Panangusig Kadagiti Langa ti Napateg a Gameng ti Dios​—Ti Biblia!

IDI 1867 maysa a mannalon a taga Sud Africa nga agnagan Schalk van Niekerk ti agbuybuya kadagiti ubbing nga agay-ayam ti sumagmamano a bato. Maysa a partikular a nasileng ken napintas a bato ti nangatrakar ti atensionna. “Kukuamon, no kayatmo,” kinuna ti ina ti ubing. Ni van Niekerk, nupay kasta, impanna ti bato iti maysa a mineralohista tapno maeksamen. Di nabigbig dagiti ubbing a ti inay-ayamda ket maysa a dakkel a diamante nga agpateg iti £500!

Posible met kadi nga ik-ikutanyo ti maysa a napateg a bato a diyo naam-ammuan dayta? Adu, kas pangarigan, ti addaan Biblia, ta daytat’ amin-tiempo a kangrunaan a malaklako, a mabalin a magun-odan iti pakabuklan wenno iti pasetna iti nasurok a 1,900 a pagsasao. Kaskasdi, kaaduan a tattao dida pay nabasbasa ti Biblia ket ngarud bassit ti ammoda maipapan iti linaonna.

Kunaen ti Biblia a dayta ti “impaltiing ti Dios” ket ngarud ti Sao ti Dios. (2 Timoteo 3:16; idiligyo ti 1 Tesalonica 2:13.) Dayta ti kapapatgan a gameng ti sangatauan. Babaen iti dayta, maadaltayo no kasano a magun-odan ti kasayaatan iti biag itan ken, napatpateg pay, no kasano a magun-odan ti agnanayon a biag! (Juan 17:3, 17) Adda aya aniaman a napatpateg pay ngem dayta?

Nupay kasta, tapno maapresiar daytoy a gameng ken amin dagiti langana, ti maysa masapul nga agbalin a pamiliar iti dayta. Iti damo nga itatan-aw, mabalin a kasla narigat daytoy. Kinapudnona, ti Biblia ket koleksion ti 66 a nagduduma a libro. Ania ti linaon dagidiay a libro? Adda kadi sumagmamano a rason iti urnos a panagparangda? No kasta, kasano a makasarak ti maysa a tao kadagiti naisangsangayan a sasao idiay Biblia?

Ti panangkabesado iti Biblia ket maysa a karit. Ngem kas iti maysa a napudpudno a bato, ti Biblia addaan ti panagtutunos ken urnos. Makitatayo dayta no usigentayo iti ababa dagiti linaonna.

Ti Hebreo a Kasuratan​—Mangitudtudo ken Kristo

Ti Biblia ket gagangay a nabingay iti “Daan a Tulag” ken ti “Baro a Tulag.” Di umiso dagitoy a nagan, nupay kasta, a mangmangted ti impresion a ti “Daan a Tulag” ket nagkupasen ken bassit ti pategna. Ti ad-adda a maiyanatup a nagan nga agpaay iti dayta a seksion ti Kasuratan ket ti Hebreo a Kasuratan, yantangay daytoy a seksion ket orihinal a naisurat kangrunaanna iti Hebreo a pagsasao. Ti “Baro a Tulag” ket naisurat iti Griego idi umuna a siglo K.P.; ngarud, ad-adda a maiyanatup a maawagan iti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Ti umuna a libro iti Biblia, Genesis, mangrugi iti rinibo a tawen ti napalabasen idi parsuaen ti Dios ti langit ken daga ket iti naud-udi rugianna nga isagana ti daga nga agpaay a pagnaedan ti tao. Naparsua a perpekto ti immuna a natauan a pagassawaan; nupay kasta, pinilida ti kurso ti basol, agraman kadagiti nakakaskas-ang a nagbanaganna para kadagiti annakda. Kaskasdi, kas gameng a makitkita iti nalidem a silaw, ti Biblia ipaayna ti silnag ti namnama agpaay iti managbasol a sangatauan: maysa a “bin-i” nga inton agangay ikkatenna amin dagiti epekto ti basol ken ipapatay. (Genesis 3:15) Asinonto daytoy a Bin-i? Rugian a sukimaten ti Genesis ti kapuonan daytoy a Bin-i, a mangisensentro iti kabibiag ti sumagmamano kadagiti matalek nga inapo ti Bin-i, kas kada Abraham, Isaac, ken Jacob.

Sumaganad nga iladawan ti Exodo ti pannakaiyanak ni Moises. Iti adu a wagas inyanniniwan ni Moises ti biag dayta um-umay a Bin-i. Kalpasan ti sangapulo a saplit, inaramid ti Israel ti naindaklan nga Ipapanaw manipud Egipto ket naipasdek kas napili a nasion ti Dios idiay Bantay Sinai. Ti Levitico, kas ipakitat’ naganna, impasdekna dagiti paglintegan ti Dios maipaay ti Levitikal a kinapadi iti Israel. Ti Numeros ibagana dagiti okasion ti pannakabilang dagiti Israelitas (babaen iti census) ken kadagiti pasamak kabayatan ti panagdaliasat ti Israel idiay let-ang. Ket itan, nakasaganan a sumrek iti Naikari a Daga, awatenen ni Moises dagiti maudi a pammalakad. Daytoy ti suheto ti Deuteronomio. Mangitudtudo iti um-umay a Bin-i, binalakadan ni Moises ti nasion nga ipangagda ‘ti maysa a mammadto a patakderento ti Dios.’​—Deuteronomio 18:15.

Sumaganad dagiti historikal a libro. Dagitoy iti kaaduan a pasetna naurnosda iti kronolohia. Iladawan ti Josue ti panangsakop ken pannakabingay ti Naikari a Daga. Salaysayen ti Oc-ocom dagiti dramatiko a pasamak kadagiti simmaruno a tawtawen idi a ti Israel ket inturayan ti agsasaruno nga uk-ukom. Ti Ruth ibagana iti maysa a managbuteng-Dios a babai, a nagbiag kabayatan ti panawen dagiti Uk-ukom ken naaddaan ti pribilehio nga agbalin nga inapo a babai ni Jesu-Kristo.

Ti panawen ti panagturay dagiti uk-ukom, nupay kasta, ti agpatinggan. Ti Umuna a Samuel ibagana ti nakakaskas-ang a panagturay ti umuna nga Ari ti Israel, ni Saul, kas makita babaen kadagiti mata ni mammadto a Samuel. Ti Maikadua a Samuel iladawanna ti naballigi a panagturay ni David, ti kasuno ni Saul. Ti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari kalpasanna ipannatayo manipud ti nadayag a panagturay ni Salomon ingganat’ nakakalkaldaang a panangkayaw ti Babilonia iti Israelita a nasion idi 607 K.K.P. Ti Umuna ken Maikadua a Cronicas ulitenna a salaysayen ti historia kas makita manipud punto de vista iti maysa a nasion a nagsublin manipud iti daytoy a pannakakayaw. Kamaudiananna, iladawan ti Esdras, Nehemias, ken Ester no kasano a nagsubli dagiti Israelitas iti ilida ken ti dadduma kadagiti simmaganad a pakasaritaanda.

Sumaganad dagiti a libro ti daniw, a naglaon ti sumagmamano kadagiti kapintasan a daniw a naisuraten. Ti Job mangipaay ti makatignay a ladawan ti kinatarnaw iti sidong ti panagsagaba ken ti gunggonana. Ti libro dagiti Salmo linaonna dagiti kanta iti panangidaydayaw ken Jehova ken karkararag maipaay ti asi ken tulong. Dagitoy ti nangliwliwa ti di mabilang nga ad-adipen ti Dios. Kas kanayonan, dagiti Salmo addaan kadagiti nakaad-adu a padto a manglawag pay nga ad-adda kadatayo maipapan ti um-umay a Mesias. Dagiti Proverbio ken Eclesiastes ipalgakda dagiti langa ti nadiosan a sirib babaen kadagiti ababa a sasao, bayat a ti Canta ni Salomon ket superlatibo a daniw ti ayat nga addaan naisangsangayan a naimpadtuan a kaipapanan.

Ti sumaganad a 17 a libro​—manipud Isaias ingganat’ Malakias​—ket nangnangruna a naimpadtuanda. Amin, malaksid ti Un-unnoy, ti addaan ti nagan ti mannuratda. Adu kadagitoy a padto ket naaddaanen kadagiti naisangsangayan a kaitungpalan. Itudoda met ti kangitingitan a paspasamak iti kaaldawantayo ken iti asidegen a masanguanan.

Ti Hebreo a Kasuratan ngarud ipresentarna ti nakaskasdaaw a panagdudumaduma iti porma ken estilo. Kaskasdi, aminda ti addaan ti maymaysa a tema. Dagiti padtoda, genealohia, ken dagiti dramatiko a pasamak napnoda iti praktikal a kinasirib ken naimpadtuan a kaipapanan.

Ti Kristiano a Griego a Kasuratan​—Ti Bin-i Agparang

Uppat a ribo a tawen ti napalabasen nanipud pay panagbasol ti tao. Bigla a nagparang iti buya iti daga ti nabayagen a maur-uray a Bin-i, ti Mesias, ni Jesus! Irekord ti Kristiano a Griego a Kasuratan ti ministerio daytoy kangrunaan a persona iti natauan a historia iti uppat a nagduduma ngem komplementario a libro, a naawagan dagiti Ebanghelio. Dagitoy ti Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan.

Anian a nagpateg kadagiti Kristiano dagitoy uppat a salaysay ti Ebanghelio! Saritaenda dagiti nakaskasdaaw a milagro ni Jesus, dagiti napnuan kaipapanan a pangngarigna, ti Sermonna idiay Bantay, ti ulidanna ti kinapakumbaba, ti asina ken ti nalawag a panagtulnogna iti Amana, ti ayatna iti “karnerona,” ken kamaudiananna ti sakripisio nga ipapatayna ken ti nadayag a panagungarna. Ti panangadal kadagiti Ebanghelio patanorenna kadatayo ti nauneg a panagayat iti Anak ti Dios. Kangrunaan amin, maiyadanitayo a nasingsinged iti daydiay a nangibaon ken Kristo​—ni Jehova a Dios. Dagitoy a salaysay maikarida iti maulit-ulit a panangbasa.

Ti Aramid dagiti Apostol ipannatayo idiay nagsardengan dagiti Ebanghelio. Isalaysayna dagiti pangrugian a tawtawen ti kongregasion Kristiano manipud ti al-aldaw ti Pentecostes agingga iti pannakaibalud ni Pablo idiay Roma idi 61 K.P. Iti daytoy a libro, mabasatayo maipapan ken Esteban, ti umuna a Kristiano a martir, ti pannakakumberte ni Saulo, nga iti naud-udi nagbalin nga apostol Pablo, ti pannakaiyeg kadagiti immuna a nakumberte a Gentil, ken dagiti nakaay-ayat nga ebanghelio a panagdaliasat ni Pablo. Dagitoy a salaysay ti agpadpada a nakaay-ayat ken mangpatibker ti pammati.

Duapulo ket maysa a sursurat ti sumaganad itan. Ti umuna a 14, babaen ken ni Pablo, ti nainaganan kadagiti Kristiano wenno kongregasion nga immawat; dagiti dadduma ti nainaganan kadagiti mannurat​—ni Santiago, Pedro, Juan, ken Judas. Anian a kinabaknang ti pammalakad ken pammaregta ti linaon dagitoy a surat! Saklawenda dagiti doktrina ken kaitungpalan dagiti padto. Tulonganda dagiti Kristiano nga agtalinaed a naisina manipud dakes nga aglawlaw a pagbibiaganda. Ipaganetgetda ti pakasapulan ti panangsukay ti nainkakabsatan nga ayat ken dadduma pay a nadiosan a kualidad. Ipasdekda ti padron maipaay ti umiso a pannakaorganisar ti kongregasion, iti sidong ti panangidaulo dagiti naespirituan a panglakayen.

