Librot’ Biblia Numero 1​—Genesis

Mannurat: Moises

Lugar a Nakaisuratanna: Let-ang

Nalpas a Naisurat: 1513 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: “Idi punganay” inggat’ 1657 K.K.P.

 1. Aniat’ sumagmamano a nasken a topiko a saklawen ti Genesis?

AGASENYO no adda libro a, matakkuatanyo iti umuna a dua a panid ti 50 la nga ababa a kapitulona, ti kakaisuna nga apaghusto a salaysay ti kaunaan a historiat’ tao ken ipakitana ti relasion ti tao ken iti Dios, a Namarsuana, agraman iti daga a buyogen ti linaklaksa a parsua! Kadagita nga ababa a panid, magun-odyo met, ti naruay a pannakaawat no apay insaad ti Dios ti tao ditoy daga. No ituloyyo pay a basaen, madiskobreyo no apay matay ti tao ken ti makagaput’ agdama a nariribuk a kasasaadna, ket matarusanyo ti pudno a pakaibasaran ti pammati ken namnama, ken mailasinyo pay ti instrumentot’ Dios a mangisalakan​—ti Bin-i a naikari. Ti karkarna a libro a naglaon amin kadagitoy isut’ Genesis, ti umuna kadagiti 66 a librot’ Biblia.

 2. Aniat’ kayulogan ti nagan a Genesis, ket umuna a paset dayta ti ania?

² Ti “Genesis” kayulogannat’ “Rugi; Pasngay,” ti nagan a naadaw iti Griego a Septuagint a patarus daytoy a libro. Idiay Hebreo a manuskrito, ti titulo isut’ manglukat a sao, a Bereʼ·shithʹ, “idi punganay” (iti Griego, en ar·kheiʹ). Ti Genesis isut’ umuna a libro ti Pentateuch (Anglikano a sao a kayuloganna ti “lima a lukot” wenno “nagkalima a tomo”). Masinunuo nga idi damo maymaysa daytoy a libro a naawagan Torah (Linteg) wenno “ti libro ti linteg ni Moises” ngem idi agangay nadibidir iti lima a lukot tapno nalaklaka a tamingen.​—Jos. 23:6; Esd. 6:18.

 3. (a) Asino ti Autor ti Genesis, ngem asinot’ nagsurat? (b) Kasano ngata a nagun-od ni Moises ti impormasion nga innayonnat’ Genesis?

³ Ni Jehova a Dios isut’ Autor ti Biblia, ngem pinaltiingannan Moises a mangisurat iti Genesis. Nangalaan ni Moises iti impormasion nga inrekordna iti Genesis? Dadduma mabalin nga inawatna a direktamente babaen iti nadibinuan a palgaak ket dadduma, iti panangidalan ti nasantuan nga espiritu, baeten iti berbal a pannakayallatiw. Posible met nga adda ken Moises dagiti naisurat a dokumento nga indulin dagidi inapona bilang napateg, nabalor a rekord ti nangrugian ti sangatauan.a

 4. (a) Adino ken kaano a nalpas ni Moises ti insuratna? (b) Kasano ngata a nagun-od ni Moises ti salaysayna iti naudi a paset ti Genesis?

⁴ Nalabit idiay let-ang ti Sinai idi 1513 K.K.P. a ni Moises, babaen iti paltiing, inleppasna nga insurat dayta. (2 Tim. 3:16; Juan 5:39, 46, 47) Nangalaan ngay ni Moises ti insuratna iti maudi a paset ti Genesis? Yantangay ni Levi, a lolona iti tuod ket kabsat ni Jose iti ama, dagitoy a detalye kabisado unay ti pamiliada. Ti edad ni Levi nalabit nadappatanna ti edad ni Amram, nga ama ni Moises. Sa, ti espiritu ni Jehova isu pay ti nangisiertot’ umiso a pannakairekord daytoy a paset ti Kasuratan.​—Ex. 6:16, 18, 20; Num. 26:59.

 5. Ania nga ebidensia a linaon ti Biblia ti mangpaneknek a ni Moises ti nagsurat?

⁵ Di pagduaduaan no asinot’ nangisurat iti Genesis. “Ti libro ti linteg ni Moises” ken dagiti umarngi a pannakadakamat ti umuna a lima a librot’ Biblia, a nakaibilangan ti Genesis, masansan nga agparang manipud tiempon Josue, a sunon Moises, ken kalpasanna. Kinapudnona, ag-200 a daras a nadakamat ni Moises iti 27 a naud-udi a librot’ Biblia. Di pulos kuinestionaran dagiti Judio a ni Moises ti mannurat. Ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan kadarato dakamatenna a ni Moises ti mannurat iti “linteg,” ket ti kangrunaan a nangpaneknek isun Jesu-Kristo. Ni Moises nagsurat a diretsa gaput’ bilin ni Jehova ken iti sidong ti pammaltiingna.​—Ex. 17:14; 34:27; Jos. 8:31; Dan. 9:13; Luc. 24:27, 44.

