MOAB, DAGITI MOABITA

1. Ti putot ni Lot iti in-inauna nga anakna a babai. Kalpasan ti ipapanaw ni Lot ken ti annakna a babbai iti Zoar ken nagnaeddan iti maysa a rukib iti kabangibangna a kabambantayan a rehion, sa nayinaw ni Moab a kas met laeng iti kabsatna iti ama a ni Ammon. Ni Moab ti nagbalin nga inapo dagiti Moabita.​—Ge 19:30-38.

2. Ti teritoria a nagnaedan dagiti Moabita, naawagan iti “Moab” ken kasta met “tay-ak ti Moab.” (Ge 36:35; Nu 21:20; Ru 1:2; 1Cr 1:46; 8:8; Sal 60:8) Dagiti Emim ti sigud nga agnanaed iti daytoy a daga ngem nalawag nga idi agangay dagiti Moabita ti nagnaeden iti dayta. (De 2:9-11; idiligyo ti ber 18-22.) Idi agpatinggan ti panagallaalla ti Israel idiay let-ang, agparang a ti teritoria ti Moab ket saklawenna manipud naapres a ginget ti Zered iti abagatan agingga iti naapres a ginget ti Arnon iti amianan (distansia nga agarup 50 km [30 mi]), a ti Natay a Baybay ti beddengna iti laud ket saan a masigurado no ti Desierto ti Arabia ti beddengna iti daya. (Nu 21:11-13; De 2:8, 9, 13, 18, 19) Daytoy a rehion a nakangatngato unay manipud Natay a Baybay ket kangrunaanna a maysa a tanap nga addaan kadagiti nauneg a derraas ken ti promedio a kangatona ket agarup 900 m (3,000 pie) iti ngatuen ti Baybay Mediteraneo. Kadagidi nagkauna a tiempo, nagsayaat dayta a pagaraban ti nakaad-adu nga arban (2Ar 3:4) ken addaan kadagiti kaubasan ken minuyongan. (Idiligyo ti Isa 16:6-10; Jer 48:32, 33.) Mamulmulaan met dayta iti bukbukel.​—Idiligyo ti De 23:3, 4.

Iti immun-una a panawen, ti daga ti Moab ket saklawenna ti amianan ti Arnon ken sakupenna ti “desierto a tantanap ti Moab iti ballasiw ti Jordan manipud Jerico.” (Nu 22:1) Ngem sakbay pay a dimteng dagiti Israelita, daytoy a rehion ket innala ni Sihon nga ari dagiti Amoreo, gapuna a ti nagbalin a makin-amianan a beddeng ti Moab ket agingga laeng iti Arnon. (Nu 21:26-30; Uk 11:15-18) Ni Sihon inabakna met dagiti Ammonita ket sinarunsonna ida iti amianan ken daya. Ti teritoria a naparmek dagiti Amoreo kadagitoy dua nga ili ti namagsina iti Moab ken Ammon, isu a ti teritoria dagiti Amoreo ti nagbalin a makin-amianan a beddeng ti Moab ket ti teritoria dagiti Edomita ti makin-abagatan a beddengna. (Uk 11:13, 21, 22; idiligyo ti De 2:8, 9, 13, 14, 18.) Iti kalawaan a pasetna, ti teritoria ti Moab ket agarup 100 km (60 mi) manipud amianan nga agpaabagatan ken 40 km (25 mi) manipud daya nga agpalaud.

