ELAM

1. Maysa kadagiti lima nga annak ni Sem a nagtaudan ti ‘pampamilia, sigun kadagiti pagsasaoda, iti dagdagada, sigun kadagiti nasionda.’ (Ge 10:22, 31; 1Cr 1:17) Saan nga espesipiko a nadakamat dagiti nagan ti annak ni Elam; nupay kasta, ti naganna tumukoy agpadpada iti maysa a grupo ti tattao ken iti maysa a rehion iti makin-abagatan a daya a beddeng ti Mesopotamia.

No mainaig iti historia, ti nagan nga Elam naaramat a tumukoy iti maysa a lugar nga adda iti maawagan itan iti Khuzestan iti makin-abagatan a laud nga Iran. Ramanen dayta ti nadam-eg a tanap iti makindaya a deppaar ti makimbaba a Ginget Tigris, a padpadanuman dagiti karayan ti Karun ken Karkheh, ken nabatad a dumanon kadagiti kabambantayan a rehion a nangbeddeng iti daytoy a tanap iti amianan ken daya, nupay saan a masigurado dagitoy dua a beddeng. Ti rehion a naawagan Anshan ket maipagarup a masarakan kadagitoy a kabambantayan a rehion ken nailadawan kadagiti kitikit kas maysa a paset ti Elam manipud immun-una a periodo. Ngarud, ti Elam, a masarakan iti kadadayaan nga ungto ti Fertile Crescent, ket medio adda iti beddeng, yantangay maysa dayta kadagiti rehion a sadiay ti teritoria nga inokuparan ken kaaduanna a dinominaran dagiti Semitiko a puli ket naipasango wenno nailaok kadagiti puli a nagtaud iti sabsabali pay nga annak ni Noe, kangrunaanna ti Jafetiko a linia.

Dagiti Asirio ken Babilonio inawaganda ti daga ti Elam iti elamtu; dagiti klasikal a Griego a mannurat inawaganda dayta iti Elymais, ket no dadduma tinukoyda met kas “Susiana,” naala manipud iti nagan ti siudad ti Susa, wenno Susan, nga iti maysa a tiempo nabatad a kabesera ti Elam. Iti sidong ti Imperio ti Persia, ti Susa (Susan) maysa idi a naarian a siudad. (Ne 1:1; Est 1:2) Masarakan dayta iti ayan dagiti ruta ti komersio nga agturong iti abagatan a daya ken kasta met a sumang-at iti nangato a tanap ti Iran. Gapu kadagiti panangikagumaan a manggun-od iti panangituray kadagitoy a ruta, nagbalin ti Elam a puntiria ti masansan nga iraraut dagiti agtuturay ti Asiria ken Babilonia.

Pagsasao. Iti panangusig iti Elam, kaaduanna a kunaen dagiti reperensia a ti mannurat ti Genesis inlistana ti Elam iti sidong ni Sem maibatay laeng iti politika wenno iti geograpia yantangay, kas kunaenda, saan a Semitiko dagiti umili ti Elam. Daytoy a panangmatmat imbatayda iti panangipapan a saan a Semitiko ti pagsasao dagiti Elamita. Nupay kasta, ipalgak dagiti panagsukimat a dagiti kaunaan a kitikit a nasarakan iti geograpiko a rehion a naawagan iti Elam ket “lislistaan laeng ti bambanag a naikur-it a nailadawan iti damili a taptapi a ti numero ti tunggal maysa ket naipaabay kadagita, naipakita babaen iti simple a sistema dagiti kur-it, timtimbukel ken gudua a timtimbukel . . . dagiti linaonda iti daytoy a tiempo ket bin-ig nga ekonomiko wenno administratibo.” (Semitic Writing, ni G. R. Driver, London, 1976, p. 2, 3) Dagitoy a kitikit ket nainkalintegan a maawagan “Elamita,” kayatna a sawen laeng a nasarakan dagita iti teritoria ti Elam.

