Ti Panangikagumaan a Mangipatarus iti Biblia iti Moderno a Griego

Mabalin a masdaawkayo a makaammo nga idiay Grecia, ti pagilian a maawagan no dadduma kas puon ti liberal a panunot, naunday a panawen ken adu a rigat ti nainaig iti pannakaipatarus ti Biblia iti pagsasao dagiti gagangay a tattao. Ngem siasino ti bumusor iti pannakaipablaak ti nalaka a maawatan a Griego a Biblia? Apay nga adda agtarigagay a mangpasardeng iti dayta?

NALABIT ipagarup ti maysa a naparaburan dagidiay tattao a Griego ti pagsasaoda, yantangay adu a paset ti Nasantuan a Kasuratan ti orihinal a naisurat iti pagsasaoda. Ngem dakkel ti nagdumaan ti moderno a Griego ken ti Griego a nausar iti Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan ken iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kinapudnona, iti naglabas nga innem a siglo, kaaduan kadagiti tattao a Griego ti pagsasaoda dida maawatan ti Biblikal a Griego a kas man la ganggannaet dayta a lenguahe. Nasukatanen dagiti daan a termino kadagiti baro a sasao, ken nagbaliwen ti bokabulario, gramatika, ken estruktura ti sentensia.

Ti maysa a koleksion dagiti manuskrito a Griego a napetsaan iti manipud maika-3 agingga iti maika-16 a siglo ti mangpaneknek nga adda dagiti nangikarigatan a mangipatarus iti Septuagint iti naud-udi a porma ti Griego. Idi maikatlo a siglo, ni Gregory, nga obispo ti Neocaesarea (agarup 213-270 K.P.), impatarusna iti nasimsimple a Griego ti libro nga Eclesiastes manipud iti Septuagint. Idi maika-11 a siglo, ni Tobias ben Eliezer a maysa a Judio nga agnanaed idiay Macedonia impatarusna ti dadduma a paset ti Pentateuko ti Septuagint iti kadawyan a Griego. Nagusar pay ketdi kadagiti Hebreo a karakter a pakagunggonaan dagiti Judio idiay Macedonia nga agsao laeng iti Griego ngem makabasa iti Hebreo. Naipablaak iti Constantinople idi 1547 daytoy a kompleto a Pentateuko.

Lawag iti Kasipngetan

Idi sinakup dagiti Ottoman idi maika-15 a siglo dagiti Griego ti pagsasaoda a lugar a sakup ti Imperio Bizantino, awan adalna ti kaaduan kadagiti umili sadiay. Nupay nanam-ay ti kasasaad ti Orthodox Church iti sidong ti Imperio Ottoman, binaybay-anna ti arbanna a nagbalin a napanglaw ken di naedukaran. Kastoy ti komento ti Griego a mannurat a ni Thomas Spelios: “Ti kangrunaan a panggep ti Orthodox Church ken ti sistemana iti edukasion isu ti panangsalaknib kadagiti miembrona tapno saanda a maimpluensiaan iti propaganda ti Islam ken dagiti Romano Katoliko. Nagbanaganna, saan a rimmang-ay ti Griego nga edukasion.” Iti kasta a nakaay-ay-ay a kasasaad, dagiti tattao a mangipatpateg iti Biblia nariknada a masapul a maipaayan dagiti daksanggasat a tattao iti bang-ar ken liwliwa manipud iti libro ti Biblia a Salmo. Manipud idi 1543 agingga 1835, adda 18 a patarus dagiti Salmo iti kadawyan a Griego.

Ti immuna a Griego a patarus ti kompleto a Kristiano a Griego a Kasuratan ket inyussuat idi 1630 ni Maximus Callipolites, maysa a Griego a monghe ti Callipolis. Naibanag daytoy iti panangimaton ni Cyril Lucaris, a patriarka ti Constantinople ken idi agangay, repormador ti Orthodox Church. Ngem iti uneg ti iglesia, adda dagiti kimmontra ken Lucaris, a saanda nga inanamongan ti aniaman a reporma wenno pannakaipatarus ti Biblia iti kadawyan a Griego.a Nabekkel ni Lucaris kas traidor. Nupay kasta, agarup 1,500 a kopia ti patarus ni Maximus ti naimaldit idi 1638. Kas reaksion iti daytoy a patarus, 34 a tawen kalpasanna indeklara ti sinodo ti Orthodox idiay Jerusalem a ti Kasuratan ket “rumbeng a basaen, saan a ti uray siasino, no di ket dagiti laeng mangsuksukimat kadagiti nauneg a naespirituan a banag kalpasan ti maitutop a panagsukisokda.” Kayat a sawen daytoy a dagiti laeng edukado a klero ti rumbeng nga agbasa iti Kasuratan.