Nagtultuloy a naawagan kas “daga ti Moab” ti maysa a paset ti teritoria dagiti Amoreo nalabit gapu ta sigud a kukua idi ti Moab. (De 1:5) Iti daytoy sigud a teritoria dagiti Moabita ti nagpakarsuan dagiti Israelita sakbay a bimmallasiwda iti Jordan. (Nu 31:12; 33:48-51) Sadiay ti nakaaramidan ti maikadua a panagsensus kadagiti nabaneg a lallaki ti Israel manipud 20 ti tawenna nga agpangato. (Nu 26:2-4, 63) Kasta met a sadiay a naawat dagiti bilin ken hudisial a pangngeddeng ti Dios maipapan kadagiti siudad dagiti Levita, siudad a pagkamangan, ken tawid. (Nu 35:1–36:13) Sadiay nga insawang ni Moises dagiti maudi a palawagna ken pinatalgedanna iti Israel ti tulag a mangidagdagadag kadakuada nga agmatalekda ken Jehova. (De 1:1-5; 29:1) Idi agangay, simmang-at ni Moises idiay Bantay Nebo tapno tannawaganna ti Naikari a Daga ket kalpasanna natay sadiay. Iti las-ud ti 30 nga aldaw idiay desierto a tantanap ti Moab, sinangsangitan ti Israel ti ipapatay ni Moises.​—De 32:49, 50; 34:1-6, 8.

Ti Relasion ti Moab iti Israel. Kas kapkaputotan ti kaanakan ni Abraham a ni Lot, adda panagkabagian dagiti Moabita ken dagiti Israelita. Agkaarngi unay dagiti pagsasao dagitoy dua nga ili, kas makita iti kitikit iti Bato a Moabita. Kas kadagiti Israelita, agparang a kaugalian met idi dagiti Moabita ti panagkugit. (Jer 9:25, 26) Nupay kasta, malaksid iti sumagmamano, a kas ken Ruth ken ti nabileg a lalaki ni Ari David a ni Itma (Ru 1:4, 16, 17; 1Cr 11:26, 46), nakaro ti gura dagiti Moabita iti Israel.

Sakbay a simrek ti Israel iti Naikari a Daga. Ti kanta ni Moises maipapan iti panangdadael ni Jehova iti puersa militar ti Egipto idiay Nalabaga a Baybay ket mangipasimudaag a ti damag iti daytoy a pasamak pinagpigergerna dagiti “naulpit nga agturay ti Moab.” (Ex 15:14, 15) Ti mangipakita a nagbuteng dagiti Moabita ket isu ti saan a panangipalubos ti arida a sitatalna a lumasat ti Israel iti pagarianna kalpasan ti agarup 40 a tawen. (Uk 11:17) Nupay kasta, gapu iti direkta a bilin manipud iti Dios, dagiti Israelita saanda a dinarup dagiti Moabita, no di ket linikawda ti teritoria ti Moab idi nakagtengda iti makin-abagatan a beddeng ti Moab iti naapres a ginget ti Zered. (Nu 21:11-13; De 2:8, 9; Uk 11:18) Nupay dagiti Moabita ket linakuanda dagiti Israelita iti taraon ken danum (De 2:26-29), iti kinapudnona ‘saanda a tinulongan ti Israel babaen iti tinapay ken danum.’ (De 23:3, 4) Nabatad a kaipapanan daytoy a saan ida a siaayat a pinasangbay dagiti Moabita ken impaayan ida iti taraon a saanda a nagkiddaw iti kasukatna.

