ASIRIA

Ti nagan a nayaplikar iti pagilian nga idi un-unana sinaklawna ti makin-amianan nga ungto ti tanap ti Mesopotamia wenno ti kaamiananan a paset ti agdama-aldaw a pagilian ti Iraq. Kangrunaanna nga agsaad dayta iti las-ud ti trianggulo a pinorma dagiti karayan a Tigris ken Bassit a Zab. Agserbi ti kaaduan a paset dagitoy a karayan kas makinlaud ken makin-abagatan a beddeng dayta, idinto ta ti bambantay ti kadaanan nga Armenia buklenda ti makin-amianan a beddeng, ket ti Kabambantayan ti Zagros ken ti daga ti Media buklenda ti makindaya a beddeng. Nupay kasta, maimutektekan koma nga agbaliwbaliw dagitoy a beddeng, yantangay ti Asiria nagsaknap iti abagatan ti Bassit a Zab idi kimmapuy ti Babilonia, ngem nagsanud idi kimmapuy ti napolitikaan a kasasaad ti Asiria ken idi bumilbileg dagiti napolitikaan a kasasaad ti Babilonia. Kasta met ti napasamak iti dadduma pay a beddeng ken nangnangruna iti beddeng nga adda iti Tigris, yantangay immun-una nga insaknap ti Asiria ti turayna iti laud dayta a karayan. Nupay kasta, nalawag a nalawlawa a lugar ti sinakup ti Imperio ti Asiria.​—MAPA, Tomo 1, p. 954.

Nagtultuloy nga adda nasinged a panagnaig ti Asiria ken Babilonia iti intero a pakasaritaanda. Agkaarruba dagitoy nga estado a nangsaklaw iti maysa a rehion nga awanan piho a nainkasigudan a pagbedngan a mamaglasin kadagiti teritoriada. Nupay kasta, kabambantayan ti kaaduan a paset ti rehion ti mismo nga Asiria, a kadawyanna a tibbatibbakol ken naparpariir ti klimana ngem iti Babilonia. Naak-aktibo ken naag-agresibo dagiti umilina ngem kadagiti taga Babilonia. Kadagiti timmambukor a kitikit, nailadawanda kas tattao a napipigsa, napugot, addaan napupuskol a kiday ken barbas, ken natundiris nga agong.

Ti siudad ti Assur, nga adda iti laud ti Tigris, ket naibilang kas orihinal a kabesera ti rehion. Ngem idi agangay nagbalin ti Nineve a kalatakan a kabeserana, idinto ta no dadduma dagiti Asirio a monarka inusarda ti Cala ken Khorsabad kas kabesera a siudad. Ti maysa a ruta ti komersio nga agturong iti Mediteraneo ken iti Asia Menor ket dimmalan iti makin-amianan a paset ti Asiria, ket ti dadduma pay a ruta suminada nga agturong iti Armenia ken iti rehion ti Danaw Urmia. Nakigubgubat ti Asiria kangrunaanna tapno magun-od wenno mapagtalinaedna ti panangituray iti kakasta a ruta ti komersio.

Militarismo. Ti Asiria ket kangrunaanna a maysa a namilitariaan a pannakabalin, ket kasta unay a kinaulpit ken kinagaramugam ti impamatmat ti pakasarsaritaan nga imbati dagiti maingel a gapuananna. (LADAWAN, Tomo 1, p. 958) Ni Ashurnasirpal, a maysa kadagiti mannakigubat a monarkada, kastoy ti panangiladawanna iti panangdusana iti sumagmamano a nagrebelde a siudad:

