ORAS

Ti Griego a sao a hoʹra (oras) ti naaramat iti Kristiano a Griego a Kasuratan a mangipasimudaag iti ababa a periodo ti tiempo; espesipiko ken piho a tiempo; wenno maysa a benneg ti aldaw. Iti Hebreo a Kasuratan, awan ti masarakan a termino nga agpaay iti “oras.” Dagiti nagkauna nga Israelita mabalin a biningbingayda ti aldaw iti uppat a paset. (Ne 9:3) Imbes a mangtukoy ti Hebreo a Kasuratan iti espesipiko nga or-oras, agaramat iti sasao a “bigat,” “agmatuon,” “tengnga ti aldaw,” ken “rabii” kas tiempo ti paspasamak. (Ge 24:11; 43:16; De 28:29; 1Ar 18:26) Kasta met, nalabit ti ad-adda a piho a pangtukoy iti tiempo ket “apaman nga agsilnag ti init” (Uk 9:33), “napalayupoy a paset ti aldaw” (Ge 3:8), “kapudot ti aldaw” (Ge 18:1; 1Sm 11:11), ken “tiempo ti ilelennek ti init” (Jos 10:27; Le 22:7). Maparti idi ti sakripisio iti Paskua “iti nagbaetan ti dua a rabii,” a nalabit ti oras kalpasan ti ilelennek ti init ken sakbay a nariwet unayen. (Ex 12:6) Pasingkedan daytoy ti sumagmamano nga eskolar, kasta met dagiti Karaite a Judio ken dagiti Samaritano, nupay kunaen dagiti Fariseo ken Rabbinista a dayta ket iti nagbaetan ti panagligsay wenno panagpababan ti init agingga iti mismo nga ilelenneknan.

Imbilin ti Dios a dagiti daton a mapuoran ket maidiaya iti altar “iti bigat” ken “iti nagbaetan ti dua a rabii.” Tunggal maysa kadagitoy a daton ket nabuyogan iti daton a bukbukel. (Ex 29:38-42) Gapuna maysa nga espesipiko unay a tiempo ti tuktukoyen ti sasao a “pannakaisang-at ti daton a bukbukel,” a ti konteksto ti mangibaga no naidiaya dayta iti bigat wenno rabii (kas iti 1Ar 18:29, 36), ken ti sasao a “tiempo ti sagut a daton iti rabii” (Da 9:21).

Napagkatlo ti rabii kadagiti tiempo a naawagan “panagbantay.” Nadakamat ti “panagbantay iti rabii” (Sal 63:6), “nagtengnga a panagbantay iti rabii” (Uk 7:19), ken “panagbantay iti bigat” (Ex 14:24; 1Sm 11:11).

Ti Aldaw a Buklen ti 24 nga Oras. Naikuna a ti Egipto ti nangbingbingay iti aldaw iti 24 nga oras​—12 nga oras ti lawag ken 12 nga oras ti sipnget. Saan a kanayon nga agpapada ti kaatiddog dagitoy nga oras iti tunggal aldaw gapu iti panagbaliw ti panawen, isu nga at-atiddog ti or-oras ti lawag ken ab-ababa ti or-oras ti sipnget no kalgaw (malaksid iti sentro ti globo). Ti agdama a pannakabingbingay ti aldawtayo iti 24 nga oras nga addaan 60 a minuto ti tunggal oras ket resulta ti panagtipon ti wagas a panagbilang dagiti Egipcio ken ti matematika dagiti Babilonio, a maaw-awagan iti sexagesimal a sistema (naikugnal iti numero nga 60). Nalabit nagtaud kadagiti Romano ti naud-udin a panagrang-ay ti panangbilang iti aldaw manipud tengnga ti rabii agingga iti sumaruno a tengnga ti rabii tapno maliklikan ti panagduduma iti kaatiddog ti or-oras gapu iti panawen.

