linteg.” Nagtaud daytoy iti Griego a pannakayulog ti Hebreo a sao ti Deuteronomio 17:18, a mish·nehʹ hat·toh·rahʹ, a siuumiso a naipatarus a ‘kopia ti linteg.’ Nupay kastat’ kayulogan ti Deuteronomio, daytoy a librot’ Biblia saan a maikadua a linteg wenno basta pannakaulit ti Linteg. Imbes ketdi, pannakailawlawag daytoy iti Linteg, a paregtaennat’ Israel nga agayat ken agtulnog ken Jehova idiay Naikari a Daga a dandanidan serken.​—1:5.

 5. Aniat’ prueba nga insurat ni Moises ti Deuteronomio?

⁵ Yantangay maikalima a lukot, wenno tomo daytoy, ti Pentateuch, ti mannurat isu met la ti nangisurat kadagiti immuna nga uppat a libro, a ni Moises. Ti panglukat a sao tukoyennat’ Deuteronomio a “dagiti sao nga imbaga ni Moises iti dagup ti Israel,” ket dagiti naud-udi nga ebkas, nga “insurat ni Moises daytoy a linteg” ken “insurat ni Moises daytoy a kanta,” nabatad a paneknekanda nga isut’ nagsurat. Gistay 40 a daras nga agparang ti naganna ditoy a libro, a masansan kas nagsao kadagita. Ti “siak,” a tukoyennan Moises, kanayon a nausar. Dagiti pangserra a bersikulo nainayonda kalpasan ti ipapatay ni Moises, a nalabit babaen ken Josue wenno ni Eleazar a nangato a padi.​—1:1; 31:9, 22, 24-26.

 6. (a) Ania a tiempot’ saklawen ti Deuteronomio? (b) Kaano a bale naturpos ti libro?

⁶ Kaano a naangay dagiti pasamak iti Deuteronomio? Idiay rugi, kuna ti libro nga “iti maikapat a pulo a tawen, iti maikasangapulo ket maysa a bulan, iti umuna nga aldaw ti bulan, ni Moises nagsao kadagiti annak ti Israel.” Kalpasan ti Deuteronomio, ti libron Josue ituloyna ti salaysay tallo nga aldaw sakbay a binallasiwdat’ Jordan, nga isut’ “maikasangapulo ti umuna a bulan.” (Deut. 1:3; Jos. 1:11; 4:19) Lugaranna daytoy ti dua a bulan ken maysa a lawas dagiti pasamak iti Deuteronomio. Nupay kasta, 30 nga aldaw iti daytoy siam a lawas nabusbosda a nangdung-aw ken Moises. (Deut. 34:8) Kaipapananna a gistay amin a pasamak iti Deuteronomio naangay iti maika-11 a bulan ti maika-40 a tawen. Idi agngudot’ bulan, nalabit nalpasen ti libro, ket ni Moises natay idi maika-12 a bulan ti maika-40 a tawen, wenno idi rugrugi ti 1473 K.K.P.

 7. Aniat’ mangipakita nga autentiko ti Deuteronomio?

⁷ Dagiti prueba nga autentiko ti umuna nga uppat a librot’ Pentateuch agaplikar iti Deuteronomio, a maikalima a libro. Maysa met dayta kadagiti uppat a librot’ Hebreo a Kasuratan a kanayon a naisitar iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, a kaduanat’ Genesis, Salmo, ken Isaias. Adda 83 a sitasion, ket innem la a librot’ Nakristianuan a Kasuratan ti di nangtukoy iti Deuteronomio.a

 8. Ania a pammaneknek ni Jesus ti mangpasingked nga autentiko ti Deuteronomio?

⁸ Ni Jesus ti kabibilgan a nangsuportar iti Deuteronomio. Idi rugrugi ti ministeriona, namitlo a sinulisog ti Diablo, ket namitlo a simmungbat, “Adda a naisurat.” Sadino? Iti Deuteronomio (8:3; 6:16, 13), nga inadaw ni Jesus kas naipaltiing nga autoridadna: “Ti tao saan laeng a tinapay ti pagbiagna, no di ket iti isuamin nga ebkas a rummuar iti ngiwat ni Jehova.” “Dikay suoten ni Jehova a Diosyo.” “Ni Jehova a Diosmo ti daydayawem, ket is-isu laeng ti pangipaayam ti sagrado a panagserbi.” (Mat. 4:1-11) Idi sinuot dagiti Fariseo maipapan iti linteg ti Dios, inadaw ni Jesus “ti kadaklan ken umuna a bilin” manipud Deuteronomio 6:5. (Mat. 22:37, 38; Mar. 12:30; Luc. 10:27) Ti pammaneknek ni Jesus siertuenna nga autentiko ti Deuteronomio.