Idi agangay, idi nakaballasiwen ti Israel iti naapres a ginget ti Arnon, nakalabanda dagiti Amoreo nga idadauluan ni Ari Sihon, a nangala idi iti teritoria dagiti Moabita iti amianan ti Arnon. Kalpasan a pinagballigi ida ti Dios maibusor iti daytoy nga agturay ken kasta met ken Ari Og ti Basan, nagkampo dagiti Israelita kadagiti desierto a tanap ti Moab. (Nu 21:13, 21–22:1; De 2:24–3:8) Gapu ta nakalawlawa ti kampo dagiti Israelita, nagbuteng dagiti Moabita ken ti arida a ni Balak, a nakaigapuan ti nakaro a panagaligagetda. Nupay saanna nga ibagbaga a kukuana ti sigud a teritoria ti Moab nga innala dagiti Israelita manipud kadagiti Amoreo, nagamak ni Balak amangan no agawenda ti pagturayanna. Isu a nakiuman kadagiti lallakay ti Midian ket kalpasanna imbaonna dagiti lallakay ti Moab ken Midian kas mensahero tapno mapanda ibaga ken mammadto Balaam nga umay ta tangdananna a mangilunod iti Israel. (Nu 22:2-8; idiligyo ti Uk 11:25.) Iti kastoy a pamay-an, “nakirupak” ni Balak kadagiti Israelita. (Jos 24:9) Nupay kasta, binilin ni Jehova a bendisionan ni Balaam ti Israel ken impaipadtona pay a nabilbilegto ti Israel ngem iti Moab. (Nu kap 23, 24; Jos 24:10; Ne 13:1, 2; Mik 6:5) Kalpasanna, gapu iti singasing ni Balaam, naaramat dagiti babbai a Moabita ken Midianita tapno sulisogenda dagiti lallaki nga Israelita nga agaramid iti imoralidad ken idolatria mainaig ken Baal ti Peor. Adu nga Israelita ti nasulisog, a dayta ti namagpungtot ken Jehova ken nakatayan ti 24,000 a lallaki. (Nu 25:1-3, 6, 9; 31:9, 15, 16) Gapu ta saanda nga inikkan dagiti Israelita iti tinapay ken danum kas tulong ken gapu ta tinangdananda ni Balaam tapno ilunodna ti Israel, awan asinoman a Moabita ti makastrek iti kongregasion ni Jehova “uray agingga iti maikasangapulo a kaputotan.”​—De 23:3, 4; kitaenyo ti AMMONITA, DAGITI (Pannakiasawa Kadagiti Israelita).

Idi tiempo ti Uk-ukom. Idi panawen ti Uk-ukom, agparang a napalawa dagiti Moabita ti teritoriada iti amianan ti Arnon ket, idi nagturay ti arida a ni Eglon, nasakupda ti teritoria dagiti Israelita iti laud ti Jordan agingga iti “siudad dagiti kayo a palma,” ti Jerico. (Uk 3:12, 13; idiligyo ti De 34:3.) Ti panangikuspil ti Moab iti Israel ket nagtultuloy iti 18 a tawen, a nagpatingga dayta idi a ni Ehud (maysa a Benjamita a katigid) pinapatayna ni Ari Eglon bayat nga agsarsaritada a dua. Kalpasanna, indauluan ni Ehud dagiti Israelita maibusor iti Moab, a pinapatayda ti agarup 10,000 a Moabita ket pinarmekda ida.​—Uk 3:14-30.

Bayat met laeng daytoy a periodo, idi napasaran ti Juda ti nakaro a bisin, immakar ni Elimelec iti nadamdam-eg a daga ti Moab, a kaduana ti asawana a ni Noemi ken ti dua nga annakda, da Malon ken Kilion. Sadiay a nakaasawa dagiti annakda iti Moabita a babbai, a da Ruth ken Orpa. Idi natay idiay Moab dagitoy tallo a lallaki ken simmayaaten dagiti kasasaad idiay Israel, nagsubli ni Noemi idiay Betlehem, a kaduana ni Ruth. Sadiay, ni Boaz a kabagian ni Elimelec nagbalin nga asawana ni Ruth, a nangtallikud iti an-annuroten dagiti Moabita a panagdaydayaw kadagiti didiosen ken nagbalin a managdaydayaw ken Jehova. Gapuna, ni Ruth a maysa a Moabita ket nagbalin nga inapo ni David ken inapo met ni Jesu-Kristo.​—Ru 1:1-6, 15-17, 22; 4:13, 17.

Kasta met nga idi panawen ti Uk-ukom, nangrugi a pagdaydayawan ti Israel dagiti didiosen dagiti Moabita, a sigurado a pakairamanan ti diosda a ni Kemos. (Uk 10:6; Nu 21:29; Jer 48:46) Gapu ta inannurot dagiti Israelita ti kasta nga ulbod a panagdaydayaw dagiti kabangibangda nga il-ili, napukawda ti anamong ni Jehova ket nagsagabada iti im-ima dagiti kabusorda. (Uk 10:7-10) Uray idi panawenen ni Samuel, napasaran ti di matalek nga Israel ti panangriribuk dagiti Moabita.​—1Sm 12:9-11.