Idi Umuna a Siglo. Idi umuna a siglo K.P., nagaramat dagiti Judio iti 12 nga oras a mangbukel iti or-oras a kaadda ti lawag, mangrugi iti ileleggak ti init. “Saan kadi nga adda sangapulo ket dua nga oras iti lawag ti aldaw?” kinuna ni Jesus. (Jn 11:9) Gapu itoy, nagduduma ti kaatiddog ti or-oras ti tunggal aldaw, depende iti panawen; ti kaatiddog ti orasda ket makipada iti or-orastayo no tiempo nga agpada ti kaatiddog ti aldaw ken rabii. Nabatad nga awan unay ti dakkel nga epekto daytoy a panagduduma ti kaatiddog ti oras ta saan a dakkel a banag dayta idiay Palestina. Ti rugi ti aldawda ket katupag ti agarup 6:00 t.b. iti orastayo. Iti pangngarig maipapan kadagiti trabahador iti kaubasan, nadakamat ni Jesus ti maika-3, maika-6, maika-9, maika-11 nga oras, ken, ti maysa nga oras kalpasan dayta, ti “rabii” (a dayta ti maika-12). Dagitoy nga agsasaruno a tiempo ket katupag ti orastayo nga 8:00 agingga iti 9:00 t.b., 11:00 t.b. agingga iti matuon, 2:00 agingga iti 3:00 t.m., 4:00 agingga iti 5:00 t.m., ken 5:00 agingga iti 6:00 t.r. (Mt 20:3, 5, 6, 8, 12; Ara 3:1; 10:9) Naaramat met iti Kristiano a Griego a Kasuratan ti tengnga ti rabii ken “panagtaraok ti kawitan” kas pangtukoy iti tiempo. (Mr 13:35; Lu 11:5; Ara 20:7; 27:27; kitaenyo ti PANAGTARAOK TI KAWITAN.) Idi iturturayan ida ti Roma, agparang a sinurot dagiti Judio ti pamay-an a panangbingbingay dagiti Romano iti rabii, nga adda uppat a “panagbantay” imbes a tallo laeng kas iti sigud.​—Lu 12:38; Mt 14:25; Mr 6:48.

Kasla Panaggidiat. Kunaen ti dadduma a kasla saan nga agtunos ti sasao iti Marcos 15:25, a nangikuna a nailansa ni Jesus iti “maikatlo nga oras,” ken ti sasao iti Juan 19:14, a nangdakamat a malmalpas pay laeng ti maudi a pannakausig ni Jesus iti saklang ni Pilato iti “agarup maikanem nga oras.” Mabalin koma nga uliten laengen ni Juan ti oras a dinakamat ni Marcos ta nabasbasanan ti salaysay ni Marcos. Ngarud adda la ketdi rason ni Juan no apay a ti oras a dinakamatna ket naiduma iti oras nga inlanad ni Marcos.

Apay a kasla di agtunos dagitoy? Nadumaduma dagiti naidatag a makagapu. Ngem awan kadagitoy ti makaipaay iti naan-anay a sungbat kadagiti amin a tumaud a saludsod. Awanantayo ngamin iti umdas nga impormasion nga eksakto a makailawlawag iti rason iti daytoy a panagduma dagitoy a salaysay. Mabalin a naipasngat laeng ti oras a dinakamat ni Marcos wenno ni Juan, imbes nga agsaruno a pasamak. Aniaman ti makagapu, maysa a banag ti sigurado: Dagitoy a mannurat ket agpada a pinaltiingan ti nasantuan nga espiritu.

Iti umuna a tallo nga Ebanghelio, nabatad a nadakamat a sibibitinen ni Jesus iti kayo bayat ti maikanem nga oras, wenno alas 12 iti matuon, nga umdasen dayta a kabayag tapno mapagbibinnunotan dagiti soldado ti kawkawesna ken laisen dagiti panguluen a papadi, dagiti eskriba, dagiti soldado, ken dadduma pay a lumablabas. Dakamatenda met a nauyos ti biag ni Jesus iti agarup 3:00 t.m. (Mt 27:38-45; Mr 15:24-33; Lu 23:32-44) Ti napatpateg a banag a laglagipen ket natay ni Jesus idi Nisan 14, 33 K.P. maipaay iti basbasoltayo.​—Mt 27:46-50; Mr 15:34-37; Lu 23:44-46.

Dadduma Pay nga Usar. Masansan a naaramat ti sao a hoʹra iti Kristiano a Griego a Kasuratan kas mangipamatmat iti “giddato” wenno iti dayta met laeng a tiempo. Ti babai a nangsagid iti barayubay ti makinruar a kawes ni Jesus ket immimbag “manipud iti dayta nga oras.” (Mt 9:22) Ti “oras” ket mabalin a tumukoy iti maysa a nagpaiduma wenno naisangsangayan a paset ti tiempo a saan a nayespesipiko, wenno mabalin a tumukoy iti pangrugian dayta a tiempo. Kas pagarigan, kinuna ni Jesus: “Maipapan iti dayta nga aldaw ken oras awan ti asinoman a makaammo” (Mt 24:36), “Um-umayen ti oras inton tunggal maysa a mangpapatay kadakayo pagarupennanto a nakaipaay iti sagrado a panagserbi iti Dios” (Jn 16:2), ken, “Um-umayen ti oras inton saanakon nga agsao kadakayo kadagiti panangidilig” (Jn 16:25).

