EDUKASION

Ti panangiburay wenno pananggun-od iti pannakaammo ken nasigo nga aramid. Ti edukasion ket maipaay babaen ti (1) panangilawlawag ken panangulit; (2) disiplina, panangsanay a naipakat buyogen ti ayat (Pr 1:7; Heb. 12:5, 6); (3) kabukbukodan a panagpaliiw (Sal 19:1-3; Ec 1:12-14); (4) panangtubngar ken panangbabalaw (Sal 141:5; Pr 9:8; 17:10).

Ni Jehova a Dios ti naindaklan nga Edukador ken Manangisuro, nga awan kapadpadna. (Job 36:22; Sal 71:17; Isa 30:20) Ni Adan a naindagaan nga anak ti Dios naparsua nga addaan pannakabael nga agsao iti pagsasao. (Ge 2:19, 20, 23) Immawat iti pannursuro maipapan iti panamarsua (Ge kap 1, 2) ken pammilin maipapan kadagiti kalikaguman ti Dios maipaay kenkuana.​—Ge 1:28-30; 2:15-17.

Iti Kagimongan Dagiti Patriarka. Iti intero a Biblia, ti pamilia isu ti pamunganayan a yunit iti panangiburay iti edukasion. Iti kaunaan a kagimongan, ti ama isu ti ulo ti pamilia ken ti sangakabbalayan, a mabalin a maysa pay ketdi a dakkel a komunidad, kas iti sangakabbalayan ni Abraham. Ti ulo ti pamilia pagrebbenganna ti pannakaipaay ti edukasion ti sangakabbalayanna. (Ge 18:19) Ti nasayaat a pannakasanay nga imparangarang ni Jose ipatuldona a da Isaac ken Jacob tinuladda ni amada nga Abraham iti panangisuro kadagiti annakda. (Ge 39:4, 6, 22; 41:40, 41) Ni Job iti daga ti Uz, adayo a kabagian ni Abraham, imparangarangna nga adda pannakaammona iti nasientipikuan a bambanag ken kadagiti panagrang-ay ti industria idi kaaldawanna, ket impaayan ni Jehova iti leksion iti pakasaritaan ti sangaparsuaan.​—Job 9:1, 9; kap 28, 38-41.

Iti daydi met laeng a tiempo adun ti pannakaammo idiay Egipto maipapan iti astronomia, matematika, geometria, arkitektura, panagbangon, ken dadduma pay nga arte ken siensia. Malaksid iti pannakagun-odna manipud ken inana iti edukasion iti panagdaydayaw ken Jehova (Ex 2:7-10), “nasursuruan ni Moises iti isuamin a kinasirib dagiti taga Egipto. Iti kinapudnona, mannakabalin idi iti sasao ken ar-aramidna.” (Ara 7:22) Nupay dagiti Israelita ket ad-adipen idiay Egipto, kabaelanda idi ti agbasa ken agsurat ken mangisuro kadagiti annakda. Sakbay unay ti iseserrekda iti Naikari a Daga, naibilin kadakuada nga isuratda ti bilbilin ti Dios kadagiti bautek ti balbalayda ken kadagiti ruanganda, iti piguratibo a pamay-an, ket isuroda dagiti annakda iti linteg ti Dios. Siempre, daytoy ket iti Hebreo a pagsasao.​—De 6:6-9; idiligyo ti De 27:3; Jos 8:32.

Edukasion iti Sidong ti Linteg Sakbay ti Pannakaidestiero. Dagiti nagannak pay laeng ti kangrunaan nga edukador, a makinrebbeng iti pannakaisuro dagiti annakda. (Ex 12:26, 27; De 4:9; 6:7, 20, 21; 11:19-21) Ti naespirituan, moral, ken mental nga edukasion manipud kinaubing nga agpatpatuloy ket imbilang dagiti Judio kas maysa kadagiti kangrunaan nga annongen dagiti nagannak sipud pay rugrugi ti pakasaritaanda. Ti ama ni Samson, ni Manoa, inkararagna ti pannakaiwanwan no kasano ti rumbeng a pannakasanay ti anakna. (Uk 13:8) Ti ama isu ti kangrunaan a manangisuro, ngem nangisuro met ti ina, a nangnangruna a pinaregtana ti ubing nga agtungpal iti pannursuro ken disiplina ti ama. (Pr 1:8; 4:1; 31:26, 27) Nabigbig dagiti nagannak a ti umiso a pannakasanay bayat ti kinaagtutubo saluadanna ti umiso a kababalin kadagiti maud-udi a tawen.​—Pr 22:6.