Bayat dagiti panagturay da Saul, David, ken Solomon. Kalpasanna, nagtultuloy a nagparikutan ti Israel dagiti Moabita iti adu a tawtawen. Nagballigi a nakigubat kadakuada ti kaunaan nga ari ti Israel a ni Saul. (1Sm 14:47) Yantangay ni Saul ket imbilang dagiti Moabita kas maysa a kabusor, maawatantayo no apay nga immanamong ti ari ti Moab nga agnaed iti Mizpe idiay Moab ti nagannak ni David, nga imbilang ni Saul kas pugante.​—1Sm 22:3, 4.

Kamaudiananna, idi nagturayen ni David kas ari, adda met napasamak a gubat iti nagbaetan ti Israel ken Moab. Naan-anay a naabak dagiti Moabita ket napilitda nga agbayad ken David iti impuesto. Nalawag nga idi agpatinggan ti panagbinnusorda, dua a kakatlo kadagiti mannakigubat a lallaki ti Moab ti napapatay. Agparang a pinagidda ida ni David iti daga a nagiintarda sana rinukod dayta tapno maikeddengna ti dua a kakatlo a mapapatay ken ti maysa a kakatlo a mataginayon a sibibiag. (2Sm 8:2, 11, 12; 1Cr 18:2, 11) Mabalin nga iti dayta met laeng a gubat a ‘kinabil ni Benaias nga anak ni Jehoiada ti dua nga annak ni Ariel ti Moab.’ (2Sm 23:20; 1Cr 11:22) Ti naan-anay a panagballigi ni David maibusor kadagiti Moabita ket kaitungpalan ti naimpadtuan a sasao ni Balaam nga insawangna nasurok nga 400 a tawenen a nasaksakbay: “Sigurado a rummuarto ti maysa a bituen manipud ken Jacob, ket tumaudto ti maysa a setro manipud Israel. Ket sigurado a burakburakennanto dagiti pispis ti ulo ti Moab ken ti sabutsabut ti amin nga annak ti arimbangaw ti gubat.” (Nu 24:17) Nalawag met a kas panangtukoy ti salmista iti daytoy a balligi, dinakamatna nga imbilang ti Dios ti Moab kas ‘bakka a pagbugguanna.’​—Sal 60:8; 108:9.

Nupay kasta, ti anak ni David a ni Solomon sinalungasingna ti linteg ti Dios ket nangasawa iti babbai a Moabita a saan a nagbalin a managdaydayaw ken Jehova. Tapno maay-ayona dagidiay nga assawana, nangibangon ni Solomon iti nangato a disso maipaay iti diosda a ni Kemos. Naglabas pay ti agarup tallo a siglo, idi tiempo a nagturay ni Josias, sakbay a napagbalin a di rumbeng a pagdaydayawan daytoy a nangato a disso.​—1Ar 11:1, 7; 2Ar 23:13.

Agingga iti pannakaidestiero dagiti taga Juda. Sumagmamano a tiempo kalpasan a simmina ti Israel iti Juda, agparang a nabawi dagiti Moabita ti teritoria iti amianan ti Arnon. Iti maysa a nakitikitan a nangisit a basalto a pagaammo kas Bato a Moabita, ni Ari Mesa ti Moab tinukoyna a ni Ari Omri ti Israel innalana ti rehion ti Medeba. Yantangay ti tanap ti Medeba ket adda iti teritoria ti Ruben (Jos 13:15, 16), agparang a daytoy a disso ket naala dagiti Moabita iti im-ima ti Israel isu nga idi agangay masapul a bawyen dayta ni Omri.

Nabatad a ti Moab ket nagtultuloy nga inturayan dagiti Israelita bayat ti panagturay da Ari Omri ken Ari Acab. Ngem kalpasan ti ipapatay ni Acab, immalsa ni Ari Mesa ti Moab, ti met laeng ari a “nangibayad iti ari ti Israel iti sangagasut a ribu a kordero ken sangagasut a ribu a di napukisan a kalakian a karnero.” (2Ar 1:1; 3:4, 5) Ti Bato a Moabita ti pakalaglagipan iti daytoy nga iyaalsa. (LADAWAN, Tomo 1, p. 946) No pudno nga isu met laeng dagitoy ti luglugar a nadakamat iti Biblia, ti 10 kadagiti siudad nga ibagbaga ni Ari Mesa kas sakupna wenno kinautibona wenno imbangonna (manen) ket adda a mismo iti teritoria dagiti Israelita iti amianan ti Arnon. Dagitoy a siudad ket Dibon, Atarot, Aroer, Kiriataim, Nebo, Baal-meon (Nu 32:34, 37, 38), Medeba, Bamot-baal, Jahaz (Jos 13:9, 18, 19), ken Bezer (Jos 20:8).