 9. Aniat’ ebidensia manipud kadagiti dadduma a mangitandudo iti Deuteronomio?

⁹ Sa, dagiti pasamak ken nasao iti libro apagisu iti historikal a situasion ken kabangibangna. Ti pannakatukoy ti Egipto, Canaan, Amalec, Ammon, Moab, ken Edom mapiarda sigun iti tiempo, ket apaghustot’ nagan dagiti lugar.b Agsasarunot’ prueba ti arkeolohia no iti kinatarnaw ti insurat ni Moises. Insurat ni Henry H. Halley: “Nabileg ti kabbaro a masaot’ arkeolohia a mangpaneknek iti kadaanan a panangmatmat [nga insurat ni Moises ti Pentateuch]. Ti kunada a dida ammot’ agsurat idi tiempon Moises naan-anayen a narpuog. Tinawen makabakabda sadi Egipto, Palestina ken Mesopotamia, dagiti ebidensia, agpada kadagiti kitikit ken suson ti daga, a dagiti salaysay [ti Hebreo a Kasuratan] ket pudno a historikal a rekord. Ket ‘dagiti eskolar’ ad-addadan a patien a ni Moises ti nagsurat.”c Uray ngarud dagiti makinruar a prueba suportaranda ti Deuteronomio, ken intero a Pentateuch, kas napudno, autentiko nga inrekord ni Moises a propetat’ Dios.

LINAON TI DEUTERONOMIO

10. Aniat’ mangbukel iti Deuteronomio?

¹⁰ Ad-adda a linaonna dagiti diskurso ni Moises kadagiti annak ti Israel idiay Tanap ti Moab iti ballasiw ti Jerico. Inggat’ kapitulo 4 ti damo kadagitoy, inggat’ kapitulo 26 ti maikadua, inggat’ kapitulo 28 ti maikatlo, ket inggat’ kapitulo 30 ti sabali pay. Ket, kalpasan dagiti ultimo nga urnos gaput’ yaasideg ti ipapatayna, agraman pannakadutok ni Josue kas sunona, nakaim-imnas a kantat’ inrekord ni Moises a pangdayaw ken Jehova, a sinaruno ti pamendision kadagiti tribot’ Israel.

11. Kasano nga inrugi ni Moises ti damo a diskursona?

¹¹ Umuna a diskurson Moises (1:1–4:49). Daytoy ti historikal nga inroduksion daydiay sumaruno. Rinepaso nga immuna ni Moises ti matalek a pannakilangen ni Jehova iti ilina. Imbagan Moises a sumrek ken tagikuaendat’ daga a naikari kadagiti ammada a da Abraham, Isaac, ken Jacob. Impalagipnat’ panangurnos ni Jehova iti aktibidad ti teokratiko nga ilina idi rugrugida idiay let-ang babaen iti panangpili ni Moises kadagiti masirib, naannad, nasanay a lallaki a hepe dagiti rinibo, ginasut, saglimapulo, ken pinullo. Naurnos nga organisasion daydi, nga inaywanan ni Jehova, bayat a ti Israel “linasat[na] amin daydiay dakkel ken nakaam-amak a let-ang.”​—1:19.

12. Aniada a pasamak maipapan iti damo a panagsimisimdat’ Canaan ti impalagipna?

¹² Impalagip itan ni Moises ti yaalsada idi nagreport dagiti espia manipud Canaan ket inreklamoda a kaguran Jehova ida ngamin, kunada, inaonna idat’ Egipto sana binaybay-an ida kadagiti Amorreo. Gapu ta awan pammatida, imbaga ni Jehova, a malaksid kada Caleb ken Josue, dayta dakes a kaputotan dinanto makita ti naimbag a daga. Gapuna nagrebeldeda, nakarurodda ket binukodanda a rinaut ti kabusor, ingga a pinaksiat dagiti Amorreo ida kas nabuak nga uyokan.