“Nangibangonak iti adigi iti sanguanan ti ruangan ti siudadna, ket kinulatlatak amin a panguluen a lallaki nga immalsa, ket inkalupkopko dagiti kudilda iti adigi; sumagmamano ti kinubongko iti uneg ti adigi, inlansak ti sumagmamano kadakuada kadagiti estaka iti adigi, . . . ket pinutedko dagiti takiag ken luppo dagiti opisial, dagiti nagrebelde nga opisial ti ari. . . . Pinuorak iti apuy ti adu a kautibo manipud kadakuada, ken adu ti kautibok a sibibiag. Pinutedko ti im-ima ken ramramay ti sumagmamano, ket gineppasko dagiti agong, lapayag, ken ramramay (?) ti dadduma pay, sinuatko ti matmata ti adu kadakuada. Nangaramidak iti maysa nga adigi agpaay kadagiti sibibiag, ken sabali pay agpaay kadagiti ulo, ket inggalutko dagiti uloda kadagiti teddek (dagiti puon ti kayo) iti aglikmut ti siudad. Impuorko iti apuy ti babbaro ken babbalasangda . . . Duapulo a lallaki ti kinautibok a sibibiag ket intanemko ida iti pader ti palasiona. . . . Ti nabatbati kadakuada [dagiti mannakigubatda] pinapatayko iti waw iti desierto ti Eufrates.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. D. Luckenbill, 1926, Tomo I, p. 145, 147, 153, 162.

Kadagiti timmambukor a kitikit, masansan a naipakita a maiturturong dagiti kautiboda babaen kadagiti tali a naigalut kadagiti kawit a naitaldeng iti agong wenno iti bibig, wenno masusuat dagiti matada babaen iti tirad ti pika. Gapuna, ti naulpit a panangtuok ket kadawyan idi a paset ti pannakigubat dagiti Asirio, nga awanan bain nga impasindayagda ken detalyado nga inrekordda. Nagbalin la ketdi a namilitariaan a bentahada no ti kinaulpitda ket ammo ti sabsabali, a nakaigapuan ti panagaligaget ti puspuso dagidiay sumaruno a rautenda ken ti masansan a saan a panagballigi ti ibubusor. Mayanatup nga inladawan ni mammadto Nahum ti kabesera ti Asiria, ti Nineve, kas maysa a “taeng dagiti leon” ken kas “siudad ti panagibukbok iti dara.”​—Na 2:11, 12; 3:1.

Ania a kita ti relihion ti inannurot dagiti Asirio?

Ti dakkel a paset ti relihion ti Asiria ket natawid manipud Babilonia, ket nupay minatmatan dagiti Asirio kas katan-okan ti dios ti nasionda a ni Assur, nagtultuloy a minatmatanda ti Babilonia kas kangrunaan a sentro ti relihion. Nagserbi ti Asirio nga ari kas nangato a padi ni Assur. Ti maysa a selio, a nasarakan ni A. H. Layard kadagiti rebba ti maysa a palasio ti Asiria ken naitalimeng ita iti British Museum, irepresentarna ti dios a ni Assur kas addaan tallo nga ulo. Ti panamati kadagiti tinallo a dios kasta met iti saglilima a dios ket nalatak iti panagdaydayaw dagiti Asirio. Ti kangrunaan a tinallo a dios ket buklen da Anu (mangirepresentar iti langit), Bel (mangirepresentar iti rehion a pagnanaedan ti tao, an-animal, ken tumatayab), ken Ea (mangirepresentar iti dandanum iti rabaw ken uneg ti daga). Ti maikadua a tinallo a dios ket buklen da Sin (dios-bulan), Shamash (dios-init), ken Ramman (dios ti bagyo, nupay ti saadna masansan nga ak-akmen ni Ishtar a reyna ti bitbituen). (Idiligyo ti 2Ar 23:5, 11.) Sumaruno, adda ti lima a didios a mangirepresentar iti lima a planeta. Iti komentona maipapan iti didios a mangbukel kadagiti tinallo a dios, kunaen ti Unger’s Bible Dictionary (1965, p. 102): “No dadduma, saggaysa a napagkiddawan dagitoy a didios buyogen iti sasao a mangipasimudaag a natantan-ok ti saad ti maysa a dios no idilig iti sabali.” Nupay kasta, naikabil kadagiti temploda ti di mabilang a sabsabali pay a nababbaba a didiosen, nga adu ti nagpaay kas patron ti il-ili. Nadakamat ni Nisroc kas pagdaydayawan ni Senaquerib idi tiempo a pannakapapatayna.​—Isa 37:37, 38.