Idi 1703, ni Seraphim, maysa a Griego a monghe manipud iti isla ti Lesbos, pinadasna nga ipablaak idiay Londres ti rebisado a patarus ni Maximus. Idi saan a dimteng ti pinansial a tulong nga inkari kenkuana dagiti agturay iti Inglatera, kuartana a mismo ti inusarna a nangyimprenta iti rebision. Iti nadagsen a pakauna a sasao daytoy a rebision, impaganetget ni Seraphim a “tunggal napasnek a Kristiano” nasken a basaenna ti Biblia, ken binabalawna dagiti nangato ti saadda a klero ti iglesia gapu ta “kayatda nga ilimed ti dakes nga aramidda babaen ti panamagtalinaedda nga ignorante dagiti umili.” Kas namnamaentayo, dagiti Orthodox a kabusorna pinaarestoda ni Maximus idiay Russia sada indestiero idiay Siberia, a nakatayanna idi 1735.

Maipapan iti nakaro a naespirituan a panagbisin dagiti Griego ti pagsasaoda nga umili iti daydi a panawen, kastoy ti ibaga ti maysa a Griego a klero maipapan iti naud-udi a rebision ti patarus ni Maximus: “Dagiti Griego inawatda daytoy Nasantuan a Biblia, agraman dagiti dadduma pay, buyogen ti ayat ken gagar. Binasada dayta. Nabang-aranda, ken ti pammatida iti Dios . . . bimmileg.” Nupay kasta, amken dagiti panguluen ti relihionda a no maawatan dagiti umili ti Biblia, maibutaktak dagiti di nainkasuratan a sursuro ken aramid dagiti klero. Gapuna, idi 1823 ken idi 1836, imbilin ti patriarka ti Constantinople ti pannakapuor ti amin a kopia dagiti kasta a patarus ti Biblia.

Natured nga Agipatpatarus

Kabayatan ti kasta a nakaro nga ibubusor ken napasnek a panagtarigagay iti pannakaammo iti Biblia, adda maysa a nalatak a tao a napateg ti pasetna iti pannakaipatarus ti Biblia iti moderno a Griego. Daytoy a natured a lalaki isu ni Neofitos Vamvas, mabigbigbig a linguista ken nalatak nga eskolar ti Biblia, nga ibilang ti kaaduan kas maysa kadagiti “Mannursuro iti Pagilian.”

Patien unay ni Vamvas a basol ti Orthodox Church no apay nga ignorante dagiti umili maipapan kadagiti naespirituan a banag. Kombinsido a masapul a maipatarus ti Biblia iti kadawyan a Griego tapno mariing dagiti tattao iti naespirituan a pannaturog. Idi 1831, iti tulong dagiti dadduma pay nga eskolar, inrugina nga impatarus ti Biblia iti pangliteratura a Griego. Naipablaak idi 1850 ti kompleto a patarusna. Yantangay saan a sinuportaran ti Greek Orthodox Church, nakibinnulig ni Vamvas iti British and Foreign Bible Society (BFBS) tapno maipablaak ken maisaknap ti patarusna. “Protestante” ti awag kenkuana ti iglesia, ket di nagbayag inlaksidda.

Umarngi unay iti King James Version ti patarus ni Vamvas ken natawidna dagiti pagkapuyan dayta a bersion gapu iti limitado a pannakaammo maipapan iti Biblia ken lenguahe iti daydi a tiempo. Ngem iti adu a tawen, daytoy idi ti kamodernuan a Griego a Biblia a magun-odan dagiti tattao. Makapainteres ta agparang iti dayta ti personal a nagan ti Dios iti uppat a daras, iti porma nga “Ieová.”​—Genesis 22:14; Exodo 6:3; 17:15; Uk-ukom 6:24.

