KRISTIANO A GRIEGO A KASURATAN

Naawagan a kasta tapno maiduma iti sakbay ti panawen-Kristiano a Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Daytoy a naud-udi a paset ti Biblia ket kadawyanna a maaw-awagan iti Baro a Tulag.​—Kitaenyo ti BIBLIA.

Duapulo ket pito a kanonikal a libro ti mangbukel iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kalpasan ti ipapatay ni Jesus, walo a lallaki​—da Mateo, Marcos, Lucas, Juan, Pablo, Santiago, Pedro, ken Judas​—ti nangisurat kadagitoy a libro iti sidong ti pannakapaltiing. Saan nga amin dagitoy a lallaki simmurotda ken Jesus bayat ti ministeriona; iti kinapudnona, kas iti sigurado a pagaammo, ti laeng tallo nga apostol a da Mateo, Juan, ken Pedro ti simmursurot kenkuana. Mabalin a ni Marcos daydiay “maysa nga agtutubo a lalaki” a simmurot ken Jesus manipud saan unay nga adayo kalpasan a naaresto ni Jesus. (Mr 14:51, 52) Idi Pentecostes, adda a naikuyog kadakuada da Santiago, Judas, ken nalabit ni Marcos. (Ara 1:13-15; 2:1) Idi agangay, nakomberte ni apostol Pablo. Amin dagitoy a mannurat sisisinged a naitimpuyogda iti bagi a manarawidwid iti umuna-siglo a kongregasion idiay Jerusalem.

Ania a pagsasao ti orihinal a nakaisuratan dagitoy a libro? Malaksid iti libro ti Mateo, a Hebreo ti orihinal a nakaisuratanna ken idi agangay naipatarus iti Griego, amin dagiti dadduma pay a 26 a libro naisuratda iti gagangay a Griego, Koine, ti sangalubongan a pagsasao iti daydi a tiempo.​—Kitaenyo ti MATEO, NAIMBAG A DAMAG SIGUN KEN.

Amin dagitoy a napaltiingan a Kristiano a lallaki nayanakda a Judio iti lasag (Ro 3:1, 2), ngem saan a naiparparna laeng a Griego ti inaramatda kadagiti suratda. Saan a pannakikomunikar dagitoy iti sumagmamano laeng a tattao no di ket nairanta a maiwaras a sisasaknap, tapno basaen ken pagadalan dagiti amin a kongregasion. (Col 4:16; 1Te 5:27; 2Pe 3:15, 16) Dagiti mannurat addada iti sidong ti nadibinuan a bilin nga irakurakda daytoy a naimbag a damag ken isuroda agingga iti kaadaywan a paset ti daga, kadagiti lugar a saan a mabasbasa ti Hebreo ken Latin. (Mt 28:19; Ara 1:8) Uray kadagiti teritoria nga as-asideg iti Palestina, umad-adu idi ti bilang dagiti di Judio a maikamkameng kadagiti lokal a kongregasion. Kasta met, no agad-adawda manipud Hebreo a Kasuratan, dagitoy a mannurat masansan nga aramatenda ti Griego a Septuagint.

Dagiti libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan, a nailanad sigun iti pattapatta a tawen (K.P.) a pannakaisuratda, isu dagiti sumaganad: Mateo, 41; 1 ken 2 Tesalonica, 50 ken 51; Galacia, 50-52; 1 ken 2 Corinto, 55; Roma, 56; Lucas, 56-58; Efeso, Colosas, Filemon, Filipos, 60-61; Hebreo, Aramid, 61; Santiago, sakbay ti 62; Marcos, 60-65; 1 Timoteo, Tito, 61-64; 1 Pedro, 62-64; 2 Pedro, 64; 2 Timoteo, Judas, 65; Apocalipsis, 96; Juan ken 1, 2, 3 Juan, 98. Daytoy a periodo a nakurang nga 60 a tawen dakkel ti nakaigidiatanna iti gistay 11 a siglo a kapaut ti pannakairingpas ti Hebreo a Kasuratan.

Idi dimteng ti tiempo a panamagtitipon kadagitoy a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti maymaysa a tomo, saan a napagsasaganad dagitoy sigun iti tiempo a pannakaisuratda. Imbes ketdi, lohikal ti pannakaurnosda sigun iti suheto a salsalaysayenda, ken mabalin a maklasipikar kas (1) ti lima a historikal a libro dagiti Ebanghelio ken ti Aramid, (2) ti 21 a surat, ken (3) ti Apocalipsis.

Ti uppat nga Ebanghelio (ti sao nga “Ebanghelio” kaipapananna ti “naimbag a damag”), nga insurat da Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan, ipaayandatayo iti napamimpat a historikal a salaysay maipapan iti biag ken aramid ni Jesus, a ti tunggal salaysay ket naiduma iti sabali. Ti umuna a tallo kadagitoy ket no dadduma maawagan iti sinoptiko (kayatna a sawen “agkakaasping a panangmatmat”) agsipud ta iti relatibo a pamay-an agkakaasping ti panangibinsabinsada iti ministerio ni Jesus no idilig iti Ebanghelio ni Juan, kaskasdi a ti tunggal maysa iyanninawna ti kabukbukodan a wagas ti panagyebkas ti mannurat. Ti Ebanghelio ni Juan ikabilna ti sumagmamano a detalye a linibtawan dagiti tallo. Kalpasanna, iti daytoy a lohikal a panagsasaganad, sumaruno ti Aramid dagiti Apostol, nga aglaon iti pakasaritaan ti kongregasion Kristiano a naipasdek idi Pentecostes ken agpatpatuloy agingga iti gistay 30 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus.

Ti ar-aramid iti uneg ti kongregasion, dagiti parikut dayta, ti publiko a panangasaba dayta, ti dadduma pay a pribilehio dayta, ken dagiti namnama dayta ket naibinsabinsa iti 21 a surat a sumaruno iti historikal a benneg. Nainaganan ni Pablo bilang mannurat ti 13 a surat. Gagangay met a maikunkuna a gapuanan ni Pablo ti surat kadagiti Hebreo. Sumaruno kadagitoy a surat isu ti agsasaganad pay a sursurat, a ti kaaduan kadagita ket insurat da Santiago, Pedro, Juan, ken Judas agpaay kadagiti amin a kongregasion iti pangkaaduan. Kamaudiananna, kas naragsak a pagnguduan ti intero a Biblia, isu ti Apocalipsis buyogen ti panangipakaunana kadagiti nakaskasdaaw a pasamak iti masanguanan.

Kasano kaadu ti panagadaw dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan manipud Hebreo a Kasuratan?

Ginasut a daras a nagadaw dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan manipud Hebreo a Kasuratan. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti Baro a Lubong a Patarus idatagna ti 320 a teksto kas direkta a panagadaw manipud Hebreo a Kasuratan. Sigun iti maysa a listaan nga impablaak da Westcott ken Hort, agarup 890 ti napagtitipon a dagup dagiti panagadaw ken panangtukoy. (The New Testament in the Original Greek, Graz, 1974, Tomo I, p. 581-595) Ti amin a napaltiingan a Kristiano a mannurat nagadawda kadagiti pagulidanan manipud Hebreo a Kasuratan. (1Co 10:11) Dagitoy a Kristiano a mannurat di pagduaduaan nga inaramatda ti nadibinuan a nagan a Jehova no agadawda manipud Hebreo a Kasuratan. Dagitoy a mannurat iti naud-udi a tiempo bigbigenda ken iramanda ti Hebreo a Kasuratan kas impaltiing ti Dios ken makagunggona agpaay iti naan-anay a pannakakabal ti tao ti Dios maipaay iti tunggal naimbag nga aramid.​—2Ti 3:16, 17; 2Pe 1:20, 21.

Kalpasan ti ipapatay dagiti apostol, kasta unay ti panagadaw dagiti di napaltiingan a mannurat manipud iti Griego a Kasuratan, kas met laeng ti panagadaw dagiti napaltiingan a Kristiano a mannurat ti Biblia manipud iti addan kasakbayanda.

Maipaay iti panamagdilig a panagadal, adda mabalin nga aramaten a nasurok a 13,000 a papiro ken vellum a manuskrito nga aglaon iti intero wenno paset ti Kristiano a Griego a Kasuratan, napetsaan iti maika-2 agingga iti maika-16 a siglo. Kadagitoy, agarup 5,000 ti Griego, ket ti natda nadumaduma pay a pagsasao. Nasurok a 2,000 kadagiti kadaanan a kopia ti aglaon kadagiti Ebanghelio, ket nasurok a 700 ti aglaon iti sursurat ni Pablo. Nupay awan itan dagiti mismo nga orihinal a surat, dagiti kopia napetsaanda iti maikadua a siglo, nga asideg unay iti tiempo a pannakaisurat dagiti orihinal a kopia. Iti panaglabas ti adu a tawen, dagitoy a nakaad-adu a manuskrito natulonganda dagiti Griego nga eskolar a mangpataud iti napasayaat unay a Griego a teksto ti Kasuratan, nga iti adu a pamay-an patalgedanna ti kinamapagpiaran ken kinatarnaw dagiti agdama-aldaw a patarustayo iti Kristiano a Griego a Kasuratan.​—Kitaenyo ti MANUSKRITO TI BIBLIA.

Gapu iti daytoy kasta unay kaaduna a manuskrito, natignay ti maysa nga eskolar a mangikuna: “Ti kaaduan a sasao iti Baro a Tulag ket saanen a kasapulan nga anagen buyogen ti kritisismo, agsipud ta awan nagdudumaan dagitoy, ken masapul laeng a makopia dagita. . . . No ipuera ti babassit laeng a nagdudumaan, kas kadagiti pannakabalbaliw ti panagsasaganad, ti pannakaipasngat wenno pannakalibtaw ti artikulo dagiti piho a nagan, ken umasping kadagita, dagiti mapagduaduaan pay laeng a sasao, iti panagkunami, saanda latta a malab-awan uray ti nasurok nga apagkasangaribu a paset ti intero a Baro a Tulag.” (The New Testament in the Original Greek, Tomo I, p.561) Mabalin a mainayon iti daytoy ti kapaliiwan ni Jack Finegan: “Kasta met a nakaskasdaaw unay ti asideg a panagnaig iti tiempo iti nagbaetan dagiti kadadaanan a manuskrito ti Baro a Tulag ken dagiti orihinal a teksto. . . . Maipaay iti pannakaammotayo iti sursurat ti kaaduan kadagiti klasikal nga autor, agpannuraytayo kadagiti manuskrito, a ti kadadaanan kadagitoy ket naggapu iti maysa a tiempo iti nagbaetan ti maikasiam ken maikasangapulo ket maysa a siglo A.D. . . . Gapuna, mapatalgedan ti kinasigurado ti teksto ti Baro a Tulag nga ad-adda pay ngem iti kinasigurado ti aniaman a sabali pay a kadaanan a libro. Ti sasao nga inaramat dagiti mannurat iti Baro a Tulag agpaay iti lubongda ken iti panawenda linasatda ti ad-adu pay a milia ken siglo agingga kadatayo, a ti kaaduan kadagita a sasao ket di nabaliwan ti pormada ken sigurado a saan a kimmapuy ti bilegda.”​—Light From the Ancient Past, 1959, p. 449, 450.

Kas nasken a paset ti naisurat a Sao ti Dios, di magatadan ti pateg ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Aglaonda iti uppat a salaysay maipapan iti ministerio ti bugbugtong nga Anak ti Dios, agraman ti namunganayanna, ti sursurona, ti ulidanna, ti sakripisio nga ipapatayna, ken ti panagungarna. Ti historikal a rekord maipapan iti pannakabuangay ti kongregasion Kristiano ken ti pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu, a makagapu a rimmang-ay a sibaballigi unay dayta, kasta met dagiti detalye maipapan kadagiti parikut dayta ken no kasano a nataming dagita​—ti isuamin daytoy ket nasken maipaay iti panagandar ti pudno a kongregasion Kristiano ita. Ti nadumaduma a libro a sinaggaysa a naisurat maipaay iti espesipiko a tattao wenno kasasaad, wenno buyogen ti naisangsangayan a kalat ken panggep, napagtitiponda amin tapno mabukel ti dakkel, napagkaykaysa, ken naan-anay a gapuanan a kompleto dagiti detalyena. Komplementuan ken an-anayenda ti kanon ti Biblia, ket iti agdama, tagipatgen, paginteresan, ken pakaseknan ti kaaduan kangrunaanna ti naespirituan nga Israel, nga isu ti kongregasion ti Dios, ngem kasta met ti amin a tattao a manggunggun-od iti anamong ti Dios.

Maipaay iti impormasion maipapan kadagiti linaon ti 27 a libro, dagiti mannurat kadagita, ti tiempo a pannakaisuratda, ken pammaneknek iti kinaumiso, kitaenyo ti sinaggaysa a libro sigun iti naganda.