Gapuna, ti argumento dagidiay sumupiat iti pannakairaman ti Elam kadagiti Semitiko a tattao ket kangrunaanna a naibatay kadagiti cuneiform a kitikit iti naud-udi a tiempo, naibilang a kaaduanna a napetsaan iti las-ud ti maikadua a milenio K.K.P., kasta met a naibatay iti monumento a Behistun (iti maikanem a siglo K.K.P.), nga addaan kadagiti pumadpada a teksto iti Daan a Persiano, Akkadiano, ken “Elamita.” Dagiti cuneiform a kitikit a naibilang a gapuanan dagiti Elamita ket maikunkuna a naisurat iti pagsasao nga agglutinative (pagsasao a sadiay ti ramut a sasao ket napagkakadua tapno mangbukel kadagiti nagtitipon a sasao, iti kasta naiduma kadagiti pagsasao nga inflectional, a kadagita agbaliwbaliw dagiti nagtaudanda a sasao). Saan a nagballigi dagiti pilologo a manginaig iti daytoy nga “Elamita” a pagsasao iti aniaman a sabali pay a pagaammo a pagsasao.

Iti panangtingiting iti kadakdakamat nga impormasion, laglagipen koma a ti geograpiko a rehion nga idi agangay nagnaedan dagiti kaputotan ni Elam mabalin la ketdi nga inokuparan ti dadduma a grupo ti tattao sakbay wenno bayat ti kasta a panagnaed sadiay dagiti Elamita, kas met laeng iti panagnaed dagiti immuna a di Semitiko a Sumeriano idiay Babilonia. Kunaen ti Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 118): “Ti intero a pagilian [a naawagan Elam] ket inokuparan ti nadumaduma a tribu, a kaaduanna agus-usar kadagiti dialekto nga agglutinative, nupay dagiti makinlaud a distrito ket inokuparan dagiti Semita.”​—Dakami ti nangyitaliko; MAPA ken TSART, Tomo 1, p. 329.

Dagiti nasarakan a cuneiform a kitikit iti rehion ti Elam saanda a paneknekan a dagiti pudno nga Elamita sigudda a di Semitiko. Makita daytoy manipud iti adu a kadaanan a pagarigan mainaig iti pakasaritaan a mabalin a dakamaten maipapan kadagiti grupo ti tattao a nangabrasa iti maysa a pagsasao, imbes a ti bukodda a pagsasao, gapu iti panangdominar wenno iseserrek dagiti ganggannaet. Adda met dagiti pagarigan maipapan kadagiti nagkauna a grupo ti tattao a nagusar iti sabali a pagsasao agraman ti bukodda a pagsasao maipaay iti panagkomersio ken iti pannakikomunikar iti dadduma a nasion, kas met laeng iti panagbalin ti Aramaiko a lingua franca (kadawyan a pagsasao) nga inusar ti adu a tattao. Dagiti “Heteo” ti Karatepe nagikur-itda kadagiti kitikit a dua a pagsasao ti naaramat (nabatad nga idi maikawalo a siglo K.K.P.), awan sabali, iti “Heteo” a hieroglipiko nga estilo ti panagsurat ken iti daan a Fenicia. Agarup 30,000 a damili a taptapi idi tiempo ti Persiano nga Ari Dario I ti nasarakan idiay Persepolis, maysa a naarian a siudad ti Persia. Kangrunaanna a naisurat dagitoy iti pagsasao a naawagan “Elamita.” Nupay kasta, ti Persepolis saan a mabalin nga awagan iti Elamita a siudad.

Ti sabali pay a mangipakita a di nainsiriban nga ibilang kas geograpiko laeng ti listaan dagiti nasion iti Genesis kapitulo 10, imbes nga aktual a mainaig iti kapuonan, isu ti pammaneknek dagiti eskultura a nakitikit maipaay kadagiti Elamita nga ar-ari ken pinetsaan dagiti arkeologo kas sipud pay idi tiempo ni Sargon I (a ti turayna inkabilda iti naud-udi a paset ti maikatlo a milenio). Dagitoy nga eskultura saanda laeng nga iparang ti porma dagiti kadawyan nga Akkadiano (Semitiko nga Asirio-Babiloniko) a ladawan no di ket addaanda pay kadagiti Akkadiano a kitikit.​—The Illustrated Bible Dictionary, inurnos ni J. D. Douglas, 1980, Tomo 1, p. 433.

