Umili Wenno Ganggannaet, Abrasaennakayo ti Dios!
“Iti maymaysa a tao inaramidna ti tunggal nasion dagiti tattao, tapno agnaedda iti rabaw ti daga.”—ARAMID 17:26.
1. Ania a nakas-ang a banag ti adda kadagiti adu a lugar ita no maipapan iti panangawat kadagiti tattao manipud sangsangaili a kultura?
DAGITI padamag ipabigbigda a kadagiti adu a daga dumakdakkel ti pannakaseknan maipapan kadagiti ganggannaet, mannakipagnaed, ken managkamang. Minilion ti siuupay nga umakar manipud paspaset ti Asia, Africa, Europa, ken kadagiti daga ti America. Nalabit sapulenda ti pannakabang-ar manipud kinapanglaw, guerra sibil, wenno pannakaidadanes. Ngem maabrasada kadi iti sabali a lugar? Kuna ti magasin a Time: “Bayat a mangrugi nga agbaliw ti etniko a panaglalaok iti Europa, matakkuatan dagiti dadduma a pagilian a saanda a kas kaanus kadagiti ganggannaet a kultura ngem iti impagarupda.” Kadagiti 18,000,000 a “di matarigagayan” a managkamang, kuna ti Time: “Saanto a pumanaw ti karit nga isangoda kadagiti natalged a nasion.”
2, 3. (a) Ania a makapabang-ar a pammasiguro ti idatag ti Biblia no maipapan iti panangawat? (b) Apay a mabalintayo ti magunggonaan manipud panangsukimat no ania ti idatag dagiti Kasuratan maipapan pannakilangen ti Dios kadagiti tattao?
2 Aniaman ti tumanor iti daytoy a banag, ipakita ti Biblia a ti Dios abrasaenna ti tattao iti tunggal nasion—ti man maysa a tao ket makipagili gaput’ pannakaiyanakna, maysa a mannakipagnaed, wenno maysa a managkamang. (Aramid 10:34, 35) ‘Kaskasdi,’ mabalin nga isaludsod ti dadduma, ‘kasanom a makuna ti kasta? Saan kadi a pinili ti Dios ti kadaanan nga Israel laeng kas ti ilina, a nakaikapisan dagiti sabsabali?’
3 Bueno, kitaentayo no kasano a nakilangen ti Dios kadagiti kadaanan a tattao. Mabalintayo met nga usigen dagiti sumagmamano a padto a manginaig no ania dagiti pribilehio a sidadaan kadagiti pudno a managdayawna ita. Ti panangrepaso iti daytoy a naimpadtuan a material mapaglawagna ti ad-adda a pannakaawat a mabalin masarakanyo a makaparegta unay. Daytat’ mangted panangipabigbig, met, no kasanot’ mabalin a pannakilangen ti Dios kadagiti indibidual “iti amin a nasion ken tribo ken il-ili ken pagsasao” kalpasan ti dakkel a rigat.—Apocalipsis 7:9, 14-17.
‘Amin a Nasion Bendisionandanto Dagiti Bagbagida’
4. Kasano a timmanor ti parikut iti nasionalidad, ngem aniada nga addang ti innala ti Dios?
4 Kalpasan ti Layus, ti pamilia ni Noe ti nangbukel iti amin a sangatauan, ken aminda ket pudno a managdayaw. Ngem dagus a nagbaliw dayta a panagkaykaysa. Di nagbayag, dadduma a tattao, iti dida panangipangag iti pagayatan ti Dios, rinugianda a bangonen ti maysa a torre. Daytoy ti nangituggod iti pannakabingaybingay ti sangatauan kadagiti grupo ti pagsasao a nagbalin a nawarawara nga il-ili ken nasnasion. (Genesis 11:1-9) Kaskasdi, nagtultuloy ti pudno a panagdayaw iti linia a nagturong ken Abraham. Binendisionan ti Dios ni matalek nga Abraham ken inkarina a ti anakna agbalinto a dakkel a nasion. (Genesis 12:1-3) Dayta a nasion isu ti kadaanan nga Israel.