Dagiti annak masapul nga ipakitaanda dagiti nagannakda iti kadakkelan a panagraem. Siiinget a naaramat ti pagbaut kas simbolo ti autoridad dagiti nagannak. (Pr 22:15) Maaramat idi dayta buyogen ti ayat, ngem nakaro ti disiplina a maipaay iti nasukir nga anak, a ti pagbaut literal no dadduma. (Pr 13:24; 23:13, 14) Mabalin a mapapatay ti ubing nga anak a mangilunod wenno kumabil kadagiti nagannakna. (Le 20:9; Ex 21:15) Maubor idi ti saan nga agbalbaliw a rebelioso a natataenganen nga anak. (De 21:18-21) Kinapudnona, ti umuna a bilin nga addaan iti kari isu ti maikalima kadagiti Sangapulo a Bilin: “Dayawem ni amam ken ni inam, . . . tapno agbayag dagiti aldawmo ken naimbag ti lak-ammo iti daga nga ited kenka ni Jehova a Diosmo.”​—De 5:16; Efe 6:2, 3.

Patinayon ken di agsarday ti edukasion nga ipaay idi dagiti nagannak, iti pagtaengan, iti trabaho, wenno no agdaldaliasatda, ket saan laeng a berbal ken mangdisiplina dayta no di ket babaen met iti ulidan, ta ti linteg ti Dios ti mangiwanwan kadagiti nagannak iti amin nga ar-aramidda iti biag. Ti ipapan kadagiti piesta idiay Jerusalem iti mamitlo iti makatawen nangipaay iti edukasion iti geograpia, ket iti isu met laeng a gundaway, ti ubing makaam-ammona dagiti kailianna manipud intero a daga ti Israel.​—De 16:16.

Malaksid iti narelihiosuan nga edukasion, dagiti agtutubo a lallaki makagun-odda iti edukasion babaen iti panangsurotda iti sekular a panggedan ti amada wenno panagsursuro iti maysa a pagsapulan. Babaen iti espiritu ti Dios, dagiti nasigo unay a tumatrabaho a da Bezalel ken Oholiab napagbalinda a kualipikado a mangisuro iti sabsabali bayat ti pannakaibangon ti tabernakulo idiay let-ang. (Ex 35:34) Dagiti agtutubo a babbai iti maysa a sangakabbalayan masursuroda dagiti annongen ti asawa a babai, ket dagitoy a mainanama nga assawa a babbai nasanayda a maaddaan iti dakkel a panagraem kadagiti assawada, kas inyulidan ni Sara. (Ge 18:12; 1Pe 3:5, 6) Ti naimbag nga asawa a babai aduan iti abilidad, magapuanan, ken pagrebbengan, kas nadeskribir iti Proverbio, kapitulo 31.

Agparang nga agpadpada ti ubbing a lallaki ken babbai nga immawat iti pannakasanay iti musika. Adda idi babbai a musikero ken kumakanta. (1Sm 18:6, 7) Kadagiti Levita a lallaki, adda dagiti managputar iti kankanta ken daniw, dagiti musikero, ken dagiti kumakanta.​—Sal 87:Sup; 88:Sup; 1Cr 25.

Ti Dios inlasinna met ti intero a tribu ni Levi kas bunggoy a mangedukar maipapan iti relihion. Nainaguraran ti kinapadi idi 1512 K.K.P. Ti maysa kadagiti kangrunaan nga akem dayta isu ti panangedukar kadagiti umili iti linteg ti Dios. Kas manangibabaet, ni Moises a Levita ket, siempre, manangisuro kadagiti umili iti linteg ti Dios (Ex 18:16, 20; 24:12), ket ti papadi, agraman dagiti di papadi a Levita, naparebbenganda iti panangsigurado a dagiti umili natarusanda dagiti amin nga alagaden a sinao ni Jehova babaen ken Moises. (Le 10:11; 14:57; De 17:10, 11; 2Cr 15:3; 35:3) Dagiti Levita ibasada idi ti Linteg kadagiti umili. Publiko a naaramid daytoy maipaay kadagiti amin nga umili iti tiempo ti Piesta dagiti Abong-abong iti tawen ti Sabbath, ket ditoy awan ti panaglalasin sigun iti edad wenno sekso, no di ket amin dagiti umili, nataengan ken ubing, agraman ti ganggannaet nga agnanaed iti uneg dagiti ruangan ken amin a makaawat, maummongda a sangsangkamaysa tapno denggenda ti panagbasa. (De 31:9-13) Ni Ari Jehosafat, iti maikatlo a tawen ti panagturayna, nangyussuat iti kampania a panangisuro idiay Juda, a nangibaon kadagiti prinsipe, papadi, ken Levita iti maysa a panangrikus iti intero a Juda tapno isuroda dagiti umili iti linteg ti Dios.​—2Cr 17:9.