Pakasaritaan. Ti damo a pannakadakamat ti Elam iti Biblia kas maysa a pagilian, wenno nasion, ket idi tiempo ni Abraham (2018-1843 K.K.P.), idi a ni Kedorlaomer nga “ari ti Elam” nagmartsa a kaduana ti nagaaliansa nga ar-ari maibusor iti nagkakappon nga ar-ari dagiti Canaanita iti rehion ti Natay a Baybay. (Ge 14:1-3) Ni Kedorlaomer ti naipakita kas panguluen ti aliansa ken kas addaan iti panangituray kadagiti Canaanita nga ar-ari, a kadakuada nangipataw ita iti pannusa. (Ge 14:4-17) Kadagiti ar-ari ti Mesopotamia uray pay iti daydi a nagkauna a tiempo, gagangay laeng ti kasta a kampania nga agkasapulan iti agpapan-agawid a panagbaniaga iti nalabit 3,200 km (2,000 mi). Pasingkedan ti sekular a pakasaritaan nga idi nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P., adda kasta a periodo ti Elamita a panangituray iti rehion ti Mesopotamia. Ti maysa nga Elamita nga opisial nga agnagan Kudur-Mabuk a sibaballigi a nangsakup iti nalatak a siudad ti Larsa (iti igid ti Eufrates iti amianan ti Ur) dinutokanna ti anakna a ni Warad-Sin kas ari sadiay. Makapainteres ti kinapudno a ti Warad-Sin ken ti Rim-Sin (kabsat ni Warad-Sin a nangsuno kenkuana kas ari) agpadada a Semitiko a nagnagan, a kanayonan a mangpasingked nga adda Semitiko nga elemento idiay Elam.

Daytoy a periodo ti Elamita a pannakabalin idiay Babilonia ket ginulo ken pinagpatingga ni Hammurabi, ket idi laeng naud-udi a paset ti maikadua a milenio K.K.P. a ti Elam nabaelanna a parmeken ti Babilonia ken ipasdek manen ti panangituray iti periodo a sumagmamano a siglo. Maipagarup a bayat daydi a tiempo, ti maysa a batonlagip a nakaikitikitan ti nalatak a Kodigo ni Hammurabi ket naala idiay Babilonia ken naipan idiay Susa, a sadiay ti nakatakuatan iti dayta dagiti moderno nga arkeologo.

Ni Nabucodonosor I (saan a ti Nabucodonosor a nangdadael iti Jerusalem sumagmamano a siglo idi agangay) pinagbalinna ti Elam a nababa manen ti saadna, ngem nagtultuloy kas masansan a makipaspaset iti dangadang iti nagbaetan ti Asiria ken Babilonia iti pananggun-od iti turay agingga nga idi kamaudiananna dagiti Asirio nga Emperador Senaquerib ken Asurbanipal (Asenapar) pinarukmada dagiti puersa dagiti Elamita, ket ti sumagmamano kadagiti umili inyakarda kadagiti siudad ti Samaria. (Esd 4:8-10) Kasta met, dagiti Israelita a kautibo naidestieroda idiay Elam. (Isa 11:11) Kadagiti kitikit dagiti Asirio nga emperador, napatak ti pannakadeskribir daytoy a pannakaparukma ti Elam.