13. Ania a gapu nga impanamnaman Moises ti panagbiktoria ken Josue?

¹³ Linasatda ti let-ang a nagpa-Nalabaga a Baybay, ket iti 38 a tawen, intero a kaputotan dagidi lallaki a buyot natayda. Imbilin ni Jehova a ballasiwen ken tagikuaenda ti daga nga amiananen ti Arnon, a kunkunana: “Ita nga aldaw rugiakto ti mangikabil kadagiti inilin-ili iti isuamin a langit, a makangngeg iti damagmo; ti panagamak kenka ken ti panagbuteng kenka; ket mamayegpegdanto ket matuokandanto a kas agpasikal maipuon kenka.” (2:25) Pinarmek dagiti Israelita ni Sihon ken ti dagana, sada tinengngel ti pagarian ni Og. Impasiguradon Moises ken Josue a kastantot’ panangilaban ni Jehova iti Israel tapno maparmek amin a pagarian. Kiniddaw ni Moises nga isut’ palubosan ti Dios a bumallasiw iti Jordan idiay nasayaat a daga, ngem nagkitakit lattan Jehova, a kunana nga inna dutokan, paregtaen, ken pabilgen ni Josue.

14. Kasano nga inyunay-unay ni Moises ti Linteg ti Dios ken ti naipamaysa a debosion?

¹⁴ Inyunay-unay itan ni Moises ti Linteg ti Dios, a namakdaar a dida nayonan wenno kurangan ti bilinna. Didigranto no sumukirda: “Isuna laeng nga annadam ti bagim ket aluadam a sireregta ta kararuam, di la ket ta malipatam dagiti banag a nakita dagiti matam ken di la ket ta pumanawda dita pusom kadagiti amin nga aldaw a panagbiagmo; ket ipakaammom ida kadagiti annakmo ken kadagiti appokom.” (4:9) Awan langa a nakitada idi inted ni Jehova ti Sangapulo a Sao buyogen ti nakaam-amak a kasasaad idiay Horeb. Pakadadaelanda no agturongda itan iti idolatria ken panagrukbab iti ladawan, ta sigun ken Moises, “Ni Jehova a Diosmo apuy a manangalun-on, Dios a kalikagumanna ti naipamaysa a debosion.” (4:24) Isu daydiay nangayat kadagidi ammada ket pinilina ida. Awan sabalin a Dios iti langit sadi ngato wenno iti daga ditoy baba. Agtulnogkay Kenkuana, imbalakad ni Moises, “tapno mataginayonto dagiti aldawmo iti daga nga ited ni Jehova a Diosmo kenka, iti agnanayon.”​—4:40.

15. Aniat’ naaramid nga urnos dagiti siudad a pagkamangan iti daya ti Jordan?

¹⁵ Kalpasan toy nabileg a palawag, inlasin ni Moises ti Bezer, Ramot, ken Golan a siudad a pagkamangan iti daya ti Jordan.

16. Aniat’ inggunamgunam ti maikadua a diskurson Moises?

¹⁶ Maikadua a diskurson Moises (5:1–26:19). Ayab iti Israel daytoy a dumngeg ken Jehova, a nagsao a rupanrupa kadakuada idiay Sinai. Paliiwenyo ti panangulit ni Moises iti Linteg agraman nesesita a pannakabalbaliwna, tapno maibagay iti baro a kabibiagda iti ballasiw ti Jordan. Saan a basta panangibitla daydi kadagiti regulasion ken ordinansa. Tunggal sao ipakitana a ti puso ni Moises napnot’ regta ken debosionna iti Diosna. Sinaonat’ pagimbagan ti nasion. Naigunamgunam ti panagtulnogda iti Linteg​—panagtulnog ti naayat a puso, di mapilpilit.

17. Kasano a subadan ti Israel ti impakita ni Jehova nga ayat kadakuada?

¹⁷ Umuna, inulit ni Moises ti Sangapulo a Sao, ti Sangapulo a Bilin, a kinunanat’ Israel a tungpalenda dayta, a dida agpakanawan wenno agpakatigid, tapno mataginayon ti aldaw a kaaddada iti daga ket umaduda. “Imdengam, O Israel: ni Jehova a Diosmo maymaysa a Jehova.” (6:4) Ti puso, kararua, ken pigsa ited a pagayat Kenkuana, ket isuronto ti Israel dagiti annakda ket ibagada dagiti dakkel a pagilasinan ken milagro nga inaramid ni Jehova sadi Egipto. Didanto makiasawa kadagiti idolatroso a Cananeo. Pinilin Jehova ti Israel a naisangayan a sanikuana, saan a gapu ta aduda, no di ket inayatna ida ket tungpalennanto ti karina kadagiti ammada. Laksiden komat’ Israel ti silo ti sinasairo a relihion, nga ikisapda dagiti ladawan dayta a daga, ket tungpalendan Jehova, a talaga a “dakkel ken nakaam-amak a Dios.”​—7:21.

18. Aniat’ imbagan Moises nga aluadan dagiti Israelita?

¹⁸ Pinagpakumbaban Jehova ida iti 40 a tawen idiay let-ang, nga insurona a ti tao saan nga agbiag laeng iti manna wenno tinapay, no di iti amin nga ebkas ti ngiwat ni Jehova. Bayat dagidi tawen a pannakakorehirda, saan a dimmaan ti kawesda, ket di limteg ti sakada. Itan sumrekda iti dagat’ kinabaknang ken kinawadwad! Ngem, aluadanda ti silo ti materialismo ken panaginlilinteg ket lagipenda a ni Jehova ‘ti nangted bileg a mangpaaddat’ kinabaknang’ ken mamagtalaw kadagiti dakes a nasion. (8:18) Linagip ni Moises idi ginargarit’ Israel ti Dios. Laglagipenda koma ti isesegged ti pungtot ni Jehova kadakuada idiay let-ang, buyogen ti didigra ken apuy ken pammapatay! Laglagipenda koma ti makadadael a panagrukbabda iti balitok a baka, a nagresultat’ nabara a pungtot ni Jehova ken ti pannakabalbaliw dagiti tapi ti Linteg! (Ex. 32:1-10, 35; 17:2-7; Num. 11:1-3, 31-35; 14:2-38) Agserbida ken agtalinaedda koma itan ken Jehova, a nangayat kadakuada maipuon kadagiti ammada nga inaramidna ida “kas kaadu dagiti bituen sadi langit.”​—Deut. 10:22.

19. Aniat’ nabatad a pilienda, ket aniada a linteg ti nabalabala para iti nasion?

¹⁹ Salimetmetan komat’ Israel “ti intero a bilin,” ket agtulnogda a di bumurong ken Jehova, nga ayatenda kas Diosda ket agserbida kenkuana iti amin a puso ken kararua. (11:8, 13) Suportaran ken gunggonaanto ni Jehova ida no agtulnogda kenkuana. Nupay kasta, agtungpalda koma ket sigagagetda nga isuro dagiti annakda. Naibatad iti Israel ti inda pilien: Ti kinatulnog agturong iti bendision, ti kinasukir lunod. Dida koma “makipagna kadagiti sabali a didiosen.” (11:26-28) Balabalaenen ni Moises dagiti espesipiko a linteg a mangapektar iti Israel bayat nga inda tagikuaen ti Daga a Naikari. Adda dagiti (1) linteg maipapan iti relihion ken panagdaydayaw; (2) linteg iti pannakaipakat ti kinahustisia, gobierno, ken gubat; ken (3) linteg a mangurnos iti pribada ken sosial a kabibiag dagiti umili.

20. Aniada a punto ti mangitampok kadagiti linteg maipapan iti panagdaydayaw?

²⁰ (1) Relihion ken panagdaydayaw (12:1–16:17). Amin a ramramit ti ulbod a relihion​—dagiti nangato a disso, altar, monmon, sagrado a bautek, ken imahen​—​dadaelento dagiti Israelita apaman a makastrekda. Agdaydayawto laeng ti Israel iti disso a pinili ni Jehova a Diosda a pangisaadan iti naganna, ket sadiay, isuda amin makipagragsakda kenkuana. Kadagiti alagaden iti panagsidat’ karne ken dagiti daton naulit-ulit a naipalagip a dida mangan iti dara. “Isuna laeng a dikayto kanen ti dara . . . Dikanto kanen dayta, tapno naimbagto ti pagbanagam ken dagiti annakmo a sumunonto kenka, ta aramidemto ti nalinteg kadagiti mata ni Jehova.” (12:16, 23-25, 27; 15:23) Ita diretso a kinondenar ni Moises ti idolatria. Uray agimtuod la ti Israel kadagiti dana ti ulbod a relihion, di mabalin. No mapaneknekan a palso ti propeta, masapul a mapapatay, ket dagiti apostata​—uray nasinged a kabagian wenno gayyem, wen, uray interamente a siudad​—​masapul a maduprak. Sumaganad dagiti alagaden maipapan iti nadalus ken narugit a taraon, pannangted ti apagkapullo, ken pannakataming dagiti Levita. Ti paglaingan dagiti nakautang, napanglaw, tagabo siaayat a masalakniban. Kamaudiananna, rinepason Moises dagiti tinawen a piesta kas tiempot’ panagyaman ken Jehova gaput’ bendisionna: “Dagiti amin a lallakim mamitlo iti makatawen nga agparangdanto ken Jehova a Diosmo iti disso a ni Jehova piliennanto: iti piesta ti di nalebaduraan a tinapay ken iti piesta dagiti lawas ken iti piesta dagiti tabernakulo, ket awanto ti agparang nga ima-ima iti sango ni Jehova.”​—16:16.