Ti dakkel a paset ti Hebreo a Kasuratan ket buklen ti daniw, a maysa nga epektibo a tulong iti panagikabesa, no edukasion ti pagsasaritaan. Ti Hebreo a daniw saan a nayebkas sigun iti panagaarngi iti uni no di ket iti panagkakaasping ti kapanunotan, ritmo ti kapanunotan. Naaramat met dagiti nabileg a pangipadis a sasao; naibatay dagitoy iti sangaparsuaan, bambanag a pagaammo ti isuamin, uray pay ti ubbing. Naaramat dagiti alpabetiko nga akrostiko, nga iti dayta dagiti letra a pangrugian dagiti bersikulo naurnosda sigun iti panagsasaganad dagiti alpabeto. (Sal 25, 34, 37, 111, 112, 119; Pr 31:10-31; Un 1-4) No dadduma, ti sumagmamano a bersikulo mangrugi iti isu met laeng a letra; kas pagarigan, iti maika- 119 a Salmo, walo a linia ti mangrugi iti Hebreo a letra nga ʽaʹlef, walo ti mangrugi iti beth, ken dadduma pay, tapno makompleto ti 176 a linia maipaay iti 22 a letra ti Hebreo nga alpabeto.

Kalpasan ti Pannakaisubli. Kalpasan ti isusubli manipud Babilonia ken ti pannakaibangon manen ti templo, ti kadakkelan a kasapulan isu idi ti edukasion dagiti umili iti pudno a panagdaydayaw. Ti eskriba a ni Esdras ket edukado unay a tao ken managkopia iti Biblia. (Esd 7:1, 6) Nanggupgop ni Esdras iti adu a rekord, ket kinopiana ti kanon ti Hebreo a Kasuratan ken naaddaan iti paset iti pannakaurnos dayta. Kanayonanna, nangisayangkat iti sapasap a panangedukar iti nasion ti Israel maipapan iti linteg ti Dios. Iti panangaramidna iti daytoy, itungtungpalna dagiti annongenna kas Levitico a padi. (Esd 7:11, 12, 25) Inorganisarna ti papadi ken dagiti Levita a nagsubli manipud Babilonia, tapno maipatungpal ti maysa a programa iti edukasion agpaay kadagiti napagsubli nga Israelita ken iti annakda kas panangipasubli iti pudno a panagdaydayaw. (Ne 8:4-9) Dagiti Hebreo a managkopia, wenno eskriba (Soferim), ket lallaki a naedukaran iti Linteg, ket nupay saan nga amin dagitoy ket Levita, nagbalinda a kangrunaan iti panangisuro kadagiti tattao. Nupay kasta, bayat ti panaglabas ti tiempo, nangiserrekda iti adu a tradision ket minulitanda ti pudno a sursuro ti Sao ti Dios.​—Kitaenyo ti ESKRIBA.

Edukasion idi Umuna a Siglo K.P. Nagtultuloy a dagiti nagannak ti kangrunaan a makinrebbeng iti panangipaay iti edukasion iti annakda, nangnangruna bayat ti kinaubingda. (2Ti 1:5; 3:14, 15) Maipapan ken Jesus, mabasatayo a napadakkel idiay Nazaret babaen ti pannakaamana ken ti inana ket nagtultuloy a dimmakkel ken pimmigsa, a napno iti kinasirib. Iti edad a 12 napagsiddaawna dagiti mannursuro idiay templo gapu iti pannakaawatna ken kadagiti sungbatna. (Lu 2:41, 46-52) Nagtultuloy a dagiti eskriba ti kangrunaan nga edukador iti publiko ken kadagiti eskuelaan a naipasdek kadagiti sinagoga. (Kitaenyo ti SINAGOGA.) Naisuro ti pisikal a siensia kasta met ti Linteg ken dagiti rabbiniko a sursuro a nainayon iti Linteg. Nakalikaguman met a dagiti nagannak suruanda ti annakda iti maysa a pagsapulan.