 6. Aniat’ mangisingasing a ti panagsurat ket nasapa a nangrugi iti historia ti tao?

⁶ Inyimtuod dagiti managpangadua, Ngem kasano a nagsurat da Moises ken dagidi inapona? Ti panagsurat, saan kadi a naud-udi nga imbension ti tao? Masinunuo a ti panagsurat nasapa a nangrugi sigun iti historia ti tao, a nalabit sakbay ti Delubio idi tiempon Noe, a naangay idi 2370 K.K.P. Adda kadit’ ebidensia ti nasapa nga abilidad ti tao nga agsurat? Nupay pudno a dagiti arkeologo pinetsaanda ti sumagmamano a tapi dagiti damili a nakabakabda a nasapsapa ngem ti 2370 K.K.P., dagita a petsa ket pattapatta laeng. Nupay kasta, lagipenyo koma a ti Biblia sibabatad nga impakitana a ti pannakabangon dagiti siudad, itatanor dagiti instrumentot’ musika, ken pannakapanday dagiti metal nga alikamen nabayagdan a nangrugi sakbay ti Delubio. (Gen. 4:17, 21, 22) Nainkalintegan, no kasta, a ti tao nalakana la a pinutar ti metodot’ panagsurat.

 7. Aniat’ sekular nga ebidensia a naangay ti sangalubongan a delubio ken adda tallo a sangat’ rasa ti tao, kas dineskribir ti Biblia?

⁷ Kadagiti dadduma a kaso, ti Genesis karkarna a napaneknekan a maitunos kadagiti napasingkedan a pasamak. Ti Genesis laeng ti mangted iti pudno ken nakapapati a salaysay ti Layus ken dagiti nakalasat, nupay dagiti salaysay ti delubio ken ilalasat dagiti tao (kaaduanna ket gaput’ panagbilogda) matakkuatan iti sarsarita dagiti adu a sangat’ natauan a pamilia. Ti salaysay ti Genesis itudona pay ti punganay ti naed dagiti nagduduma a sangat’ sangatauan, a naggubuay kadagiti tallo nga annak ni Noe​—da Sem, Cam, ken Jafet.b Kinuna ni Dr. Melvin G. Kyle, ti Xenia Theological Seminary, Missouri, E.U.A.: “Di mabalin a negaren a manipud iti maysa a sentro, idiay Mesopotamia, ti Camitiko a sanga ti rasa nagpalaud nga abagatan, ti Jafetiko a sanga nagpalaud nga amianan, ket ti Semitiko a sanga ‘nagpadaya’ idiay ‘daga ti Sinar.’”c

 8. Aniada pay a kitat’ ebidensia ti mangpaneknek nga autentiko ti Genesis?

⁸ Makita nga autentiko ti Genesis kas paset ti nadibinuan a rekord gaput’ panagtutunos ti linaonna, sa naan-anayna nga anamongan dagiti amin a paset ti naipaltiing a Kasuratan. Ti kinaprangkana ipalnaadna a ti mannurat agbuteng ken Jehova ket ayatennat’ kinapudno ket di nagkedked a nangisurat kadagiti basol nga agpadpada ti nasion ken dagidiay prominente iti Israel. Kangrunaanna amin, ti nasungdo a kinaumisot’ kaitungpalan dagiti padtona, a nailanad iti ungto daytoy a kapitulo, pasingkedanna a ti Genesis ket karkarna a pagwadan ti kasuratan nga impaltiing ni Jehova a Dios.​—Gen. 9:20-23; 37:18-35; Gal. 3:8, 16.

LINAON TI GENESIS

 9. (a) Aniat’ naisalaysay iti panglukat a kapitulo ti Genesis maipapan iti panamarsua ti Dios? (b) Ania a kanayonan a detalye ti ited ti maikadua a kapitulo maipapan iti tao?