21. Aniada dagiti linteg maipapan iti kinahustisia, ket ania a nasken a padto ti insawang ni Moises?

²¹ (2) Kinahustisia, gobierno, ken gubat (16:18–20:20). Umuna, inted ni Moises dagiti linteg maipapan kadagiti ukom ken opisial. Nasken ti hustisia, ta guraen ni Jehova ti pannuksok ken tiritir a pananghuesio. Nabalabala dagiti urnos a panangipasdek iti ebidensia ken panangtaming iti asunto. “Iti panagsao dagiti dua wenno tallo a makasaksi ti maikari a matay mapapatayto.” (17:6) Naited dagiti linteg maipapan kadagiti ari. Nayurnos ti probision dagiti padi ken Levita. Naiparit ti espiritismo ta “makarimon ken Jehova.” (18:12) Imbagan Moises, a sisisiput iti masanguanan: “Ni Jehova a Diosmo mamangonto kenka ti maysa a mammadto nga aggapu iti nagtengngaam, kadagiti kakabsatmo, kas kaniak​—isu ti ipangagyonto.” (18:15-19) Ngem, mapapatayto ti palso a propeta. Nagngudo daytoy a seksion kadagiti linteg maipapan kadagiti siudad a pagkamangan ken pannakaibales ti dara, agraman kualipikasion dagiti malibret’ panagsoldado ken dagiti reglamentot’ gubat.

22. Ania dagiti nasalaysay a linteg maipapan iti pribada ken sosial a bambanag?

²² (3) Pribada ken sosial a kabibiag (21:1–26:19). Nailanad dagiti linteg a mangsaklaw iti inaldaw a kabibiag dagiti Israelita kas iti tao a natakkuatan a napapatay, panangasawa kadagiti babbai a kautibo, kalintegan ti inauna, rebeliuso nga anak, pannakaibitin ti kriminal iti adigi, ebidensiat’ kinabirhen, krimen iti sekso, panangkapon, bastardo nga annak, trato kadagiti ganggannaet, sanitasion, pannakabayad ti interes ken kari, diborsio, panangkidnap, utang, sueldo, ken panagadas ti anien. Aginggat’ 40 laeng no masaplit ti tao. Di mabusalan ti toro no agirik. Nabalabala ti urnos ti panagasawat’ agbayaw. Umnot’ mausar a timbang, ta karimon ni Jehova ti kinasaur.

23. Aniat’ kuna ni Moises a pagbanaganda no tungpalen ti ili ti bilin ti Dios?

²³ Sakbay nga ingngudona daytoy napasnek a diskurso, linagip ni Moises ti panangkabil ti Amalec manipud likudan dagidi nautoyan nga Israelita idi nagtalawdat’ Egipto, ket imbilin ni Moises iti Israel a “punasemto ti pakalaglagipan ti Amalec iti babaen ti langit.” (25:19) Inton makastrekda, idatagdanto ti umuna a bunga ti daga a sirarag-o, ket idatagdanto ti apagkapullo a siyayaman ken Jehova: “Tumannawagka manipud iti naedmo a nasantuan, sadi langit, ket bendisionam ti ilim nga Israel ken ti daga nga intedmo kadakami, kas insapatam kadagiti ammami, daga nga agay-ayus ti gatas ken diro.” (26:15) No tungpalenda dagitoy a bilin iti amin a puso ken kararuada, ni Jehova, no iti biangna, ‘ipadpadumananto ida kadagiti amin a nasion nga inaramidna, nga agbanag iti dayaw ken tan-ok ken imnas, bayat a paneknekanda nga isuda ti ili a nasantuan ken Jehova a Dios, kas inkarina.’​—26:19.

24. Ti maikatlo a diskurso insaadna iti Israel dagiti ania a bendision ken lunod?

²⁴ Maikatlo a diskurson Moises (27:1–28:68). Ditoy kaduan ni Moises dagiti panglakayen ti Israel ken papadi bayat nga imbitlana a sipapaut ti panangilunod ni Jehova iti kinasukir ken panangbendisionnat’ kinamatalek. Naipakdaar ti nakaam-amak a resultat’ kinasukir. No ipangag ti Israel a nasantuan nga ilina ti timek ni Jehova a Diosda, sagrapendantot’ karkarna a bendision, ket makitanto amin a tattao a ti nagan ni Jehova nayawag kadakuada. Ngem, no agsalungasingda, itdento ni Jehova “ti lunod, riribuk ken tubngar.” (28:20) Masaplitdantot’ nakaal-alingget a sakit, tikag, ken bisin; rauten ken tagabuento ida dagiti kabusorda, ket mawarawara ken maikisapdanto iti dagada. Dagitoy a lunod, ken adu pay, umapayto kadakuada “no [didanto] tungpalen nga aramiden amin dagiti sao daytoy a linteg a naisurat itoy a libro tapno agbuteng[da] itoy nagloriaan ken nakaam-amak a nagan, nga isun Jehova, a Dios[da].”​—28:58.