Saan a kas iti kitikit a propaganda ni Mesa, kunaen ti Kasuratan a napasaran dagiti Moabita ti nakababain a pannakaabak. Kalpasan a naala ni Jehoram (a nagbalin nga ari ti Israel agarup dua a tawen kalpasan ti ipapatay ni Acab) ti suporta ni Ari Jehosafat ti Juda ken ti ari ti Edom tapno malapdanna ti iyaalsa dagiti Moabita, rinautna ti Moab manipud iti abagatan, a dimmalan iti Let-ang ti Edom. Ngem dandani natay dagiti nagaaliansa a buyot ken dagiti animalda gapu iti kaawan ti danum. Idin nagpatulongda ken mammadto Eliseo, ket kas kaitungpalan ti padtona a tumulong ni Jehova maigapu ken Jehosafat, napno iti danum ti naapres a ginget. Kabigatanna, kasla dara ti danum iti panagkita dagiti Moabita gapu iti raniag ti init iti rabawna. Yantangay biddut nga impagarupda a nagpipinnatay dagiti nagaaliansa a buyot, saanen a nagan-annad dagiti Moabita ket simrekda lattan iti pakarso dagiti Israelita, ngem napaksiatda. Bayat ti panagdadangadangda, dinadael dagiti Israelita dagiti siudad dagiti Moabita, pinunnoda iti batbato dagiti nasayaat a paset ti daga, pinukanda ti kaykayo, ken sinullatanda dagiti ubbog. Idi nalakuben ni Ari Mesa iti siudad ti Kir-hareset ket maab-abaken iti gubat, saan a nagballigi a nangipamuspusan iti mangsarakusok iti ari ti Edom a kaduana ti 700 a lallaki. Kamaudiananna, innalana ti inauna nga anakna ket indatonna kas mapuoran a sakripisio iti rabaw ti pader. Gapu itoy wenno iti sabali pay a rason, nagbalin a ‘makaparurod unay ti Israel’ ket naisardeng ti pananglakub.​—2Ar 3:6-27.

Yantangay saan nga iti ganggannaet a daga ti nakaaramidan daytoy a nakababain a pannakaabak no di ket ti mismo a daga ti Moab ti nadadael, nainkalintegan laeng a kasapulan ti napapaut a tiempo sakbay a maisubli ti sigud a kasasaadna. Isu a ti pannakikappon ti Moab kadagiti buyot ti Ammon ken iti kabambantayan a rehion ti Seir tapno rautenda ti Juda ket kasla iti nasapsapa pay a tiempo, bayat ti panagturay ni Jehosafat. Gapu ta bimmallaet ni Jehova, dagitoy tallo a buyot ti nagdadangadang ket nagpipinnatayda. (2Cr 20:1, 22-24) Patien ti dadduma nga eskolar a daytoy a pasamak ti dakdakamaten ti Salmo 83:4-9.​—Idiligyo ti 2Cr 20:14 iti Salmo 83:Sup.

Kadagiti simmaganad a tawen nagtultuloy ti panagbinnusor ti Moab ken Israel. Kalpasan ti ipapatay ni mammadto Eliseo, ti buyot dagiti tulisan a Moabita kanayon ti irarautda iti Israel. (2Ar 13:20) Kalpasan ti agarup dua a siglo, idi panawen ni Jehoiaquim, ti kakasta met laeng a buyot dagiti Moabita ti nakaigapuan met ti pannakadadael ti Juda bayat dagiti maudi a tawen dayta. (2Ar 24:2) Gapu iti pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P., nagkamang dagiti Judio idiay Moab, a sada laeng nagsubli idiay Juda idi nadutokan ni Gedalias kas gobernador.​—Jer 40:11, 12.