5. Apay a mabalintayo amin a mapatured manipud pannakilangen ti Dios ken Abraham?
5 Ni Jehova ket saanna, nupay kasta, nga ikapkapis dagiti tattao manipud iti Israel, ta ti panggepna ket dimmanon a nangsaknap iti amin a sangatauan. Makitatayo daytoy a silalawag manipud inkari ti Dios ken Abraham: “Babaen iti bin-im amin dagiti nasion ti daga bendisionandanto dagiti bagbagida gapu iti kinapudno a nagimdengka iti timekko.” (Genesis 22:18) Kadagiti siniglo, nupay kasta, nakilangen ti Dios iti Israel iti naisangsangayan a pamay-an, a nangted iti naisurat a Linteg ti nasion, a nangiyurnos kadagiti papadi a mangidatag kadagiti daton idiay templona, ken nangipaay iti Naikari a Daga a pagnaedan.
6. Kasano a dagiti urnos ti Dios iti Israel gunggonaanna ti amin?
6 Ti Linteg ti Dios iti Israel ket nasayaat para kadagiti tattao iti amin a nasion gapu ta pinagminarna ti kinamanagbasol ti tao, nga ipakpakitana ti kasapulan maipaay iti maysa a perpekto a daton a mamimpinsan a mangabbong iti natauan a basol. (Galacia 3:19; Hebreo 7:26-28; 9:9; 10:1-12) Kaskasdi, aniat’ adda a pammasiguro a ti Bin-i ni Abraham—a baeten kenkuana amin a nasion bendisionandanto dagiti bagbagida—ket dumtengto ken maikari kadagiti kualipikasion? Timmulong met ditoy ti Linteg ti Israel. Imparit dayta ti pannakiinnasawa kadagiti taga Canaan, maysa nga agdindinamag kinadakesna nga ili gapu kadagiti imoral nga aramid ken ritual, kas iti kustombre a panangpuor a sibibiag kadagiti ubbing. (Levitico 18:6-24; 20:2, 3; Deuteronomio 12:29-31; 18:9-12) Imbilin ti Dios nga isuda ken dagiti aramidda ket masapul a mapukaw. Daytat’ agpaay iti manayon a gunggona ti amin, agraman ti agnaed a sangsangaili, gapu ta agserbi dayta a mangsaluad iti pannakamulit ti linia ti Bin-i.—Levitico 18:24-28; Deuteronomio 7:1-5; 9:5; 20:15-18.
7. Aniat’ adda a nasapa a panangipabigbig a ti Dios inabrasana dagiti ganggannaet?
7 Uray bayat ti panagkurri ti Linteg ken ti Dios minatmatanna ti Israel a naisangsangayan, impakitana ti asi kadagiti saan nga Israelita. Ti kinatulokna a mangaramid iti kasta ket naiparangen idi a nagmartsa ti Israel manipud pannakaadipen iti Egipto agturong iti bukodna a daga. “Simmurot met a nakipagsang-at kadakuada ti nawadwad a bilang dagiti nadumaduma a tattao.” (Exodo 12:38) Bigbigen ni Propesor C. F. Keil dagidiay kas “maysa a gunglo dagiti ganggannaet . . . maysa a natipontipon, wenno bunggoy ti tattao kadagiti nagduduma a nasion.” (Levitico 24:10; Numeros 11:4) Adu la ketdi kadakuada ket Egipcio a nangawat iti pudno a Dios.
Panangabrasa Maipaay Kadagiti Ganggannaet
8. Kasano a dagiti Gabaonita nagbalinda a paset ti ili ti Dios?
8 Bayat nga imbaklay ti Israel ti bilin ti Dios nga imurianda ti Naikari a Daga kadagiti mangibabain a nasion, sinalaknibanna ti maysa a grupo dagiti ganggannaet, dagiti Gabaonita, a nagtaeng iti amianan ti Jerusalem. Nangibaonda kadagiti nagpammarang ken Josue a pannakabagi ti ili, a mangkidkiddaw ken gumun-od iti talna. Idi a natakkuatan ti sikapda, imbilin ni Josue a dagiti Gabaonita agserbida kas “managurnong ti pagsungrod ken managsakdo ti danum maipaay iti gimong ken maipaay iti altar ni Jehova.” (Josue 9:3-27) Ita adu a mannakipagnaed awatenda met dagiti nababa nga akem iti panagserbi tapno agbalinda a paset ti maysa a baro nga ili.