25. (a) Ania itan ti intulag ni Jehova iti Israel? (b) Ania a panagpili ti indatag ni Moises iti umili?

²⁵ Maikapat a diskurson Moises (29:1–30:20). Ni Jehova makitulag itan iti Israel idiay Moab. Sinaklaw daytoy ti Linteg, nga inulit ken inlawlawag ni Moises, a mangigiyat’ Israel inton sumrekda iti Daga a Naikari. Ti sagrado a panagsapatada iti dayta a tulag inggunamgunamnat’ rebbengen ti nasion. Kamaudiananna, inawagan ni Moises ti langit ken daga a mangsaksi bayat nga indatagna iti ili ti biag ken patay, bendision ken lunod, sana pinatigmaanan ida: “Piliem ti biag tapno agbiagka, sika ken ti putotmo, babaen ti panagayat ken Jehova a Diosmo, ti panagtungpal iti timekna ken ti idedekket kenkuana; ta isu ti biagmo ken ti kaatiddog dagiti aldawmo, tapno makapagnaedka iti daga a ni Jehova insapatana kadagiti ammam a da Abraham, Isaac ken Jacob nga ited kadakuada.”​—30:19, 20.

26. Ania nga ultimo nga urnos ti inaramid ni Moises sakbay ti ipapatayna?

²⁶ Pannakadutok ni Josue, ken kanta ni Moises (31:1–32:47). Saritaen ti kapitulo 31 a, kalpasan nga insuratna ti Linteg ken imbilinnat’ regular a pannakabasa dayta iti publiko, dinutokan ni Moises ni Josue, a kinunana kenkuana a bumileg ken kumired, ket insaganan Moises ti kanta a panglaglagip ken tinurposna nga insurat dagiti saot’ Linteg ken inyurnosna a maisaad dayta iti sibay ti lakasa ti tulag ni Jehova. Kalpasanna, imbitla ni Moises dagiti sao ti kanta iti intero a kongregasion kas ultimo a balakadna.

27. Ania a nabileg a mensahe ti linaon ti kantan Moises?

²⁷ Anian a siyayaman a nangrugi ti kantan Moises, a tinukoynat’ Gubuayan ti pannursurona! “Ti pannursurok agtedtedto kas tudo, ti palawagko agtinnagto kas ti linnaaw, kas arimukamok iti rabaw ti ruot ken kas ti arbis iti rabaw ti nateng. Ta ipaduyakyakkonto ti nagan ni Jehova.” Wen, itan-ok ti “Diostayo,” “ti Bato.” (32:2-4) Ipakaammo ti perpekto nga aramid, nalinteg a dalan, ken kinamatalek, kinalinteg, ken kinapalungdona. Nakababain ta dimmakes ti Israel, idinto ta linikmut idan Jehova idiay langalang, nauyong a disierto, a sinaluadanna ida kas bukel ti matana ken sinallakubanna ida kas agila kadagiti urbonna. Pinalukmegna ti ilina, nga inawaganna idat’ Jesurun, “Daydiay Napalungdo,” ngem ginargarida nga agimun gaput’ ganggannaet a didiosen ket nagbalinda nga “annak a saan a mapagtalkan.” (32:20) Kukuan Jehova ti pammales ken pannusa. Isut’ mamapatay ken mangbiag. Inton asaennat’ sumilsilap a kampilanna ket ilayatnat’ imana a mangukom, talaga a balsennanto ti kabusorna. Anian a panagkompiansa komat’ ilina! Kas itampok ti kanta, tiempo nga “agragsakkayo, o dakayo a nasion, a maitimpuyog iti ilina.” (32:43) Ania a nailubongan a dumadaniw ti makatulad iti imnas, bileg, ken regget ti kayulogan daytoy a kanta ken Jehova?

28. Kasano a ti ultimo a pamendision ni Moises intan-oknan Jehova?

²⁸ Ultimo a pamendision ni Moises (32:48–34:12). Naiteden ken Moises ti ultimo nga instruksion iti ipapatayna, ngem dina pay naturpos ti teokratiko nga annongna. Umuna, bendisionanna pay ti Israel, ket inton aramidenna daytoy, itan-okna manen ni Jehova, ti Ari ti Jesurun, a siraraniag agraman nasantuan a laksana. Kada tribo immawat ti bendision, sa dinayaw ni Moises ni Jehova kas Daydiay natan-ok: “Ti Dios idi ugma isu ti disso a paglemmengam, ken iti baba adda dagiti takkiag nga agnanayon.” (33:27) Manipud aglaplapusanan a puso, insawangna ti ultimo a saona iti nasion: “Naragsakka, O Israel! Asino ti pumadpad kenka, ili nga agsagrap ti panangisalakan ni Jehova?”​—33:29.