Ania ti reaksion ti kaaduan nga umili iti daytoy ken dadduma a nalaka a maawatan a bersion ti Biblia? Napalalo ti ragsakda! Iti panagrubbuat ti barko iti maysa kadagiti isla ti Grecia, adda aglaklako iti Biblia a pannakabagi ti BFBS nga “inasitgan ti nagadu a bangka a napno kadagiti ubbing nga agsapsapul kadagiti [Biblia], isu a napilitan . . . a mangibaga iti kapitan nga agluasdan” di la ket ta maibus dagiti awitna a Biblia iti maysa a lugar! Ngem nagtignay a dagus dagiti bumusbusor.

Dagiti Orthodox a papadi binallaaganda dagiti umili a saanda a mangala kadagiti kasta a patarus. Kas pagarigan, iti siudad ti Atenas, nakompiskar dagiti Biblia. Idi 1833, ti Orthodox nga obispo ti Creta pinuoranna dagiti “Baro a Tulag” a natakuatanna iti maysa a monasterio. Adda kopia nga inlemmeng ti maysa a padi, ket dagiti tattao kadagiti asideg a purok inlemmengda dagiti kopiada agingga idi pimmanaw ti obispo iti dayta nga isla.

Sumagmamano a tawen kalpasanna iti isla ti Corfu, daytoy a patarus ni Vamvas ket impawil ti Nasantuan a Sinodo ti Greek Orthodox Church. Naiparit ti pannakailakona, ken dinadaelda dagiti adda a kopia. Iti isla ti Chios, Síros, ken Mykonos, pinuoranda dagiti Biblia a resulta ti ibubusor dagiti klero. Ngem saan a nagpatingga dita ti ibubusor iti pannakaipatarus ti Biblia.

Maysa a Reyna a Naginteres iti Biblia

Idi dekada 1870, nabigbig ni Olga, reyna ti Grecia, a bassit pay laeng ti pannakaammo ti kaaduan kadagiti Griego no maipapan iti Biblia. Gapu ta patienna a makaliwliwa ken makapabang-ar iti nasion ti pannakaammo iti Kasuratan, inkagumaanna nga inyurnos ti pannakaipatarus ti Biblia iti pagsasao a nalaklaka a maawatan ngem iti bersion ni Vamvas.

Ti arsobispo ti Atenas ken ti panguluen ti Nasantuan a Sinodo, a ni Prokopios, di opisial a pinaregtana ti reyna iti daytoy a gannuat. Ngem idi kinalikaguman ti reyna ti opisial a panangaprobar ti Nasantuan a Sinodo, pinaayda. Nupay kasta, nagporsegi ti reyna, a dimmawat manen iti pammalubos idi 1899, ngem saan manen a napatgan. Dina inkankano ti panagkedkedda, ket inkeddengna nga ipablaak ti limitado nga edision iti bukodna a gastos. Naaramid daytoy idi 1900.

Dagiti Napeklan a Bumusbusor

Idi 1901, naipablaak iti The Acropolis, maysa a nalatak a pagiwarnak idiay Atenas, ti Ebanghelio ni Mateo a naipatarus iti Demotic a Griego wenno Moderno a Griego. Impatarus dayta ni Alexander Pallis, maysa nga agipatpatarus nga agtartrabaho idiay Liverpool, Inglatera. Agparang a ti panggep ni Pallis ken dagiti kakaduana isu ti ‘panangedukar kadagiti Griego’ ken “panangtulong a bumangon manen ti nasion” manipud panagrakayana.

Dagiti agad-adal iti Orthodox a teolohia ken dagiti propesorda minatmatanda dayta a patarus kas “maysa a panangumsi iti kapatgan a mapagraraeman a banag ti nasion,” maysa a panangtabbaaw iti Nasantuan a Kasuratan. Nangiruar ni Patriarka Joakim III ti Constantinople iti maysa a dokumento a nangsupiat iti dayta a patarus. Nalaokan iti politika ti kontrobersia, ket sisisikap nga inusar dayta dagiti agririnnisiris a partido politikal.