Kalpasan ti pannakatnag ti Imperio ti Asiria, agparang a ti Elam ket dinominaran ti Jafetiko (Aryano) a panangituray. Maipagarup a dagiti Medo ken Persiano nagwarasda iti rehion ti nangato a tanap ti Iran sumagmamano a siglo a nasaksakbay, ket iti sidong ni Cyaxares, nakirupak dagiti Medo a kaduada dagiti Babilonio iti panangrebbek iti Nineve a kabesera ti Asiria. Agparang nga ipamatmat ti Daniel 8:2 a ti Elam kalpasan dayta ket nagbalin a distrito ti Babilonia. Aniaman dagiti madagdagus nga epektona iti Elam ti pannakarpuog ti Asiria, nabatad a nagballigi dagiti Persiano a nangala manipud Elam iti rehion a naawagan Anshan, ta dagiti nagsasaruno a Persiano nga agtuturay a da Teispes, Ciro I, Cambyses, ken Ciro II naawaganda tunggal maysa iti titulo nga “Ari ti Anshan.” Nupay ti sumagmamano ibilangda a ti kasta a pannakaparmek ti Anshan ket kaitungpalan ti padto ni Jeremias maipapan iti Elam (Jer 49:34-39), ti kaaduan nga eskolar matmatanda a ti panangparmek ni Teispes iti Anshan ket adu a tawen sakbay ti pannakaisawang dayta a padto idi agarup 617 K.K.P.

Ti pammakdaar ni Isaias iti Isaias 22:4-6 impakpakaunana a dagiti Elamita a pumapana karamanda kadagidiay mangraut iti Juda ken Jerusalem. Naipadto met a dagiti Elamita makikaykaysada iti Media iti panangagaw iti Babilonia (539 K.K.P.), a ti Media iti dayta a tiempo adda iti sidong ti turay ti Persiano a ni Ciro II, ti “Ari ti Anshan.” (Isa 21:2) Adda ngarud paset a nagapuanan dagiti Elamita iti pannakaluk-at ti Israel manipud pannakaidestiero. Nupay kasta, gapu iti pannakidasigda kadagiti kabusor ti ili ti Dios iti nadumaduma a tiempo, ti Elam agraman ti dadduma pay a nasion, mapainumda iti kopa ti pungtot ti Dios iti naikeddeng a tiempo ket bumabada iti Sheol.​—Jer 25:17, 25-29; Eze 32:24.

Idi aldaw ti Pentecostes, 33 K.P., karaman dagiti Elamita kadagiti rinibu a dimngeg iti mensahe nga insawang dagiti adalan iti pagsasao a maus-usar idin idiay Elam. (Ara 2:8, 9) Nupay kasta, sipud idin naawandan kas maysa a nasion ken ili, kas naipadto a mismo iti Jeremias 49:34-39.

2. Maysa a Levita nga agay-aywan iti ruangan bayat ti panagturay ni David ken anak ni Meselemias iti pamilia dagiti Korita.​—1Cr 25:1; 26:1-3.

3. Anak ni Sasac ken maysa a panguluen iti tribu ni Benjamin.​—1Cr 8:24, 25, 28.

4. Nagtaudan ti maysa nga Israelita a pamilia a ti 1,254 a kaputotanna ket nagsubli a kadua ni Zorobabel manipud Babilonia (Esd 2:1, 2, 7; Ne 7:12) ken ti simmaruno a pannakabagi a bunggoy a buklen ti 71 a lallaki a kimmuyog ken Esdras. (Esd 8:7) Ti sumagmamano kadagiti kaputotanna ket karaman kadagidiay immanamong a mangpatalaw iti ganggannaet nga assawada a babbai (Esd 10:19, 26), ket ti maysa a pannakabagi ti pamilia pinirmaanna ti tulag idi tiempo ni Nehemias.​—Ne 10:1, 14.

5. Daydiay natukoy kas ti “sabali pay nga Elam,” maysa met nga ulo ti pamilia nga addaan iti isu met laeng a bilang, 1,254 a kaputotan, a kimmuyog iti bunggoy ni Zorobabel a napan idiay Juda.​—Esd 2:31; Ne 7:34.

6. Maysa a Levita nga adda idi inagurasion ti pader ti Jerusalem babaen ken Nehemias.​—Ne 12:27, 42.