Kalpasan ti pannakaidestiero. Idi nakasublin dagiti Israelita a natda manipud pannakaidestiero idiay Babilonia idi 537 K.K.P., dadduma kadakuada ti nangasawa iti babbai a Moabita. Ngem gapu iti panangidagadag ni Esdras, pinapanawda dagitoy nga assawa ken ti annakda. (Esd 9:1, 2; 10:10, 11, 44) Tawtawen kalpasanna, kasta met laeng a kasasaad ti naammuan ni Nehemias; adu nga Israelita ti nangala iti Moabita nga assawa.​—Ne 13:1-3, 23.

Ti Moab iti Padto. Maitunos iti napaut a panangbusbusorna iti Israel, nadakamat ti Moab kas maysa kadagiti napeklan a kabusor ti ili ni Jehova. (Idiligyo ti Isa 11:14.) Gapu ta nakondenar iti panangumsina iti Israel ken gapu iti panagpannakkel ken kinatangsitna, nagbalin a langalang ti Moab idi agangay a kas iti Sodoma. (Sof 2:8-11; kitaenyo met ti Jer 48:29.) Idi agngudon ti maikasiam a siglo K.K.P., insurat ni Amos a ti Moab ket agpasar iti didigra gapu ta ‘pinuoranna dagiti tulang ti ari ti Edom agingga nga immapugda.’ (Am 2:1-3) Tarusan daytoy ti dadduma a ti tuktukoyen ti 2 Ar-ari 3:26, 27 ket ti panangidaton ni Ari Mesa iti inauna nga anak ti ari ti Edom imbes a ti bukodna nga anak, ngem imposible ti kastoy a panangipapan. Nupay kasta, sigun iti maysa a nabayagen a patpatien dagiti Judio, ti pasamak a dinakamat ni Amos ket isu ti pannakigubat ken Mesa sa kunaenna nga iti sumagmamano a tiempo kalpasan daytoy a panaglalaban, kinali dagiti Moabita dagiti tulang ti ari ti Edom sada pinuoran dayta agingga nga immapug dagita. Ngem awan ti ipaay ti rekord ti Biblia a pangibatayan iti panangsinunuo iti tiempo a pannakapasamak dayta.

Nalawag nga idi tiempo ti ipapatay ni Ari Acaz ken bayat a ti Asiria ti kabilgan a turay idi maikawalo a siglo K.K.P., tinukoy ni Isaias (kap 15, 16) ti agsasaruno a siudad dagiti Moabita nga agpasar iti pannakadidigra. Nagngudo iti sasao a: “Ket ita nagsao ni Jehova, a kunkunana: ‘Iti las-ud ti tallo a tawen, sigun kadagiti tawen ti patangtangdanan a trabahador, ti dayag ti Moab masapul met a maibabain buyogen ti tunggal kita ti adu a pannakariribuk, ket dagidiay a nabatbati bassitto unay, saan a mannakabalin.’”​—Isa 16:14.

Kadagiti rekord ti pakasaritaan, saan a maibaga no kaano iti agus ti panawen nga eksakto a natungpal dagiti padto da Isaias ken Amos. Nupay kasta, adda pammaneknek a ti Moab ket inturayan ti Asiria. Ni Salamanu ti Moab ket tinukoy ni Ari Tiglat-pileser III ti Asiria a maysa kadagidiay agbaybayad kenkuana iti impuesto. Imbaga ni Senaquerib nga isu ket immawat iti impuesto manipud ken Kammusunadbi nga ari ti Moab. Ket dinakamat dagiti Asirio a monarka a da Esar-haddon ken Asurbanipal a sakupda dagiti Moabita nga ari a da Musuri ken Kamashaltu. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 282, 287, 291, 294, 298) Adda met pammaneknek ti arkeolohia nga iti adu a lugar iti Moab bimmassit ti agindeg idi agarup maikawalo a siglo K.K.P.