29. Kasano a nagpaiduma ni Moises?

²⁹ Kalpasan a minatmatanna ti Daga a Naikari manipud Bantay Nebo, natay ni Moises, ket impumpon ni Jehova idiay Moab, ket ti tanemna dida ammo ken dida pinadayawan ingga ita. Nadanonnat’ 120-años, ngem “ti matana saan a nakullaapan, ken di naksayan ti kadawyan a pigsana.” Isut’ inusar ni Jehova a mangaramid kadagiti dakkel a pagilasinan ken milagro, ket kas kunat’ maudi a kapitulo, awan “timmaud a mammadto iti Israel a kapada ni Moises, nga inam-ammo ni Jehova a rupanrupa.”​—34:7, 10.

NO APAY NAIMBAG

30. Kasano a ti Deuteronomio agbalin a maikanatad a konklusion ti Pentateuch?

³⁰ Kas maudi a librot’ Pentateuch, pinagaallot ti Deuteronomio amin nga immun-una tapno iwaragawag ken santipikarenna ti naindaklan a nagan ni Jehova a Dios. Is-isu laeng ti Dios, a kalikagumannat’ naipamaysa a debosion ket dina ipalubos ti pannakirinnibal dagiti demonio a dios dagiti ulbod a relihiuso a panagdaydayaw. Ita, asikasuen koma amin a Kristiano dagiti dakkel a prinsipio a mangyunay-unay iti linteg ti Dios ket agtulnogda kenkuana tapno dina ida ilunod bayat nga asaennat’ sumilsilap a kampilan a pagibales kadagiti kabusorna. Ti kangrunaan ken umuna a bilinna isu koma ti mangigiyat’ biagda: “Ayatem ni Jehova a Diosmo iti amin a pusom ken amin a kararuam ken amin a pigsam.”​—6:5.

31. Kasano a dadduma kadagiti naipaltiing a kasuratan inadawdat’ Deuteronomio tapno ad-adda a maipateg dagiti panggep ti Dios?

³¹ Ti intero a Kasuratan kadarato tukoyenda ti Deuteronomio tapno ad-adda a maipateg ti nadibinuan a panggep. Malaksid kadagiti inadaw ni Jesus a sungbatna iti Mannulisogna, adu pay ti tinukoyna. (Deut. 5:16​—Mat. 15:4; Deut. 17:6​—Mat. 18:16 ken Juan 8:17) Agtultuloy ingga iti Apocalipsis, nga impakdaar kamaudiananna ni naipadayag a Jesus ti di panangnayon wenno panangkessay ti adda iti lukot ti padto ni Jehova. (Deut. 4:2​—Apoc. 22:18) Ni Pedro nagadaw iti Deuteronomio kas nabileg a pammaneknekna a ni Jesus isu ti Kristo ken ti Mammadto a dakdakkel ngem ni Moises nga inkari ni Jehova a patauden iti Israel. (Deut. 18:15-19​—Ara. 3:22, 23) Nagadaw ni Pablo maipapan iti gunggona dagiti trabahador, naan-anay a pannakaimbestiga kadagiti saksi, ken pannakaisuro dagiti annak.​—Deut. 25:4​—1 Cor. 9:8-10 ken 1 Tim. 5:17, 18; Deut. 13:14 ken De 19:15​—1 Tim. 5:19 ken 2 Cor. 13:1; Deut. 5:16​—Efe. 6:2, 3.

32. Kasano a da Josue, Gideon, ken dadduma a propeta nasayaatda a pagulidanantayo?

³² Saan la a dagiti mannurat ti Nakristianuan a Kasuratan ti nagadaw ti pannursuro ken pammaregta iti Deuteronomio no di agraman dagiti adipen sakbay ti Kinakristiano. Surotentay komat’ ulidanda. Usigenyo ti estrikto a panagtulnog ni Josue, a sunon Moises, idi dinuprakna dagiti naparmek a siudad idi rinautdat’ Canaan, a di nangala ti samsam, saan ket a kas ken Acan. (Deut. 20:15-18 ken De 21:23​—Jos. 8:24-27, 29) Ti panangikkat ni Gideon kadagidiay “agbutbuteng ken agpigpigerger” iti armadana isut’ itutulnog iti Linteg. (Deut. 20:1-9​—Oc. 7:1-11) Gapu ta nagtalekda iti linteg ni Jehova kinondenar a situtured ken sibibileg dagiti propetat’ Israel ken Juda dagiti nasion a timmallikud. Ni Amos ti nasayaat nga ulidan. (Deut. 24:12-15​—Amos 2:6-8) Wen, literal a ginasut nga ehemplot’ nakainaigan ti Deuteronomio iti intero a Saot’ Dios, ket ipakitana a parte ken naimbag a paset dayta ti intero a libro.