Ti relihion a naannurot mainaig kadagitoy a didios ket animistiko, kayatna a sawen, patien dagiti Asirio nga adda maysa nga espiritu a mangtigtignay iti tunggal banag ken iti tunggal pasamak iti nakaparsuaan. Adda nakaidumaan dayta iti sabsabali pay a panagdaydayaw iti nakaparsuaan a nasaknap a maan-annurot kadagiti nasion iti aglawlawda yantangay gubat ti kangrunaan nga aspeto ti relihion ti nasion. (LADAWAN, Tomo 1, p. 956) Gapuna, kinuna ni Tiglat-pileser I maipapan iti pannakirupakna: “Ni Apok nga ASUR ti nangdagadag kaniak.” Kadagiti rekord ti pakasaritaanna, kunaen ni Asurbanipal: “Iti panagbilin da ASSUR, SIN, ken SHAMAS, dagiti naindaklan a didios ti appok a nangsalaknib kaniak, sibaballigiak a simrek ken nagmartsa idiay Minni.” (Records of the Past: Assyrian and Egyptian Monuments, London, 1875, Tomo V, p. 18; 1877, Tomo IX, p. 43) Kanayon a nagkiddaw ni Sargon iti tulong ni Ishtar sakbay a mapan makigubat. Dagiti buyot nagmartsada iti likudan dagiti simbolo ti didios, nalabit kayo wenno metal a simbolo a naikapet kadagiti poste. Kasta unay ti pannakaipangpangruna dagiti partaan, a nasinunuo babaen iti panangsukimat kadagiti dalem ti naidaton nga an-animal, panagtayab dagiti tumatayab, wenno posision dagiti planeta. Kunaen ti libro nga Ancient Cities, ni W. B. Wright (1886, p. 25): “Pannakirupak ti pakaseknan ti nasion, ket ti papadi awan ressatna a rubrubrobanda ti gubat. Kangrunaanna a nasuportaran dagiti papadi babaen kadagiti samsam a naala iti panagparmek, a kanayon nga adda naikeddeng a porsientoda kadagita sakbay a makibingay ti dadduma, agsipud ta nalabes unay ti kinarelihioso daytoy a puli dagiti managsamsam.”

Kultura, Literatura, ken Linlinteg. Nagibangon dagiti Asirio kadagiti makapasiddaaw ti kadakkelna a palasio, a pinunnoda dagiti pader iti nakitikitan a taptapi nga addaan nabiag nga eksena ti gubat ken kappia. Dagiti nagpayak a tortoro nga addaan natauan nga ulo, a nayukit iti maysa a bloke ti apug a bato nga agdagsen iti nasurok a 36 a metriko tonelada, ket nayarkos kadagiti dalan a pagserkan. Naririkut a kitikit ti makita kadagiti tubong a pagselioda. (Kitaenyo ti ARKEOLOHIA.) Dagiti pagsukoganda iti metal ket mangipasimudaag a nalawa ti pannakaammoda maipapan iti siensia ti panagaramat iti metal. Nagibangon ti ar-arida kadagiti kalasugan ti danum ken nagpartuatda kadagiti sistema ti panagpadanum; nagaramidda kadagiti nangayed a botanikal ken zoolohikal a parke a naglaon iti mulmula, kaykayo, ken an-animal a naggapu iti adu a daga. Masansan a paneknekan dagiti impatakderda a palasio nga addaanda iti nasayaat-pannakaiplanona a pagayusan ti danum ken nakasaysayaat a sanitasion.