Dinakamat ti padto ni Jeremias idi maikapito a siglo K.K.P. ti tiempo inton panungsungbaten ni Jehova ti Moab (Jer 9:25, 26), nga aramidenna dayta babaen kadagiti Babilonio iti panangidaulo ni Ari Nabucodonosor. (Jer 25:8, 9, 17-21; 27:1-7) Adu a siudad ti Moab ti malangalang. (Jer 48) Nalawag nga idi mapasaranen ti Juda ti panangukom ni Jehova babaen kadagiti Babilonio, kinuna dagiti Moabita: “Adtoy! Ti balay ti Juda ket kas iti amin a sabsabali a nasnasion.” Gapu ta saanda a binigbig a ti panangukom ket pudno a nagtaud iti Dios ken saanda met a binigbig a dagiti agnanaed iti Juda ket ili ti Dios, mapasaran dagiti Moabita ti didigra ket iti kasta ‘maammuanda ni Jehova.’​—Eze 25:8-11; idiligyo ti Eze 24:1, 2.

Insurat ti Judio a historiador a ni Josephus nga idi maikalima a tawen kalpasan a napaglangalang ti Jerusalem, nakigubat manen ni Nabucodonosor iti Coele-Siria, Ammon, ken Moab ket kalpasanna rinautna ti Egipto. (Jewish Antiquities, X, 181, 182 [ix, 7]) Maipapan iti pammatalged ti arkeolohia a nalangalang ti Moab, kuna ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible: “Impakita ti panagsirarak iti arkeolohia a nasaknap ti irarasay dagiti agnanaed iti Moab nanipud pay idi agarup panangrugi ti maikanem a siglo, ken iti adu a lugar nanipud agarup maikawalo a siglo. Sipuden idi maikanem a siglo, dagiti agakar-akar a tattao ket nagallaallada iti daga agingga a posible manen ti panagnaed iti dayta kadagidi maudi a siglo K.K.P., gapu iti politika ken ekonomia.”​—Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 3, p. 418; idiligyo ti Eze 25:8-11.

Idi agangay, kas kaitungpalan ti Jeremias 48:47, nalabit pinalubosan ni Ciro, ti nangparmek iti Babilonia, a makasubli dagiti destiero a Moabita iti dagada.

Saan a mailibak nga eksakto a natungpal dagiti padto maipapan iti Moab. Sinigsiglon ti napalabas, nagpukawen dagiti Moabita kas maysa nga ili. (Jer 48:42) Iti agdama, dagiti maibilbilang a siudad idi ti Moab a kas iti Nebo, Hesbon, Aroer, Bet-gamul, ken Baal-meon ket makita laeng babaen kadagiti rebrebba. Saanen nga ammo ita no sadino ti ayan ti adu a sabsabali pay a lugar.

Ti kakaisuna a pannakailawlawag no apay a nagpukaw dagiti Moabita kas maysa nga ili ket masarakan iti Biblia. Kuna ti 1959 nga edision ti Encyclopædia Britannica (Tomo 15, p. 629): “Ti Israel ket nagtalinaed a maysa a naindaklan a pannakabalin idinto ta ti Moab ket nagpukawen. Pudno a ti Moab ket nagtultuloy a pinarigat dagiti bandido iti desierto; ti kinalayang dayta a daga ket itampok dagiti agsisilpo a narebbek a sarikedked ken kastilio nga uray dagiti Romano ket napilitan a mangibangon kadagitoy. Ngem ti laeng mismo nga Israel ti makailawlawag, ken nangnangruna dagiti insurat dagiti mammadto.”

Gapu ta nagpukawen dagiti Moabita kas maysa nga ili, nainkalintegan nga ibilang a piguratibo laeng ti pannakairaman ti Moab kadagiti nasion a nadakamat iti Daniel 11:41 nga adda “iti tiempo ti panungpalan” (Da 11:40). Nabatad a dagiti Moabita ket tumukoy iti dadduma kadagidiay saan a naiturayan “ti ari ti amianan.”

Maipaay iti impormasion maipapan iti Bato a Moabita, kitaenyo ti MESA Num. 2.