Ni Jesus ti kalaingan pay laeng a mannursuro. Uray kadagiti kapanawenanna isu nabigbig kas mannursuro a nagpaiduma ti impluensia ken kinalatakna. Isu inaw-awagan dagiti adalanna iti “Rabbi,” a kaipapananna ti “Mannursuro” wenno “Manangisuro.” (Mr 9:5; kitaenyo ti RABBI.) No dadduma, binigbig pay ketdi dagiti kabusorna ti nagsayaat a panagsasaona, ket iti maysa a gundaway, dagiti opisial nga imbaon dagiti Fariseo a mangtiliw kenkuana, idi napagsaludsodanda no apay a nagsublida nga ima-ima, insungbatda: “Awan pay a pulos sabali a tao a nagsao iti kastoy.”​—Jn 7:46; Lu 20:39, 40; Mr 12:32, 34.

Umuna iti amin, kas kinunana, saan a nagsao ni Jesus iti bukodna a nakem no di ket immay iti nagan ni Amana ken sinaona ti bambanag a naadalna manipud ken Amana. (Jn 5:19, 30, 43; 6:38; 10:25) Adda nakasingsinged a relasion iti nagbaetanda ken Jehova a Dios, yantangay ni Jesus ket bugbugtong nga Anakna manipud langlangit, ket gapu iti dayta isu ti kasasayaatan a mannursuro maipapan kadagiti kualidad, ar-aramid, ken pangpanggep ni Amana. (Mt 11:27) Adda kenkuana ti maikadua a kapatgan a kualipikasion ti maysa a naimbag a mannursuro ta inayatna dagidiay sinuruanna. (Mr 10:21; Jn 13:1, 34; 15:9, 12) Manmano dagiti mannursuro a nagayat kadagiti adalanda iti kasta unay, a situtulokda a mangipaay iti biagda agpaay kadakuada, kas iti inaramid ni Jesus. (Jn 15:13) Maawatanna ti pampanunot dagiti agim-imdeng kenkuana. (Jn 2:25) Addaan iti nauneg a panangilasin. (Lu 6:8) Iti panangisurona, awan iti pusona dagiti managimbubukodan a panaginteres, ta awanan basol ken awanan allilaw. (Heb 7:26) Saan a nangisuro buyogen ti napilosopiaan a sasao dagiti eskriba no di ket nagusar kadagiti pangngarig a nainaig iti inaldaw a bambanag. Gapu itoy, nalaka pay laeng a matarusan ita dagiti sursurona. Ti pannursurona napnuan kadagiti pangngarig.​—Kitaenyo ti PANGNGARIG.

Ti sursuro ni Jesus ramanenna ti pannubngar ken disiplina. (Mr 8:33) Nangisuro babaen iti ulidan, kasta met babaen iti sao; gapuna personal nga intungpalna ti napinget a kampania ti panangasaba ken panangisuro. Ti panagsaona addaan autoridad a di maartapan dagiti eskriba; nabuyogan daytoy iti nasantuan nga espiritu ti Dios, a nagpaay kas pammatalged a dagiti sursurona addaan nailangitan a pannakasuporta, iti kasta, buyogen ti autoridad ken pannakabalin, kabaelanna a bilinen dagiti sairo a rummuarda manipud kadagidiay nagungganda. (Mr 1:27; Lu 4:36) Isu natured ken awanan buteng iti panangkondenarna kadagiti ulbod a mannursuro a manglapped iti sabsabali a dumngeg kadagiti sursurona.​—Mt 23.

Edukasion ken ti Kongregasion Kristiano. Dagiti adalan ni Jesus sinurotda dagiti addangna iti Nakristianuan a trabaho a panangedukar ken nagballigida a kas kenkuana. Saanda laeng nga inkasaba ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios iti sadinoman no di ket insuroda pay dagidiay dumngeg. (Ara 2:42) Kas ken Jesus, naturedda ken nagsaoda nga addaan autoridad. (Ara 4:13, 19, 20; 5:29) Ti espiritu ti Dios inikkanna ida iti bileg ken nangted iti pammaneknek a ti sursuroda addaan nadibinuan nga anamong. Nangisuroda idiay templo, kadagiti sinagoga, ken iti binalaybalay. (Ara 5:16, 21; 13:14-16; 20:20) Nakitaripnongda kadagiti padada a Kristiano maipaay iti panangisuro ken panagpipinnaregta iti ayat ken nasayaat nga ar-aramid.​—Ara 20:7, 8; Heb 10:24, 25.