9. Kasano a ti ulidan ni Rahab ken ti pamiliana ket makaparegta no maipapan kadagiti ganggannaet idiay Israel?
9 Mabalin a paregtaennakayo a makaammo a ti panangabrasa ti Dios ket saan laeng a maipaay idi kadagiti grupo dagiti ganggannaet; uray dagiti agwaywayas nga indibidual maabrasada met. Ita dadduma a nasion abrasaenda laeng dagiti mannakipagnaed nga addaan nangato a saad, iyapagna a kinabaknang, wenno nangatngato nga edukasion. Ngem saan a kasta ken Jehova, kas makitatayo manipud maysa a pasamak kasakbayan unay iti pagteng maipapan kadagiti Gabaonita. Daytoy inaigna ti maysa a taga Canaan a pulos a saan a nangato ti saadna. Isut’ awagan ti Biblia a “Rahab a balangkantis.” Gapu iti pammatina iti pudno a Dios, isu ken ti sangakabbalayanna ket naispal idi a narba ti Jerico. Nupay ni Rahab ket maysa a ganggannaet, isut’ inawat dagiti Israelita. Isu ket maysa a modelo iti pammati a maikari a tuladentayo. (Hebreo 11:30, 31, 39, 40; Josue 2:1-21; 6:1-25) Isut’ nagbalin pay ketdi nga inapo a babai ti Mesias.—Mateo 1:5, 16.
10. Ti pannakaaklon dagiti ganggannaet idiay Israel nagpannuray iti ania?
10 Dagiti saan nga Israelita ket naawatda idiay Naikari a Daga maitunos iti panagreggetda a mangay-ayo iti pudno a Dios. Nabilin dagiti Israelita a dida makikadua, nangnangruna iti narelihiusuan, kadagidiay di agserserbi ken Jehova. (Josue 23:6, 7, 12, 13; 1 Ar-ari 11:1-8; Proverbio 6:23-28) Kaskasdi, adu a nagnaed a saan nga Israelita ti nagtulnog kadagiti pamunganayan a linteg. Dadduma ti nagbalinda pay a nakugit a proselita, ket naan-anay nga inabrasa ida ni Jehova kas kameng ti kongregasionna.—Levitico 20:2; 24:22; Numeros 15:14-16; Aramid 8:27.a
11, 12. (a) Kasanot’ rebbeng a panangtaming dagiti Israelitas kadagiti managdayaw? (b) Apay a mabalin a kasapulantayo ti rumang-ay iti panangsurot iti ulidan ni Jehova?
11 Inwanwan ti Dios dagiti Israelita a tuladenda koma ti kababalinna kadagiti ganggannaet a managdayaw: “Ti sangsangaili a makipagnaed kenka kas maysa a ganggannaet ibilangmo a kas kailianyo; ket ayatemto a kas ita bagim, ta dakayo nagbalinkayo met a ganggannaet idiay daga ti Egipto.” (Levitico 19:33, 34; Deuteronomio 1:16; 10:12-19) Mangipaay daytoy ti leksion kadatayo, uray no awantayo iti sidong ti Linteg. Naglaka ti tumulok kadagiti panangidumduma ken panangbusor kadagidiay sabali ti rasa, nasion, wenno kulturada. Gapuna nasayaat no isaludsodtayo: ‘Pagregreggetak kadi nga ikkaten iti bagik dagiti kakasta a panangidumduma, a sursurotek ti ulidan ni Jehova?’
12 Naaddaan dagiti Israelitas iti makita a pammaneknek iti panangabrasa ti Dios. Inkararag ni Ari Salomon: “Iti sangsangaili, a saan a paset ti ilim nga Israel ken umay manipud adayo a daga gapu iti naganmo . . . ket isu umay ken agkararag iti daytoy a balay, sapay koma ta dumngegka manipud langlangit . . . tapno amin koma nga il-ili ti daga maammuanda ti naganmo ken tapno agbutengda kenka.”—1 Ar-ari 8:41-43; 2 Cronicas 6:32, 33.
13. Apay a nangaramid ti Dios iti probision tapno baliwanna ti pannakilangenna iti Israel?
13 Bayat nga us-usaren pay laeng ni Jehova ti nasion ti Israel kas ilina ken ngarud salsalaknibanna ti linia ti pagtaudan ti Mesias, impakpakauna ti Dios dagiti napateg a panagbalbaliw. Immun-una, idi nga immanamong ti Israel a daytat’ maadda iti Linteg ti tulag, pinatgan ni Jehova nga agbalinda a gubuayan ti “maysa a pagarian dagiti papadi ken nasantuan a nasion.” (Exodo 19:5, 6) Ngem impakita ti Israel ti di kinamatalek kadagiti siniglo. Gapuna nga impakpakauna ni Jehova nga isut’ mangaramidto iti maysa a baro a tulag nga iti sidong dayta dagidiay mangbukel “iti balay ti Israel” mapakawanto ti biddut ken basolda. (Jeremias 31:33, 34) Dayta a baro a tulag inur-urayna ti Mesias, a ti datonna pudno a dalusanna ti adu manipud basol.—Isaias 53:5-7, 10-12.