Ti nangnangruna a makapainteres isu ti dadakkel a libraria nga imbangon ti sumagmamano nga Asirio a monarka. Naglaon dagita iti pinullo a ribu a damili a taptapi, prisma, ken cylinder a nakitikitan iti cuneiform ken nakailanadan dagiti kangrunaan a historikal a pasamak, narelihiosuan nga impormasion, ken bambanag a nainaig iti linteg ken komersio. Nupay kasta, ti sumagmamano a linteg manipud iti maysa a periodo ti pakasaritaan ti Asiria ipakitada manen ti kinagubsang a masansan a pakabigbigan ti nasion. Ti panangputed iti paspaset ti bagi ket nayetnag kas dusa ti sumagmamano a krimen. Gapuna, ti maysa nga adipen a babai saan a napalubosan a rummuar a siaabbungot iti publiko, ket no labsingenna ti kasta a paglintegan mapingas dagiti lapayagna. Awan idi ti linteg a mangsalaknib iti naasawaan a babai, ket paneknekan dayta ti maysa a linteg a mangikunkuna: “No ti maysa a lalaki saanna a kayat nga ipakat dagiti pannusa a naikitikit iti tapi mainaig iti naasawaan a babai, mabalinna a sapliten ti asawana, paruten ti buokna, lapgisen ken dunoren dagiti lapayagna. Awan masalungasing a linteg (mainaig) iti dayta.”​—Everyday Life in Babylonia and Assyria, ni H. W. F. Saggs, 1965, p. 152.

Biblikal ken Sekular a Pakasaritaan. Ti kaunaan a pannakatukoy ti Asiria iti rekord ti Biblia isu iti Genesis 2:14, a sadiay ti Karayan Hiddekel (ti Tigris), ti maysa kadagiti orihinal nga uppat a sanga ti karayan “manipud Eden,” ket dineskribir ni Moises idi kaaldawanna kas “agturong iti daya ti Asiria.”​—Ge 2:10.

Ti nagan ti daga naipasurot iti anak ni Sem a ni Assur. (Ge 10:22) Agparang ngarud nga umuna a tinagitauan dayta dagiti Semita di nagbayag kalpasan ti Layus. Nupay kasta, nasapa a sinerrek dayta ti sabali a tattao, ta ni Nimrod nga apoko ni Ham simrek iti Asiria ket binangonna ti “Nineve ken Rehobot-Ir ken Cala ken Resen iti nagbaetan ti Nineve ken Cala: daytoy ti naindaklan a siudad.” (Ge 10:11, 12; idiligyo ti Mik 5:6.) Saan a naibaga no napasamak daytoy kalpasan ti pannakaipatakder ti Torre ti Babel ken ti nagbanaganna a pannakariribuk dagiti pagsasao (Ge 11:1-9), nupay nadumaduma a ‘pagsasao’ ti nadakamaten iti daytoy maikasangapulo a kapitulo ti Genesis. (Ge 10:5, 20, 31) Nupay kasta, pagaammon a ti Nineve (ti kabesera ti Asiria) timmanor manipud Babilonia, ket tumunos iti daytoy ti sekular a pakasaritaan. Iti naladladaw a petsa, dagiti tribu a nagtaud ken Ismael nga anak ni Abraham ket nailadawan a nakadanonda iti Asiria maigapu kadagiti panagakar-akarda.​—Ge 25:18.

Bayat ti nagbaetan ti agarup 1100 ken 900 K.K.P. (kalpasan ti panagturay ni Tiglat-pileser I), kumapkapuy idin ti Asiria. Naisingasing nga iti daytoy a periodo, mabalbalin a limmawa dagiti beddeng ti nasion ti Israel iti sidong ti panagturay ni David (1077-1038 K.K.P.) ken simmaknap pay ti impluensiana iti sidong ti panagturay ni Solomon (1037-998 K.K.P.). Siempre, ti balligi ti kasta nga ilalawa ti nasion ket nangnangruna a maigapu iti tulong ti Dios saan ket a maigapu iti panagkapuy dagiti Asirio.​—2Sm 8, 10; 1Ar 4:21-24.

Ashurnasirpal II ken Salmaneser III. Nangrugi nga umadani ti iraraut ti Asiria maibusor iti Israel bayat ti panagturay ni Ashurnasirpal II, a pagaammo gapu kadagiti naranggas a pannakigubgubatna ken kinaulpitna, kas nadakamaten. Ipakita dagiti kitikit a binallasiwna ti Eufrates ken sinakupna ti makin-amianan a Siria ken nangipataw iti impuesto kadagiti siudad ti Fenicia. Ni Salmaneser III a sunona ti kaunaan nga ari a nangirekord iti direkta a pannakinaig iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Dagiti rekord ti Asiria ipakitada a ni Salmaneser napan idiay Karkar iti Karayan Orontes, a sigun kenkuana, nakirupak sadiay iti nagkakappon nga ar-ari. Saan a masinunuo no siasino ti nangabak iti dayta a bakal. Iti Nangisit nga Obelisko ni Salmaneser idiay Nimrud, nailanad nga agbaybayad kenkuana ni Jehu (a. 904-877  K.K.P.) iti impuesto; adda pay timmambukor a kitikit iti dayta a posible a mangipakpakita iti babaonen ni Jehu a mangyaw-awat iti impuesto iti Asirio a monarka.​—Kitaenyo ti SALMANESER Num. 1.

Adad-nirari III ken dagiti sunona. Kalpasan ti panagturay ni Shamshi-Adad V, ti suno ni Salmaneser III, simmagpat ni Adad-nirari III iti trono ti Asiria. Naipadamag kadagiti kitikit ti panangdarupna iti Damasco ken ti panangawatna iti impuesto manipud ken Jehoas ti Samaria. Nalabit iti maysa a tiempo idi agarup ngalay ti maikasiam a siglo K.K.P. (a. 844), naibaon ni mammadto Jonas iti maysa a mision idiay Nineve a kabesera ti Asiria. Kas nagbanagan ti panangipakdaarna iti um-umay a pannakadadael, nagbabawi ti intero a siudad, agraman ti ari dayta. (Jon 3:2-6) Mabalin a ni Adad-nirari III ti ari ti Asiria iti daydi a tiempo, ngem saan a sigurado daytoy.

Sigun iti pakasaritaan, dagiti ar-ari kalpasan ni Adad-nirari III ket isu da Salmaneser IV, Ashur-dan III, ken Ashur-nirari V, nga annak amin ni Adad-nirari III. Maysa daytoy a periodo ti ikakapuy no maipapan iti kinaagresibo ti Asiria.

Tiglat-pileser III. Ti kaunaan nga Asirio nga ari a nainaganan iti Biblia isu ni Tiglat-pileser III (2Ar 15:29; 16:7, 10), naawagan met “Pul” iti 2 Ar-ari 15:19. Iti 1 Cronicas 5:26 agpada a nausar dagitoy a nagan, ket daytoy ti makagapu no apay a ti sumagmamano iti napalabas imbilangda ida kas nagduma nga ari. Nupay kasta, ti Babylonian King List A tukoyenna ti “Pulu” ken ipakitana a dagita a dua a nagan agaplikarda iti maymaysa a tao. Insingasing ti sumagmamano a daytoy nga ari sigud a pagaammo kas Pul ngem inusarna ti nagan a Tiglat-pileser apaman a simmagpat iti trono ti Asiria.

Bayat ti panagturay ni Menahem ti Israel (a. 790-781  K.K.P.), simrek ni Tiglat-pileser III iti las-ud dayta a makin-amianan a pagarian. Nagbayad kenkuana ni Menahem iti sangaribu a pirak a talento ($6,606,000) ket gapu iti dayta nagsanud ti Asirio. (2Ar 15:19, 20) Nupay kasta, idi agangay, ni Ari Peca ti Israel (a. 778-759  K.K.P.) nakikappon ken Ari Rezin ti Siria maibusor ken Ari Acaz ti Juda (761-746  K.K.P.). Nupay impadto ni Isaias a sigurado ti pannakaikkat ti pangta ti nagtipon a puersa ti Siria ken Israel babaen ti puersa ti ari ti Asiria (Isa 7:1-9, 16, 17; 8:3, 4), pinili ni Acaz ti di nainsiriban a tignay a panangipatulod iti pasuksok ken Tiglat-pileser tapno rautenna dayta a nagtipon a puersa ket iti kasta mapalag-anan ti Juda. Nagtignay ti Asirio a monarka babaen ti panangkautibona iti adu a siudad iti makin-amianan a paset ti pagarian ti Israel, kasta met kadagiti rehion ti Galaad, Galilea, ken Neftali. Iti nasapsapa a paset ti panagturayna, nairugin ni Tiglat-pileser nga impakat ti bilin a panangyakar iti populasion ti naparmek a luglugar tapno maliklikan ti panagalsa, ket iti daytoy a gundaway iyakarna ti sumagmamano kadagiti Israelita. (1Cr 5:6, 26) Kanayonanna pay, addan ti Juda iti sidong ti panangituray ti Asiria, ket ni Acaz ti Juda nagdaliasat a napan idiay Damasco (a nasakup metten dagiti Asirio) ken nabatad a nagruknoy ken Tiglat-pileser.​—2Ar 15:29; 16:5-10, 18; 2Cr 28:16, 20, 21, idiligyo ti Isa 7:17-20.

Salmaneser V. Ni Salmaneser V sinunuanna ni Tiglat-pileser III. Idi damo, ni Hosea (a. 758-740 K.K.P.) a nangagaw iti trono ti Israel nangted iti impuesto a kalkalikaguman ti Asiria. Idi agangay nakikumplot iti Egipto tapno mawayawayaanna ti Israel manipud panangituray ti Asiria, ket inrugi ni Salmaneser ti tallo-tawen a pananglakub iti siudad ti Samaria nga idi kamaudiananna nagbanag iti pannakaparmek dayta (740  K.K.P.) ken iti pannakaidestiero ti Israel. (2Ar 17:1-6; 18:9-11; Os 7:11; 8:7-10) Kaaduan a reperensia kunaenda a natay ni Salmaneser sakbay a naan-anay ti pannakaparmek ti Samaria, ket ni Sargon II ti ari idi naduprak ti siudad kamaudiananna.​—Nupay kasta, kitaenyo ti SALMANESER Num. 2; SARGON.

Sargon II. Nailanad kadagiti rekord ni Sargon ti pannakaidestiero ti 27,290 nga Israelita kadagiti lugar iti Makinngato a Eufrates ken Media. Nailadawan met ti irarautna iti Filistia, nga iti dayta naparmekna ti Gat, Asdod, ken Asdudimmu. Bayat daytoy a kampania militar, nabilin ni mammadto Isaias nga ipakdaarna a barengbareng ti panagtalek iti Egipto wenno Etiopia kas maysa a salaknib manipud iraraut ti Asiria. (Isa 20:1-6) Nalabit bayat ti panagturay ni Sargon, damo a naipan idiay Samaria dagiti umili ti Babilonia ken Siria tapno tagitauanda manen dayta, nga idi agangay ti Asirio nga ari pinagsublina ti maysa a destiero nga Israelita a padi tapno isurona ida “iti relihion ti Dios ti daga.”​—2Ar 17:24-28; kitaenyo ti SAMARIA Num. 2; SAMARITANO.

Senaquerib. Ni Senaquerib, ti anak ni Sargon II, dinarupna ti pagarian ti Juda bayat ti maika-14 a tawen ni Ezekias (732 K.K.P.). (2Ar 18:13; Isa 36:1) Nagrebelde ni Ezekias iti pannakaipasidong iti turay ti Asiria, nga imbunga ti tignay ni amana nga Acaz. (2Ar 18:7) Iti kasta, nagtignay ni Senaquerib babaen ti irarautna iti Juda, a naipadamag a pinarmekna ti 46 a siudad (idiligyo ti Isa 36:1, 2), sa kalpasanna, manipud pakarsona idiay Laquis, inkalikagumna nga agbayad ni Ezekias iti impuesto a 30 a balitok a talento (a. $11,560,000) ken 300 a pirak a talento (a. $1,982,000). (2Ar 18:14-16; 2Cr 32:1; idiligyo ti Isa 8:5-8.) Nupay nabayadan daytoy a gatad, imbaon ni Senaquerib dagiti pannakangiwatna tapno ikalikagumda ti awan kondisionna nga isusuko ti Jerusalem. (2Ar 18:17–19:34; 2Cr 32:2-20) Gapu iti panangdadael ni Jehova idi agangay iti 185,000 kadagiti buyotna iti maysa a rabii, napilitan nga agsanud ken agsubli idiay Nineve daytoy napasindayag nga Asirio. (2Ar 19:35, 36) Kalpasanna, sadiay a pinapatay ti dua kadagiti annakna, ket ti sabali pay nga anakna a ni Esar-haddon ti nangsuno kenkuana iti trono. (2Ar 19:37; 2Cr 32:21, 22; Isa 37:36-38) Dagitoy a pasamak, malaksid ti pannakadadael ti adu a buyot ti Asiria, nailanadda met iti prisma ni Senaquerib ken iti maysa a prisma ni Esar-haddon.​—LADAWAN, Tomo 1, p. 957.

Esar-haddon. Bayat ti panagturay ni Manases (716-662 K.K.P.), impalubos ni Jehova a dagiti Asirio a panguluen ti buyot kautibuenda daytoy nga ari ti Juda ket ipanda idiay Babilonia (nga iturturayan idi dagiti Asirio). (2Cr 33:11) Pagarupen ti sumagmamano a daytoy idi ti tiempo ti naballigi a panangraut ni Esar-haddon iti Egipto. Ngem nupay kasta, ni Menasi (Manases) ti Juda nainaganan kadagiti kitikit kas maysa kadagiti agbaybayad iti impuesto ken Esar-haddon. Idi agangay naisubli ni Manases idiay Jerusalem. (2Cr 33:10-13) Maibatay iti Esdras 4:2, agparang a ti pannakayakar dagiti tattao manipud iti makin-amianan a pagarian ti Israel ken ti pannakaipan sadiay ti sabali a tattao ket nagtultuloy idi kaaldawan ni Esar-haddon. Mabalin a daytoy ti mangilawlawag iti periodo nga “innem a pulo ket lima a tawen” a nadakamat iti padto iti Isaias 7:8.​—Kitaenyo ti ACAZ Num. 1; ESAR-HADDON.

Asurbanipal. Sakbay ti ipapatay ni Esar-haddon nadutokannan ti anakna a ni Asurbanipal kas sumuno nga agturay iti Asiria ken ti sabali pay nga anakna, ni Shamash-shum-u-kin, kas sumuno nga agturay iti Babilonia. Idi agangay, nagrebelde ni Shamash-shum-u-kin iti kabsatna, ket ni Asurbanipal pinarmekna ti iyaalsa sana sinamsaman ti siudad ti Babilonia.

Gapuanan ni Asurbanipal ti kadakkelan a pannakapalawa ti imperio. Pinasardengna ti panagalsa idiay Egipto ken sinamsamanna ti siudad ti Thebes (No-amon). Dagiti beddeng ti Imperio ti Asiria saklawenda itan dagitoy a rehion: Elam, benneg ti Media agingga iti Ararat iti amianan, Cilicia iti Asia Menor iti laud, Siria ken Israel (ngem saan a karaman ti Jerusalem), kasta met ti Egipto, Arabia, ken Babilonia iti abagatan. Nalawag nga isu ti “naindaklan ken madaydayaw nga Asenapar” a natukoy iti Esdras 4:10.​—Kitaenyo ti ASENAPAR.

Ti pannakarba ti imperio. Ti Babylonian Chronicle B.M. (British Museum) 21901 ibinsabinsana ti pannakarba ti Nineve (kabesera ti Asiria) kalpasan ti maysa nga ilalakub dagiti nagtipon a puersa da Nabopolassar (ari ti Babilonia) ken Cyaxares a Medo bayat ti maika-14 a tawen ni Nabopolassar (632 K.K.P.): “Ti siudad [pinagbalinda] a rebba a turturod ken bumbunton [(ti reggaay)].” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 305; kukuada dagiti braket ken parentesis.) Iti kasta dimteng ti nakababain a panagpatingga ti narungsot nga Imperio ti Asiria.​—Isa 10:12, 24-26; 23:13; 30:30-33; 31:8, 9; Na 3:1-19; Sof 2:13.