Adda nabileg a kameng ti warnakan ti Atenas a nangrugi a nangatakar iti patarus ni Pallis, nga inawaganna dagiti mangsupsuporta iti dayta kas “ateista,” “traidor,” ken “ahente dagiti ganggannaet a pannakabalin” a determinado a mangriribuk iti Griego a kagimongan. Manipud idi Nobiembre 5 agingga 8, 1901, iti panangsugsog dagiti konserbatibo unay a grupo iti Greek Orthodox Church, nangriribuk dagiti estudiante idiay Atenas. Rinautda dagiti opisina ti The Acropolis, nagmartsada a maibusor iti palasio, kinontrolda ti Unibersidad ti Atenas, ken impilitda ti panaglusulos ti gobierno. Iti kangitingitan ti riribuk, walo ti napapatay kadagiti nakiranget kadagiti soldado. Iti sumuno nga aldaw, impilit ti ari ti panaglusulos ni Arsobispo Prokopios, ket dua nga aldaw kalpasanna, naglusulos dagiti amin a kameng ti Gabinete.

Kalpasan ti makabulan, nagprotesta manen dagiti estudiante ket pinuoranda iti publiko ti maysa a kopia ti patarus ni Pallis. Nangipaulogda iti resolusion maibusor iti pannakaiwaras daytoy a patarus ket kayatda a madusa iti nadagsen ti asinoman nga aggandat a mangaramid iti kasta iti masanguanan. Daytoy ti nanggapuanda a mangiparit iti panangusar iti aniaman a moderno a Griego a bersion ti Biblia. Pudno a nalidem a panawen daydi!

“Ti Sasao ni Jehova Agtalinaed iti Agnanayon”

Nawaswas idi 1924 ti linteg a mangiparparit iti panangusar iti Biblia iti moderno a Griego. Manipud idin, naan-anay a naabak ti Greek Orthodox Church iti panangipamuspusanna a mangyadayo iti Biblia kadagiti tattao. Kabayatanna, indauluan dagiti Saksi ni Jehova ti panangisuro iti Biblia idiay Grecia, kas ar-aramidenda iti adu a dadduma a pagilian. Manipud idi 1905, us-usarenda ti patarus ni Vamvas a tumulong kadagiti rinibu a Griego ti pagsasaoda a tattao tapno maammuanda ti kinapudno a masarakan iti Biblia.

Iti panaglabas dagiti tawen, nagsayaat ti panagregget dagiti adu nga eskolar ken propesor a mangipatarus iti Biblia iti moderno a Griego. Iti agdama, adda agarup 30 a patarus ti Biblia, kompleto man wenno ti dadduma a pasetna, a mabalin a basaen ti gagangay a Griego. Maibilang kadagita a pudno a gameng isu ti Griego a bersion ti Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan, a nairuar idi 1997 a pakagunggonaan ti 16 milion a tattao iti sangalubongan a Griego ti pagsasaoda. Daytoy a bersion nga inaramid dagiti Saksi ni Jehova impatarusna ti Sao ti Dios iti nalaka a basaen, maawatan a pamay-an, a simamatalek a sinurotna ti orihinal a teksto.

Ti panangikagumaan a mangipatarus iti Biblia iti moderno a Griego ipakitana ti maysa a napateg a kinapudno. Ibatadna nga iti baet ti ibubusor dagiti tattao, “ti sasao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.”​—1 Pedro 1:25.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 27]

Immatonan ni Cyril Lucaris ti damo a pannakaipatarus iti Griego ti kompleto a Kristiano a Griego a Kasuratan idi 1630

[Credit Line]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[Dagiti Ladawan iti panid 28]

Dadduma a patarus iti kadawyan a Griego: Ti Salmo a nayimprenta idi: (1) 1828 babaen ken ni Ilarion, (2) 1832 babaen ken ni Vamvas, (3) 1643 babaen ken ni Julianus. Ti “Daan a Tulag” a nayimprenta idi: (4) 1840 babaen ken ni Vamvas

Reyna Olga

[Credit Lines]

Biblia: National Library of Greece; Queen Olga: Culver Pictures

[Picture Credit Line iti panid 26]

Papiro: Nakopia babaen ti naayat a pammalubos ti The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Picture Credit Line iti panid 29]

Papiro: Nakopia babaen ti naayat a pammalubos ti The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin