BETHEL

[Balay ti Dios].

1. Maysa a nalatak a siudad ti Israel, ad-adu a daras a nadakamat iti Biblia ngem iti aniaman a sabali pay a siudad malaksid iti Jerusalem. Maikunkuna nga isu dagiti rebba iti sibay ti agdama-aldaw a purok ti Beitin, agarup 17 km (11 mi) iti amianan ti Jerusalem. Nagsaad ngarud iti maysa a nabato a pantok iti kaabagatanan a paset ti kabambantayan ti Efraim, iti agarup 900 m (3,000 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay. Iti agdama, nakatiktikag ti aglikmut daytoy a lugar, a buklen ti nabato ken nangato a tanap a narasay ti mulmulana. Nupay kasta, ti kaadda ti sumagmamano nga ubbog sadiay ipakitana nga adda idi nakasaysayaat nga abasto a danum iti kadaanan a siudad.

Estratehiko ti lugar a nagsaadan ti Bethel ket dayta ti kangrunaan a makagapu no apay a nakapatpateg dayta. Nagsaad dayta iti kangrunaan a pantok ti makintengnga a kabambantayan ken adda iti nagpateg a ruta manipud amianan nga agpaabagatan, manipud Siquem nga agpaabagatan a lumasat iti Bethel, Jerusalem, Betlehem, Hebron, ken agpababa nga agturong iti Beer-seba. (Idiligyo ti Uk 21:19.) Adda pay sabali a ruta a nangisilpo ti Bethel iti siudad ti Joppe iti laud (iti Mediteraneo) ken kasta met iti Jerico iti daya (iti asideg ti Jordan). Ngarud ti Bethel ket maysa nga ili a nagsasapalan ti daldalan, a kas idi iti Samaria, Jerusalem, Hebron, ken Beer-seba. Kanayonanna pay, ti ebidensia ipasimudaagna a ti lugar iti nagbaetan ti Jerusalem ken Bethel ket rehion a napuskol ti populasionna, nga ad-adu ti ilina ngem iti aniaman a sabali pay a paset ti Palestina.

Dagiti arkeolohikal a panagkabakab idiay Beitin ipakitada a nakabaybayagen dayta a disso, a naisingasing a manipud pay idi agarup maika-21 a siglo K.K.P. ti orihinal a komunidad. Nasarakan met ti pammaneknek maipapan iti nakaro a pannakadadael ken pannakauramna a nangibati iti regreggaay ken dapdapo a 1.5 m (a. 5 pie) ti kaunegna iti sumagmamano a lugar, ket patien a nalabit napasamak daytoy bayat ti panangparmek ti Israel iti Canaan.

Apaman a nakastrek ni Abraham idiay Canaan, nagsardeng idiay Siquem ket kalpasanna nagpaabagatan “iti nakabambantay a rehion iti daya ti Bethel ket impatakderna ti toldana a ti Bethel adda iti laud ken ti Ai iti daya.” (Ge 12:8) Kalpasan ti panangbusbosna iti sumagmamano a tiempo idiay Egipto gapu iti nakaro a bisin idiay Canaan, nagyan manen ni Abraham iti daya ti Bethel, a kaduana ti kaanakanna a ni Lot. Yantangay kadagitoy dua a gundaway nangibangon ni Abraham iti tolda iti daya ti Bethel, kunaen ti dadduma a ti disso a nagtoldaanna ket idiay Burj Beitin nga asideg laeng iti abagatan a daya ti Beitin, a maaw-awagan iti “maysa kadagiti naindaklan a pangbuyaan iti Palestina.” (Encyclopædia Biblica, inurnos ni T. K. Cheyne, London, 1899, Tomo I, bin. 552) Mabalin a manipud iti kasta a nangato a disso, ni Abraham inawisna ni Lot a pumili iti pagturonganna inton sumina ken Abraham, iti kasta “intannawag ni Lot dagiti matana ket nakitana ti intero a Distrito ti Jordan” ket pinilina dayta a rehion. (Ge 13:8-11) Idin ni Jehova inyawisna nga imatangan ni Abraham ti daga iti amin a turong, nga impasiguradona kenkuana nga agbalin dayta a tawid agpaay kenkuana ken iti bin-ina.​—Ge 13:14, 15.

Nupay idi gupgopen ni Moises ti salaysay ti Genesis dinakamatna a “Bethel” ti ili iti asideg ti nagtoldaan ni Abraham, ipakita ti sumaruno a rekord a “Luz” ti orihinal a Canaanita a nagan dayta. (Kitaenyo ti LUZ Num. 1.) Imyan ni Jacob iti asideg dayta a siudad idi agdaldaliasat manipud Beer-seba nga agturong iti Haran, ket kalpasan ti pannakatagtagainepna iti maysa nga agdan a dumanon iti langlangit ken ti pannakangngegna iti pammatalged ti Dios iti karina ken Abraham, nangipasdek iti maysa nga adigi ket ti lugar pinanagananna iti Bethel, nupay “Luz ti sigud a nagan ti siudad.” (Ge 28:10-19) Agarup 20 a tawen kalpasanna, ti Dios nagsao ken Jacob idiay Haran, nga imbagana nga Isu daydiay nagsao ken Jacob idiay Bethel, ket binilinna ni Jacob nga agsubli idiay Canaan.​—Ge 31:13.

Kalpasan ti pannakatulaw ni Dina idiay Siquem ken ti panagibales nga insayangkat ti annak ni Jacob maibusor kadagiti Siquemita, immawat ni Jacob iti pammilin ti Dios nga agsubli idiay Bethel. Kalpasan ti panangikkatna kadagiti aruaten a nainaig iti ulbod a relihion manipud sangakabbalayanna ken ad-adipenna, nagturong idiay Bethel iti sidong ti pannalaknib ti Dios, nangibangon iti altar sadiay, ket dinakamatna manen ti nagan nga impanagannan iti dayta a disso, nga inawaganna dayta iti El-bethel, kaipapananna “Ti Dios ti Bethel.” Ditoy a natay ken naitabon ni Debora a nangtagibi ken Rebecca. Ditoy met a pinatalgedan ni Jehova ti pannakabalbaliw ti nagan ni Jacob nga agbalin nga Israel, a dinakamatna manen ti karina ken Abraham.​—Ge 35:1-16.

Sinigsiglo a tawen kalpasanna, idi nakastreken ti nasion ti Israel idiay Canaan (1473 K.K.P.), naaramat manen ti nagan a Bethel a tumukoy iti siudad a sigud a maaw-awagan iti Luz imbes nga iti disso a nagtoldaan da Abraham ken Jacob. Iti salaysay maipapan iti panangraut iti Ai, ipakita ti rekord a ti Canaanita a lallaki ti Bethel inkagumaanda a saranayen ti lallaki iti dayta a kaparanget a siudad, ngem awan ti naaramidanda. Mabalin nga iti dayta a kanito (wenno iti naud-udi a tiempo) a pinarmek dagiti puersa ni Josue ti ari ti Bethel. (Jos 7:2; 8:9, 12, 17; 12:9, 16) Kalpasan daytoy, nagbalin ti Bethel kas maysa a siudad a pagbedngan, iti nagbaetan dagiti teritoria dagiti tribu ti Efraim ken Benjamin. Nailista dayta kas naituding iti Benjamin, ngem ipakita ti rekord a ti balay ni Jose (a nakaikamengan ti Efraim) ti nangparmek iti dayta a siudad. (Jos 16:1, 2; 18:13, 21, 22; Uk 1:22-26) Manipud idin, ti siudad saanen a naawagan iti nagan a Luz.

Bayat ti panawen ti Uk-ukom, ti disso a pagnanaedan ni mammadto a Debora ket masarakan iti “nagbaetan ti Rama ken Bethel idiay nakabambantay a rehion ti Efraim.” (Uk 4:4, 5) Idi tiempo ti pannakaipakat ti hustisia iti tribu ni Benjamin gapu iti krimen nga inaramid dagiti kamengna, agparang a ti lakasa ti tulag temporario a nayakar manipud Silo a naipan idiay Bethel, a daytoy a siudad ket as-asideg iti nakapasamakan ti panaglalaban a naisentro iti Gabaa, agarup 12 km (7.5 mi) iti abagatan ti Bethel.​—Uk 20:1, 18, 26-28; 21:2.

Maysa ti Bethel kadagiti lugar a sinarungkaran ni Samuel bayat ti tinawen a panagrikusna a mangukom kadagiti umili iti dayta a siudad kasta met idiay Gilgal ken Mizpa, ket namatmatan pay laeng dayta kas naanamongan a lugar a pagdaydayawan. (1Sm 7:16; 10:3) Nupay kasta, nanipud idin agingga iti pannakabingay ti pagarian (997 K.K.P.), nadakamat laengen ti Bethel mainaig iti panangipuesto ni Ari Saul kadagiti buyotna iti panagsaganada a makiranget kadagiti Filisteo.​—1Sm 13:2.

Kas maysa a kangrunaan a siudad iti makin-amianan a pagarian nga iturturayan ni Jeroboam, nagbalinen ti Bethel a nalatak a sentro ti ulbod a panagdaydayaw nupay sigud a nalatak kas lugar a pangipapaayan ti pudno a Dios kadagiti palgaak. Iti panagreggetna a manglapped kadagiti umili iti pagturayanna tapno saanda a mapan iti templo idiay Jerusalem, nangibangon ni Jeroboam kadagiti nabalitokan a kigaw a baka​—maysa idiay Bethel (iti kaabagatanan a paset ti kabubuangay a pagarian ti Israel) ken maysa met idiay Dan (iti kaamiananan a paset dayta a pagarian). (1Ar 12:27-29) Yantangay ti Bethel addaan iti bukod a narelihiosuan a balay ken altar, maysa a pinarparbo a tiempo ti piesta, ken papadi a napili manipud kadagiti tribu a saan a Levita, nagbalin dayta a simbolo ti nakaro a panagapostata iti pudno a panagdaydayaw. (1Ar 12:31-33) Saan nga intantan ni Jehova a Dios ti panangkondenarna babaen ti maysa a “lalaki ti pudno a Dios” a naibaon idiay Bethel tapno isawangna ti panangukom maibusor iti altar a naaramat mainaig iti panagdaydayaw iti kigaw a baka. Ti pannakagudua daytoy nga altar nagserbi kas maysa a tanda, a nangpatalged iti sigurado a pannakatungpal ti sasao ti mammadto. Nupay kasta, idi nakapanawen iti Bethel daytoy a “lalaki ti pudno a Dios,” timmulok iti panangallukoy ti maysa a lakay a mammadto idiay Bethel ket inawatna ken nagtignay iti mensahe a naggapu kampay idi iti maysa nga anghel nupay maisalungasing dayta kadagiti direkta a bilin ti Dios. Nagbanag dayta iti pannakadidigrana. Isu pinapatay ti maysa a leon ken naitabon idiay Bethel iti pagitabonan a kukua ti lakay a mammadto a nakakita iti kinasigurado ti pannakatungpal ti sao ni Jehova babaen kadagitoy amin a pasamak, ket ngarud kiniddawna a maitanem ti bagina iti dayta met laeng a disso a pagitabonan inton matay.​—1Ar 13:1-32.

Ni Ari Abias ti Juda temporario a naagawna ti Bethel ken ti dadduma pay nga ili manipud panangituray ti makin-amianan a pagarian (2Cr 13:19, 20), ngem agparang a ti Bethel naisubli iti makin-amianan a pagarian idi tiempo ni Ari Baasa ti Israel, yantangay inkagumaanna a sarikedkedan ti Rama, a maibilang nga adda iti abagatan ti Bethel. (1Ar 15:17; 2Cr 16:1) Nupay idi agangay tinalipupos ni Ari Jehu ti panagdaydayaw ken Baal manipud Israel, nagtalinaed latta dagiti nabalitokan a kigaw a baka idiay Dan ken Bethel.​—2Ar 10:28, 29.

Nupay agraraira idi ti ulbod a panagdaydayaw sadiay, ti rekord ipakitana nga adda maysa a grupo dagiti mammadto idiay Bethel idi tiempo da Elias ken Eliseo. Idiay met Bethel ti pagtaengan ti bunggoy dagiti mananglais nga ubbing a lallaki a nangrabrabak ken Eliseo, a daytoy ti nakapukawan ti biag ti adu kadakuada kas resulta ti dusa nga impataw ti Dios.​—2Ar 2:1-3, 23, 24.

Da mammadto Amos ken Oseas, idi maudi a paset ti maikasiam a siglo ken idi ngalay ti maikawalo a siglo K.K.P., inwaragawagda ti panangkondenar ti Dios iti kinarinuker ti relihion a naisentro idiay Bethel. Nupay direkta a dakamaten laeng ni Oseas ti Bethel (kaipapananna ti “Balay ti Dios”) idi imbinsabinsana nga impalgak ti Dios ti bagina sadiay ken matalek a Jacob (Os 12:4), nabatad nga inaramatna ti nagan a “Bet-aven,” kaipapananna ti “Balay ti Panangpasakit (Maysa a Banag a Makapasakit),” kas agaplikar iti dayta a siudad ken iti epekto dagiti aramid ti ulbod a relihion dayta. (Os 4:15; 5:8) Impakdaarna nga agleddaangto ti idolatroso nga Israel gapu iti kigaw a baka nga idolona a pinagserbian ti papadi ti ganggannaet a didios, matalipuposto dagiti nangato a dissona, ken maabbonganto ti altarna iti sisiitan ken kalkalunay; bayat a dagiti umili a maidestieronto idiay Asiria ipukkawda kadagiti bantay, “Gaburandakami!” ket kadagiti turod, “Agtinnagkayo kadakami!” (Os 10:5-8; idiligyo ti Lu 23:30; Apo 6:16.) Umasping iti dayta ti insawang ni mammadto Amos. Impakitana nga uray pay masansan ti panagidatag dagiti umili iti datdaton kadagiti altar ti Bethel, dagiti narelihiosuan nga isasarungkarda iti dayta a disso nagbalin laeng a panagsalungasing, ken impakdaarna a gumil-ayab maibusor kadakuada ti di maiddep a sumsumged nga unget ni Jehova. (Am 3:14; 4:4; 5:5, 6) Yantangay ti apostata a padi a ni Amazias nakapungtot iti daytoy a panagipadto ni Amos iti mismo a Bethel, inakusarna nga umal-alsa ni Amos gapu iti sasao nga insawangna ket binilinna nga ‘agsubli idiay Juda a naggapuanna’ ket sadiay nga agipadto. Kinuna ni Amazias: “Ngem idiay Bethel masapul a saankan a mangaramid iti kanayonan pay a panagipadto, ta isu ti santuario ti ari ken isu ti balay ti pagarian.”​—Am 7:10-13.

Nagtultuloy ti Bethel kas santuario ti idolatria agingga a natnag ti makin-amianan a pagarian iti ima ti Asiria idi 740 K.K.P. Gapuna, kalpasan ti nasurok a maysa a siglo, mabalin a dakamaten dayta ni Jeremias kas maysa a mamakdaar a pagarigan kadagidiay agtaltalek iti ulbod a didios, a dayta agbanagto iti pakaibabainanda. (Jer 48:13) Uray pay kalpasan dayta, nagtultuloy ti Bethel kas sentro ti relihion, yantangay ti ari ti Asiria pinagsublina idiay Israel ti maysa kadagiti destiero a papadi tapno dagiti umili a rarauten dagiti leon suruanna maipapan iti “relihion ti Dios ti daga.” Daytoy a padi nagnaed idiay Bethel, nga insursurona dagiti umili “no kasano ti rebbeng a panagbutengda ken Jehova.” Dagiti resulta ti panangisurona silalawag nga ipasimudaagda nga isu maysa a padi ti nabalitokan a kigaw a baka, yantangay dagiti umili “nagbalinda a managbuteng ken Jehova, ngem nagbalinda a managdayaw iti bukodda a didios,” ket nagtultuloy ti bambanag sigun iti kinaulbod ken idolatria nga inyussuat ni Jeroboam.​—2Ar 17:25, 27-33.

Kas kaitungpalan ti padto ni Oseas, ti nabalitokan a kigaw a baka ti Bethel naipan iti ari ti Asiria (Os 10:5, 6), ngem ti orihinal nga altar ni Jeroboam adda pay laeng sadiay idi tiempo ni Ari Josias ti Juda. Bayat wenno kalpasan ti maika-18 a tawen ti panagturay ni Josias (642 K.K.P.), insaknapna ti panangikkatna iti ulbod a relihion agingga idiay Bethel ken kasta met kadagiti siudad ti Samaria. Dinadael ni Josias ti disso ti idolatroso a panagdaydayaw idiay Bethel, nga immuna a pinuoranna iti rabaw ti altar dagiti tulang manipud iti tantanem nga adda iti asideg, iti kasta tinulawanna dayta kas kaitungpalan ti padto nga insawang ti “lalaki ti pudno a Dios” nasurok a tallo a siglo a nasaksakbay. Ti laeng tanem a di nagaraw isu ti tanem ti “lalaki ti pudno a Dios,” iti kasta saan met a nagaraw ti tultulang ti lakay a mammadto nga adda iti dayta met laeng a tanem.​—2Ar 22:3; 23:15-18; 1Ar 13:2, 29-32.

Dagiti lallaki ti Bethel ket karaman kadagiti Israelita a nagsubli manipud pannakaidestiero idiay Babilonia (Esd 2:1, 28; Ne 7:32), ket ti Bethel pinagnaedan manen dagiti Benjamita. (Ne 11:31) Bayat ti panawen dagiti Macabeo, ti Sirio a Heneral Bacchides (a. 160 K.K.P.) sinarikedkedanna ti Bethel ket idi agangay kinautibo dayta ti Romano a Heneral Vespasian sakbay ti panagbalinna nga emperador ti Roma.

2. Maysa kadagiti siudad a pinatulodan ni David iti sagut kalpasan ti panangparmekna kadagiti Amalekita. (1Sm 30:18, 26, 27) Yantangay nairaman dayta kadagiti “lugar a nagpagnapagnaan ni David, isu ken dagiti tattaona,” agparang a kasla daytoy ti lugar a naawagan iti Betul wenno Betuel iti dadduma pay a teksto, maysa a siudad ti Simeon iti teritoria ti Juda.​—1Sm 30:31; Jos 19:1, 4; 1Cr 4:30; kitaenyo ti BETUEL Num. 2.

[Ladawan iti panid 447]

Dagiti rebba nga ayan idi ti kadaanan a Bethel. Iti daytoy a siudad iti dalan nga agturong iti Jerusalem, imbangon ni Jeroboam ti maysa a sentro ti panagdaydayaw iti kigaw a baka