Dagiti Israelitas Idiay Langit
14. Ania a baro nga “Israel” ti inawat ni Jehova, ken kasano?
14 Ti Kristiano a Griego a Kasuratan tulongannatayo a mangtarus no kasano a naaramid amin daytoy. Ni Jesus isu ti Mesias, a ti ipapatayna tinungpalna ti Linteg ken imbalabalana ti pakaibatayan ti naan-anay a pannakapakawan ti basol. Tapno maragpat dayta a gunggona, ti maysa dina kasapulanen ti agbalin a Judio a nakugit iti lasag. Saan. Insurat ni apostol Pablo nga iti baro a tulag, “isu ket maysa a Judio iti uneg, ken ti pannakakugitna ket iti puso babaen iti espiritu, saan ket a babaen iti naisurat a linteg.” (Roma 2:28, 29; 7:6) Dagidiay namati iti daton ni Jesus naragpatda ti pammakawan, ket inanamongan ida ti Dios kas ‘Judio babaen iti espiritu,’ a mangbukel iti naespirituan a nasion a maaw-awagan “ti Israel ti Dios.”—Galacia 6:16.
15. Apay a ti nainlasagan a nasionalidad ket saan a pangibatayan iti panagbalin a paset ti naespirituan nga Israel?
15 Wen, ti pannakaaklon iti naespirituan nga Israel ket saan a nagpannuray iti maysa a nasional wenno etniko a nalikudan. Dadduma, kas kadagiti apostol ni Jesus, ket naturalda a Judio. Dagiti sabsabali, kas ken agturay iti buyot ti Roma a ni Cornelio, ket saanda a nakugit a Gentil. (Aramid 10:34, 35, 44-48) Siuumiso a kuna ni Pablo maipanggep iti naespirituan nga Israel: “Awan Griego wenno Judio, pannakakugit wenno di pannakakugit, ganggannaet, Escita, adipen, agwayawaya.” (Colosas 3:11) Dagidiay pinulotan ti espiritu ti Dios nagbalinda a “maysa a napili a rasa, naarian a kinapadi, nasantuan a nasion, ili maipaay iti naisangsangayan a panangtagikua.”—1 Pedro 2:9; idiligyo ti Exodo 19:5, 6.
16, 17. (a) Aniat’ akem dagiti naespirituan nga Israelitas iti panggep ti Dios? (b) Apay a maitutop nga usigentayo dagidiay saan a paset ti Israel ti Dios?
16 Ania a masanguanan ti adda kadagiti naespirituan nga Israelitas iti panggep ti Dios? Simmungbat ni Jesus: “Dikay agbuteng, bassit nga ipastoran, ta nagayatan ni Amayo nga ited kadakayo ti pagarian.” (Lucas 12:32) Dagiti napulotan, a ti “pannakipagilida ket adda idiay langit,” agbalindanto a kakadua a makipagtawid ti Kordero iti turay ti Pagarianna. (Filipos 3:20; Juan 14:2, 3; Apocalipsis 5:9, 10) Ipabigbig ti Biblia a dagitoy ket ‘naselioanda kadagiti annak ti Israel’ ket “nagatangda manipud sangatauan kas inauna ti Dios ken iti Kordero.” Agdagupda iti 144,000. Nupay kasta, kalpasan panangisalaysayna iti daytoy a bilang a naselioan, inyam-ammo ni Juan ti sabali a grupo—“maysa a dakkel nga umariwekwek, nga awan ti nakabalin a bumilang, a naggapuda kadagiti amin a nasion ken tribo ken il-ili ken pagsasao.”—Apocalipsis 7:4, 9; 14:1-4.