Dineskribir ni apostol Pablo ti nadumaduma nga akem ken ar-aramid iti kongregasion nga intungpal dagiti mataengan a lallaki, a karaman kadagita ti panagbalin a mannursuro. Impakitana nga edukasion ti panggep dagitoy amin nga aramid, agpaay iti pannakasanay dagiti sasanto, maipaay iti trabaho a panagministerio, maipaay iti pannakapabileg ti bagi ti Kristo. (Efe 4:11-16) Intungpal ti kongregasion ti maysa a patinayon a programa ti edukasion iti Sao ti Dios, kas naibalabala iti 1 Corinto kapitulo 14. Amin dagiti kameng ti kongregasion Kristiano, uray dagiti babbai, agbalinda a mannursuro; mangaramidda iti ad-adalan kadagiti tattao iti lubong. (Ara 18:26; Heb 5:12; Ro 12:7) Ngem iti uneg ti kongregasion a mismo nadutokan nga agaywan dagiti mataengan a lallaki, kas kada Timoteo ken Tito. (1Ti 2:12) Ti kakasta a lallaki ket kasapulan a dagidiay kualipikado a mangisuro iti kongregasion ken mangilinteg iti bambanag a mabalin nga awan iti urnos. Kasapulan nga agannadda unay tapno masigurado nga umiso ken makapasalun-at ti sursuroda.​—1Ti 4:16; 2Ti 4:2, 3; Tit 2:1.

Bassit ti sawen ti Biblia maipapan iti pisikal nga edukasion, malaksid iti ibalakad ni apostol Pablo: “Ta ti panagsanay iti bagi bassit ti maigunggonana; ngem ti nadiosan a debosion makagunggona iti amin a bambanag, ta addaan kari a biag itan ken daydiay nga umay.” (1Ti 4:8) Nupay kasta, kasapulan ti pisikal a kinaganaygay iti napinget a panangasaba ken panangisuro, kas maiparparegta. Adu a pannagna ti inaramid ni Jesus. Kasta met idi dagiti adalanna; kas pagarigan, adu a panagdaliasat ti karaman iti ministerio ni Pablo, nga iti daydi a tiempo kaipapananna ti adu a pannagna.

Bassit ti kunaen ti Biblia maipapan iti sekular nga edukasion. Pakdaaranna dagiti Kristiano a saanda a makibibiang kadagiti pilosopia ti tattao ket saanda met a busbosen ti tiempoda tapno maigamer kadagiti minamaag ken di makagunggona a panagus-usisa. Siiinget a mamatigmaan maibusor iti pannakisinnukat iti kapanunotan kadagidiay saan a mamati iti Dios ken iti Saona. (1Ti 6:20, 21; 1Co 2:13; 3:18-20; Col 2:8; Tit 3:9; 1:14; 2Ti 2:16; Ro 16:17) Binigbig dagiti Kristiano nga obligadoda iti sanguanan ti Dios nga ipaayda a naimbag ti kasapulan dagiti pamiliada. No dadduma, kasapulan ti maysa a porma ti edukasion ken pannakasanay tapno kabalan ida maipaay iti kasta a sekular a panggedan. (1Ti 5:8) Ngem manipud iti pakasaritaan dagiti nagkauna a Kristiano, masarakantayo a kangrunaanna nga interesadoda iti aniaman a lehitimo a pamay-an tapno maikasabada ti “naimbag a damag,” iti edukasion mainaig iti Biblia agpaay iti bagbagida ken kadagiti amin a dumngeg kadakuada. (1Co 9:16) Kas iti kunaen ni Propesor E. J. Goodspeed, iti Christianity Goes to Press, (1940, p. 111):

“Nanipud iti kanito a naipasango dagiti Kristiano kadagiti posibilidad ti panagipablaak tapno mairakurakda ti ebanghelioda iti intero a lubong, naan-anay a ginundawayanda dagita a posibilidad, saan laeng a ti panagipablaak kadagiti baro a libro no di ket ti panagbirok kadagiti daan a libro tapno maipablaak, ket saan a pulos naawan kadakuada daytoy a napigsa a pagannayasan iti panagipablaak. Biddut nga ipapan a nangrugi dayta idi matakuatan ti panagimprenta; maysa dayta a pakabigbigan dagiti Nakristianuan a kababalin manipud A.D. 70 nga agpatpatuloy, a rimmayray bayat a nagbalin a nabatad ti kinabunga daytoy a pamay-an. Saan a kabaelan a depdepen dayta uray dagiti iraraut dagiti barbaro kasta met ti Nalidem a Panawen. Daytoy a kinapudno ket pammaneknek iti kasta unay a kinaregget, nga isu ti kadawyan a galad ti intero a nagkauna a Nakristianuan a panagbiag, a nangikagumaan a naan-anay ken awanan panangikedked a mangipan iti ebanghelio iti intero a sangatauan, saan laeng a babaen iti aramid ken sao no di ket babaen iti amin a kararang-ayan a pamay-an ti panagipablaak.”​—Kitaenyo ti ESKUELAAN; MANANGISURO.