Sigun iti isu met laeng a cronica, idi maika-14 a tawen ni Nabopolassar (632 K.K.P.), pinadas ni Ashur-uballit II nga itultuloy ti Asirio a turay, nga agturay manipud Haran kas kabeserana a siudad. Kunaen daytoy a cronica, bayat ti maika-17 a tawen ni Nabopolassar (629 K.K.P.): “Iti bulan a Duʼuzu, ni Ashur-uballit, ari ti Asiria, (ken) ti maysa a dakkel a [buyot ti] E[gi]pto [nga immay tumulong kenkuana] binallasiwda ti karayan (Eufrates) ken [nagmartsada] a mangparmek iti Harran.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 305; kukuada dagiti braket ken parentesis.) Kinapudnona, padpadasen manen ni Asur-uballit a parmeken dayta a siudad kalpasan nga isu napadisi. Daytoy a rekord ket maitunos iti salaysay mainaig iti inaramid ni Faraon Necoh a nailanad iti 2 Ar-ari 23:29, a dayta ti nakaigapuan ti ipapatay ni Ari Josias ti Juda (a. 629 K.K.P.). Kunaen daytoy a teksto a ni “Faraon Necoh nga ari ti Egipto simmang-at a napan iti ari ti Asiria iti igid ti karayan Eufrates”​—nabatad a tapno tulonganna dayta nga ari. Ti “ari ti Asiria” a napanan ni Necoh mabalin la ketdi nga isu ni Ashur-uballit II. Saan a nagballigi ti panangdarupda iti Haran. Iti kasta, nagpatingga ti Imperio ti Asiria.

Ti titulo nga “ari ti Asiria” ket nagaplikar iti Persiano nga ari (Dario Histaspis) a nangituray iti daga ti Asiria idi tiempo ti pannakabangon manen ti templo idiay Jerusalem (nairingpas idi 515 K.K.P.).​—Esd 6:22.

Asiria iti Padto. Nadakamat ti Asiria iti padto nga inyebkas ni Balaam idi agarup tawen 1473  K.K.P. (Nu 24:24) Ti adu a pannakatukoy ti Asiria ket masarakan kadagiti padto da Isaias, Jeremias, Ezequiel, Mikias, Nahum, Sofonias, ken Zacarias, ngem ti pammakdaar maipapan iti panangrebbek ti Asiria iti makin-amianan a pagarian ti Israel ket naibinggas iti intero a padto ni Oseas. Namin-adu a nakondenar ti panagtalek ti apostata nga Israel ken Juda iti pagano a nasnasion, a masansan nga agallaallada iti nagbaetan ti Egipto ken Asiria, kas iti “ampapaok a kalapati nga awanan puso.” (Jer 2:18, 36; Un 5:6; Eze 16:26, 28; 23:5-12; Os 7:11) Sibabatad a nadeskribir dagiti makadidigra a pagbanagan ti kasta a tignay. (Eze 23:22-27) Naipadto met ti pannakaipababa dagiti Asirio ken ti pannakaisubli dagiti naidestiero nga Israelita iti pagtaenganda a daga. (Isa 11:11-16; 14:25; Jer 50:17, 18; Eze 32:22; Zac 10:10, 11) Kamaudiananna, naipadto pay ketdi ti tiempo inton maadda ti natalna a relasion iti nagbaetan ti Asiria ken Egipto ket maikaykaysadanto iti Israel buyogen ti parabur ti Dios ken agbalinda a “maysa a bendision iti tengnga ti daga.”​—Isa 19:23-25.

[Ladawan iti panid 280]

Kitikit manipud makin-amianan a palasio idiay Nineve. Tagtagiragsaken ti ari ken ti reynana ti maysa a pasken iti minuyongan; ti ulo ti maysa a naparmek nga ari ket adda iti kayo iti sango ti umaarpa

[Ladawan iti panid 282]

Asirio a karkaruahe nga awitda dagiti narelihiosuan a simbolo iti panagturongda iti gubat

[Ladawan iti panid 284]

Benneg ti pader manipud Nimrud a mangipakpakita kadagiti Asirio a soldado a mangipampanaw iti didios ti maysa a naparmek a siudad