17 Mabalin a panunoten dagiti dadduma: ‘Kumusta ngay dagiti minilion a saan a paset ti naespirituan nga Israel, kas kadagidiay mabalin a makalasat iti dakkel a rigat bilang dakkel nga umariwekwek? Aniat’ akemda ita no maipapan kadagiti sumagmamano a natda ti naespirituan nga Israel?b
Dagiti Ganggannaet Idiay Padto
18. Aniat’ nangituggod iti isusubli ti Israel manipud pannakakayaw idiay Babilonia?
18 Iti isusubli iti panawen idi a ti Israel ket adda iti sidong ti Linteg ti tulag ngem di nagmatalek iti dayta, masarakantayo nga inkeddeng ti Dios a palubosanna a dagiti taga Babilonia pagwalangwalangenda ti Israel. Idi 607 K.K.P., ti Israel ket nakautibo iti 70 a tawen. Kalpasanna ti Dios ginatangna manen ti nasion. Iti sidong ti panangidaulo ni Gobernador Zorobabel, maysa a natda ti natural nga Israel ti nagsubli idiay dagada. Ti agtuturay dagiti Medos ken dagiti Persas, a nangatiw iti Babilonia, tinulonganda pay dagiti agsubsubli a kautibo buyogen dagiti probisionda. Impakpakauna ti libro ni Isaias dagitoy a pasamak. (Isaias 1:1-9; 3:1-26; 14:1-5; 44:21-28; 47:1-4) Ken ikkannatayo ni Esdras kadagiti historikal a detalye maipapan iti dayta nga isusubli.—Esdras 1:1-11; 2:1, 2.
19. Mainaig iti isusubli ti Israel, aniat’ naimpadtuan a panangipabigbig a mairamanto dagiti ganggannaet?
19 Kaskasdi, iti panangipakpakaunana iti pannakagatang manen ken panagsubli ti ili ti Dios, inaramid ni Isaias daytoy a makapakellaat a padto: “Dagiti nasnasion umaydanto ita lawagmo, ken dagiti ar-ari iti raniag ta ileleggakmo.” (Isaias 59:20; 60:3) Daytoy kaipapananna ti ad-adda ngem ti pannakaabrasa dagiti ganggannaet, maitunos iti kararag ni Salomon. Itudtudo ni Isaias ti maysa a di gagangay a panagbalbaliw iti kasasaad. “Dagiti nasion” makipagserbidanto kadagiti annak ti Israel: “Dagiti ganggannaet bangonendanto dagiti bakudmo, ket dagiti arida agserbidanto kenka; ta iti pungtotko sinaplitka, ngem iti paraburko kaasiankanto.”—Isaias 60:10.
20, 21. (a) Kadagiti moderno a panawen makasaraktayo kadagiti ania a kaibatugan ti isusubli ti Israel manipud pannakakayaw? (b) Kasano a ‘dagiti annak a lallaki ken babbai’ ket nainayonda iti naespirituan nga Israel kalpasanna?
20 Kadagiti adu a banag, ti iseserrek ken panagsubli ti Israel manipud pannakakayaw adda kaibatoganna kadagiti moderno a panawentayo iti naespirituan nga Israel. Sakbay ti Gubat Sangalubongan I, ti natda dagiti napulotan a Kristiano ket saanda a naan-anay a nakitunos iti pagayatan ti Dios; kimpetda kadagiti sumagmamano a panangmatmat ken ar-aramid a naitugotda manipud kadagiti iglesia ti Kakristianuan. Kalpasanna, kabayatan ti di maibturan a pammutbuteng ti panawen ti gubat ken kasta met iti panangsugsog dagiti klero, dagiti mangidadaulo kadagiti natda iti naespirituan nga Israel ket di nainkalintegan a naibaludda. Kalpasan ti gubat, idi 1919 K.P., dagidiay a napulotan nga adda iti literal a pagbaludan ket nawayawayaanda ken nailibreda manipud pammabasol. Pinaneknekan daytoy a ti ili ti Dios ket nakalapsuten manipud pannakakautibo iti Babilonia a Dakkel, ti sangalubongan nga imperio ti ulbod a relihion. Napan ti ilina tapno bangonen ken dappatanda ti naespirituan a paraiso.—Isaias 35:1-7; 65:13, 14.
21 Naipabigbig daytoy iti panangiladawan ni Isaias: “Isuda amin naguummongda; immayda kenka. Dagiti annakmo a lallaki umayda nga aggapuda iti adayo, ken dagiti annakmo a babbai masakroydanto kadagiti taktakkiag. Iti dayta a tiempo makitamto ket agraniagka, ket ta pusom agkintayeg ken mapadakkelto, agsipud ta iti kinawadwad ti taaw agturongdanto kenka; dagiti sanikua ti nasnasion umaydanto kenka.” (Isaias 60:4, 5) Kadagiti simmaganad a dekada, ‘dagiti annak a lallaki ken babbai’ nagtultuloyda a simrek, a napulotanda iti nasantuan nga espiritu tapno punnuanda dagiti maudi a lugar iti naespirituan nga Israel.
22. Kasano a dagiti “ganggannaet” nakipagtrabahoda kadagiti naespirituan nga Israelitas?
22 Kumusta ngay dagiti ‘ganggannaet a mangbangonto kadagiti bakudmo’? Uray daytoy napasamak metten iti kaaldawantayo. Bayat a ti pannakaawag dagiti 144,000 ket ngangngani makumpleton, maysa a dakkel nga umariwekwek a naggapu kadagiti amin a nasion ti nangrugi a naguummong tapno makipagdayawda iti naespirituan nga Israel. Dagitoy nga ad-adda a kabbaro addaandat’ naibatay-Biblia a panginanamaan iti biag nga agnanayon iti maysa a paraiso a daga. Nupay ti pagtungpalanna a lugar ti matalek a serbisioda ket naiduma, maragsakanda a tumulong iti napulotan a natda iti panangikasaba iti naimbag a damag ti Pagarian.—Mateo 24:14.
23. Agingga iti ania a dagiti “ganggannaet” tinulonganda dagiti napulotan?
23 Ita, nasurok nga 4,000,000 a “ganggannaet,” a kadua dagiti natda kadagidiay ti ‘pannakipagilida ket idiay langit,’ ti mangpampaneknek iti debosionda ken Jehova. Adu kadakuada, lallaki ken babbai, agtutubo ken nataengan, ti agserserbi iti amin-tiempo a ministerio kas payunir. Kaaduan kadagiti nasurok a 66,000 a kongregasion, dagita a ganggannaet ibakbaklayda dagiti responsabilidad kas papanglakayen ken ministerial nga ad-adipen. Pagrag-oan dagiti natda daytoy, a makitkitada ti kaitungpalan dagiti sasao ni Isaias: “Dagiti ganggannaet agtakderdanto ken ipastorandanto dagiti pangenyo, ket dagiti sangsangaili agbalindanto a pagar-araduenyo ken agaywan kadagiti inubasanyo.”—Isaias 61:5.
24. Apay a mabalin a maparegtanatayo ti pannakilangen-langen ti Dios iti Israel ken kadagiti sabsabali iti napalabas?
24 Gapuna nga iti aniaman a nasion ti daga nga umilikayo, maysa a mannakipagnaed, wenno maysa a managkamang, addaankayo iti naindaklan a gundaway nga agbalin a naespirituan a ganggannaet a siraragsak nga abrasaen ti Mannakabalin-amin. Ti panangabrasana iramanna ti posibilidad ti panangtagiragsak kadagiti pribilehio iti serbisiona agpadpada ita ken iti agnanayon a masanguanan.
[Dagiti Footnote]
a No maipapan kadagiti nagdumaan ti “sangsangaili nga agnaed,” “managnaed,” “sangsangaili,” ken “ganggannaet,” kitaenyo ti Insight on the Scriptures, Tomo 1, pinanid 72-5, 849-51, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Nasurok a 10,600,000 ti timmabuno iti tinawen a pananglaglagip iti Panangrabii ti Apo nga inangay dagiti Saksi ni Jehova idi 1991, ngem 8,850 laeng ti nangaklon a natda iti naespirituan nga Israel.
Napaliiwmo Kadi Daytoy?
◻ Kasano nga indatag ti Dios ti namnama nga awatennanto dagiti tattao iti amin a nasion?
◻ Aniat’ mangipakpakita a dagiti il-ili malaksid iti naisangsangayan nga ili ni Jehova, ti Israel, ket makaadanida Kenkuana?
◻ Iti padto, kasano nga impabigbig ti Dios a dagiti ganggannaet makitipondanto iti Israel?
◻ Aniat’ nakaibatuganen ti isusubli ti Israel manipud pannakakayaw idiay Babilonia, ken kasano a nairaman dagiti “ganggannaet”?
[Ladawan iti panid 9]
Nagkararag ni Ari Salomon maipapan kadagiti ganggannaet a dumteng tapno agdayaw ken Jehova