Kas nadakamaten, mabalin a tumukoy ti “oras” iti maysa a tiempo ti aldaw, kas idi nagsao ken Jesus dagiti adalan maipapan iti umariwekwek a tattao a simmurot kenkuana iti maysa a langalang a disso: “Ti disso langalang ken ti oras nalabesen; papanawem dagiti bunggoy.”​—Mt 14:15; Mr 6:35.

Piguratibo Wenno Simboliko nga Usar. No ti “oras” ket mausar a simboliko wenno piguratibo, kaipapananna ti maysa a pangababaen a periodo ti tiempo. Kinuna ni Jesus iti immay a bunggoy tapno bumusor kenkuana: “Daytoy ti orasyo ken ti autoridad ti kinasipnget.” (Lu 22:53) Naikuna a ti sangapulo a sara iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal ket irepresentarda ti sangapulo nga ar-ari nga umawat iti autoridad kas ar-ari iti “maysa nga oras” a kadua ti atap nga animal. (Apo 17:12) Naikuna maipapan iti Babilonia a Dakkel: “Iti maysa nga oras dimtengen ti pannakaukommo!” (Apo 18:10) Maitunos iti sasao ni Jesus iti Mateo 13:25, 38 maipapan kadagiti trigo ken dakes a ruot, kasta met dagiti pammakdaar ni Pablo iti Aramid 20:29 ken 2 Tesalonica 2:3, 7 maipapan iti um-umay nga apostasia, ken ti sasao ni Pedro iti 2 Pedro 2:1-3, sipupudno a maikuna ti maudi a sibibiag nga apostol a ni Juan: “Ubbing, daytoy ti kamaudianan nga oras, ket, kas iti nangngegyo nga umay ti antikristo, uray pay ita timpuaren ti adu nga antikristo; manipud itoy a kinapudno magun-odantayo ti pannakaammo a daytoy ti kamaudianan nga oras.” Pudno a nakaab-ababa a tiempo ti “kamaudianan nga oras,” ti maudi a paset ti periodo dagiti apostol, a kalpasanna naan-anayen nga agsaknap ti apostasia.​—1Jn 2:18.

Kas nailanad iti Apocalipsis 8:1-4, bayat ti maysa a panagulimek idiay langit iti “agarup kagudua nga oras,” nakita ni apostol Juan ti maysa nga anghel nga agig-iggem iti insienso nga indatonna dayta agraman ti karkararag dagiti amin a sasanto. Ipalagip daytoy ti maysa kadagiti kaugalian iti templo idiay Jerusalem nga adda “oras a panagidaton iti insienso.” (Lu 1:10) Iti The Temple (1874, p. 138), isalaysay ni Alfred Edersheim ti kadawyan nga ar-aramiden dagiti Judio iti daytoy nga “oras”: “Ti padi nga agidatdaton iti insienso ken dagiti katulonganna agin-inayadda nga umuli kadagiti tukad nga agturong iti Nasantuan a Disso . . . Kalpasanna, ti maysa kadagiti katulongan sipapakumbaba nga iwarasna dagiti uging iti rabaw ti nabalitokan nga altar; ti sabali pay a katulongan urnosenna ti insienso; ket kalpasanna ti kangrunaan a padi a madama nga agan-annong mabati nga agmaymaysa iti uneg ti Nasantuan a Disso, tapno urayenna ti panagsenias ti pangulo sakbay a puoranna ti insienso. . . . No agbilinen ti pangulo, nga isun ti ‘panangrugi ti tiempo ti insienso,’ ‘ti intero nga umariwekwek a tattao iti ruar’ rummuarda manipud iti makin-uneg a paraangan, ket agruknoyda iti sanguanan ti Apo, nga iyunnatda dagiti imada ken siuulimek nga agkararagda. Daytoy ti kaseriosuan a kanito, no nakaul-ulimeken dagiti umariwekwek nga agdaydayaw nga adda iti intero a nagdadakkelan a patpatakder ti Templo, bayat nga iti uneg ti mismo a santuario ikabil ti padi ti insienso iti rabaw ti nabalitokan nga altar, ket ti ulep dagiti ‘sayamusom’ agpangatoda iti sanguanan ti Apo.”