33. (a) Kasano nga idayaw ti Deuteronomio ni Jehova? (b) Kasano nga ipakita ti tsart a dagiti nailubongan a nasion bigbigenda dagiti prinsipio iti linteg ti Dios?

³³ Ti kababagas ti Deuteronomio idayawnat’ Soberano a Dios, a Jehova. Igunamgunamna: ‘Idaydayawyon Jehova; itdenyo ti naipamaysa a debosion.’ Nupay din agaplikar ti Linteg kadagiti Kristiano, dagiti linaonna a prinsipio dida pay la naiwalin. (Gal. 3:19) Anian a nagadut’ maadal dagiti pudno a Kristiano itoy nabileg a librot’ linteg ti Dios, agraman progresibo a panangisurona, kinaprangka, ken kinasimplet’ presentasionna! Wen, dagiti nasion toy lubong binigbigdat’ kinasayaat ti supremo a linteg ni Jehova, nga innayonda kadagiti mismo a paglinteganda dagiti regulasion iti Deuteronomio. Ti kanayonan a tsart ipakitana dagiti nakaay-ayat nga ehemplot’ linteg nga inadaw wenno inyaplikarda sigun iti prinsipio.

34. Aniat’ nakainaigan daytoy “Pannakaulit ti Linteg” iti Pagarian ti Dios?

³⁴ Sa, daytoy a pannakailawlawag ti Linteg ipatuldo ken parayrayennat’ panangipategtay iti Pagarian ti Dios. Kasano? Idi adda ditoy daga, ni Jesu-Kristo a Nadutokan nga Ari, kabisadona dayta a libro ket inusarna, kas ipakitat’ nasigo a panangtukoyna. Inton iturayan ti Pagarianna ti amin a daga, agturayto sigun kadagiti nalinteg a prinsipio daytoy met la a “linteg,” ket amin a pabendisionan kenkuana kas Naarian a “bin-i” agtulnogdanto kadagitoy a prinsipio. (Gen. 22:18; Deut. 7:12-14) Naimbag ken makagunggona no irugitayon a tungpalen dagita. Imbes a lausen, daytoy 3,500-años a “linteg” agsao kadatay ita a sibibileg, ket ituloynat’ agsao inggat’ baro a lubong iti sidong ti Pagarian ti Dios. Sapay koma ta masantipikar ti nagan ni Jehova iti ilina bayat nga ipakatda amin a naimbag nga instruksion ti Pentateuch, a sidadayag a magtengnat’ tampokna iti Deuteronomio​—a sigurado a naipaltiing ken makagutugot a paset ti “amin a Kasuratan”!

[Footnotes]

[Tsart iti panid 41]

DADDUMA A LEGAL A PAGWADAN ITI DEUTERONOMIOd

I. Linteg a personal ken pangpamilia Kapitulo ken Bersikulo

A. Personal a relasion

1. Nagannak ken annak 5:16

2. Relasion ti agassawa 22:30; 27:20, 22, 23

3. Linteg iti diborsio 22:13-19, 28, 29

B. Kalintegan iti sanikua 22:1-4

II. Linteg sigun iti konstitusion

B. Alagaden iti militar

2. Menor nga opisial 20:9

III. Ti hustisia

A. Annong dagiti ukom 16:18, 20

B. Korte suprema a pagapelaran 17:8-11

IV. Linteg ti kaso kriminal

A. Krimen kontra estado

1. Pannuksok, tiritir a hustisia 16:19, 20

2. Ulbod a saksi 5:20

B. Krimen kontra moralidad

1. Pannakikamalala 5:18; 22:22-24

2. Maiparit a panagasawa 22:30; 27:20, 22, 23

C. Krimen kontrat’ mismo a persona

1. Pammapatay ken panangkabil 5:17; 27:24

2. Panangrames ken pananggargari 22:25-29

V. Linteg a panangaasi

A. Panangaasi kadagiti animal 25:4; 22:6, 7

C. Natalged a panagpatakder 22:8

[Footnote]