No kasano a nagpatingga ti Hebreo a Kasuratan iti naimpadtuan a sasao, kasta met ti Griego a kasuratan. Ti Apocalipsis, nga insurat ni apostol Pablo idi 96 K.P., pagtitiponenna dagiti nagduduma a padto ken ti kangrunaan a tema ti Biblia​—ti pannakasantipikar ti nagan ni Jehova babaen ti Mesianiko a Pagarianna. Dagiti agsasaruno a sirmata silalawag nga iladawanda ti pannakadadael dagiti narelihiusuan, militar, ken politikal a puersa ti dakes a sistema ni Satanas. Dagitoy ti suktanto ti nagobiernoan a siudad ni Kristo, a mangiturong ti atensionna iti panangidalan kadagiti ar-aramid iti daga. Iti sidong daytoy a turay ti Pagarian, ikari ti Dios a “punasenna ti lulua . . . ket awanton ni patay.”​—Apocalipsis 21:4.

Adda aya aniaman a panagduadua, ngarud, a ti Biblia ket perpekto a gameng, a mangisarsarming ti nadiosan a lawag? No diyo pay nabasa dayta nga interamente, apay a diyo ruggian nga aramiden dayta itan? Maay-ayokayto iti panagtutunosna, malawlawagan iti kinaraniagna, matignay iti kinapintasna, ken maay-ayatan iti mensahena. Pudno unay a dayta ket “perpekto a sagut . . . ti Ama dagiti nailangitan a lawag.”​—Santiago 1:17.

[Tsart iti panid 28, 29]

LISTAAN DAGITI LIBRO TI BIBLIA

Mangipakpakita iti mannurat, ti lugar a nakaisuratan, ti tiempo ti pannakaileppas ti panagsurat, ken ti tiempo a sinaklaw dagiti pasamak iti libro.

Ti nagnagan dagiti mannurat kadagiti dadduma a libro ken dagiti lugar a nakaisuratanda ket di sigurado. Adu a petsa ti pattapatta laeng, ti simbolo a k. kaipapanannat’ “kalpasan”; s. kaipapanannat’ “sakbay”; ken c. kaipapanannat’ “circa,” wenno “agarup.”

Dagiti Libro iti Hebreo a Kasuratan (K.K.P.)

Exodo Moises Let-ang 1512 1657-1512

Levitico Moises Let-ang 1512 1 a bulan (1512)

Josue Josue Canaan c. 1450 1473-c. 1450

Oc-ocom Samuel Israel c. 1100 c. 1450-c. 1120

2 Samuel Gad; Natan Israel c. 1040 1077-c. 1040

2 Cronicas Esdras Jerusalem (?) c. 460 1037-537

Esdras Esdras Jerusalem (?) c. 460 537-c. 467

Nehemias Nehemias Jerusalem k. 443 456-k. 443

Eclesiastes Salomon Jerusalem s. 1000

Isaias Isaias Jerusalem k. 732

Ezequiel Ezequiel Babilonia c. 591 613-c. 591

Daniel Daniel Babilonia c. 536 618-c. 536

Oseas Oseas Samaria

(Distrito) k. 745 s. 804-k. 745

Joel Joel Juda c. 820 (?)

Amos Amos Juda c. 804

Abdias Abdias c. 607

Jonas Jonas c. 844

Mikias Mikias Juda s. 717 c. 777-717

Nahum Nahum Juda s. 632

Habacuc Habacuc Juda c. 628 (?)

Sofonias Sofonia s Juda s. 648

Hageo Haggeo Jerusalem 520 112 nga aldaw (520)

Zacarias Zacarias Jerusalem 518 520-518

Malakias Malakias Jerusalem k. 443

Dagiti Libro iti Griego a Kasuratan (K.P.)

Mateo Mateo Palestina (?) c. 41 2 K.K.P.–

33 K.P.

Marcos Marcos Roma c. 60-65 29-33 K.P.

Lucas Lucas Cesarea c. 56-58 3 K.K.P.–

33 K.P.

Roma Pablo Corinto c. 56

1 Corinto Pablo Efeso c. 55

2 Corinto Pablo Macedonia c. 55

Efeso Pablo Roma c. 60-61

Filipos Pablo Roma c. 60-61

Colosas Pablo Roma c. 60-61

1 Timoteo Pablo Macedonia c. 61-64

2 Timoteo Pablo Roma c. 65

Tito Pablo Macedonia (?) c. 61-64

Filemon Pablo Roma c. 60-61

Hebreo Pablo Roma c. 61

1 Pedro Pedro Babilonia c. 62-64

2 Pedro Pedro Babilonia(?) c. 64