⁹ Pannakaparsuat’ langit ken ti daga, ken pannakaisagana ti daga a pagtaengan ti tao. (1:1–2:25). Idi nagsubli iti binilion a tawen, naglukat ti Genesis iti karkarna a kinasimple: “Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langit ken ti daga.” Sipapatak, daytoy panglukat a sao tukoyenna ti Dios kas Namarsua ket ti material a parsuana isu dagiti langit ken ti daga. Kadagiti nadayag, napili a sasao, ituloy ti umuna a kapitulo a salaysayen a sapasap ti gapuanan ti panamarsua a nainaig iti daga. Naangay iti las-ud ti innem a periodo a naawagan aldaw, a tunggal maysa nangrugi iti malem, idi a ti naparsua iti dayta a periodo ket di pay nalawag, sa agngudo no dumteng ti raniag ti bigat, bayat a ti dayag ti panamarsua maiparangarang a sibabatad. Kadagiti nagsasagadsad nga “aldaw” agparang ti lawag; ti tangatang iti atmospera; namaga a daga ken mulmula; dagiti silaw a nangbingay iti aldaw ken rabii; ikan ken tumatayab; ken animal ditoy takdang ket kamaudiananna ti tao. Ditoy impakaammot’ Dios ti lintegna maipapan iti tunggal kita, ti di malaktaw a bangen tapno imposible nga agebolusion ti maysa a kita ket agbalin a sabali. Itan ta naaramidnan ti tao a kaladladawanna, inyanunsio ti Dios ti nagkatlo a panggepna iti tao ditoy daga: tapno punuennat’ daga kadagiti nalinteg nga annak, tapno sakupenna dayta, ken iturayanna dagiti animal a sangaparsuaan. Binendisionan ni Jehova ti maikapito nga “aldaw” ken imbagana a nasagraduan, ket itan inruginan ‘ti aginana kadagiti amin nga aramid a gapuananna.’ Sumaruno, salaysayennat’ nasinged, wenno detaliado a pannakamatmat, ti panamarsua ti Dios iti tao. Deskribirennat’ hardin ti Eden ken ti dissona, imbalikasnat’ linteg ti Dios iti naiparit a kayo, ken panangnagan ni Adan kadagiti animal, sa ti panangyurnos ni Jehova iti damo a panagasawa idi binukelnat’ babai manipud mismo a bagi ni Adan sana inyeg kenkuana.

10. Kasanot’ panangilawlawag ti Genesis ti nangrugian ti basol ken ipapatay, ket ania a nasken a panggep ti naipakaammo ditoy?

¹⁰ Simrek ti basol ken ipapatay ditoy lubong; naipadto ti “bin-i” kas mangispal (3:1–5:5). Kinnan ti babai ti naiparit a bunga sana inuyotan ni lakayna nga umalsa, ket iti kasta natulawan ti Eden gaput’ kinasukir. Dagdagus nga impatuldot’ Dios ti pamuspusan tapno matungpaltot’ panggepna: “Ket ni Jehova a Dios kinunana idi uleg [ni Satanas, ti di makita a nangisungsong iti yaalsa]: ‘ . . . Ket pagginnuraenkayto iti babai ken iti bin-im ken ti bin-ina. Sugatennanto ta ulom ket sugatemto ti mukodna.’” (3:14, 15) Napaksiat ti tao manipud iti hardin, tapno agbiag a siririgat ken sililing-et nga agbannog iti kasiitan ken kakalunayan. Pagultimuanna, matay ken agsublintot’ tapuk a nakaalaanna. Dagidiayto laeng kaputotanna ti makanamnamat’ naikari a Bin-i.

11. Kasano a nagtultuloy idiay ruar ti Eden ti panangdidigrat’ basol?

¹¹ Nagtultuloy a nangdidigra ti basol idiay ruar ti Eden. Ni Cain, ti inauna nga anak a lalaki, pinataynan kabsatna nga Abel, a matalek nga adipen ni Jehova. Indistieron Jehova ni Cain idiay daga ti Pugante, a sadiay nagputot kadagiti annak nga idi agangay inkisap ti Delubio. Itan adda sabali nga anak ni Adan, ni Set, a nangputot ken Enos; iti dayta a tiempo immawag dagiti tao nga aginsisingpet iti nagan ni Jehova. Natay ni Adan idi agtawen 930.

12. Kasano a natulawan ti daga idi tiempon Noe?

¹² Dagiti nadangkes a tao ken anghel tinulawanda ti daga; inyeg ti Dios ti Delubio (5:6–11:9). Nailanad ditoy ti kaputotan ni Set. Ni Enoc nagpaiduma kadagiti annak ni Set, ta sinantipikarnat’ nagan ni Jehova ta “nakipagna iti Dios.” (5:22) Ti sumaruno a lalaki a karkarnat’ pammatina isut’ apoko ni Enoc iti tumeng a ni Noe, a nayanak 1,056 a tawen kalpasan ti pannakaparsuan Adan. Iti daytoy a tiempo adda pasamak a nangpakarot’ kinaranggas ditoy daga. Dagiti anghel ti Dios pinanawandat’ nailangitan a taengda ket nakiasawada kadagiti napintas nga annak dagiti tao. Daytoy maiparit a panagdenna isut’ nangparnuay iti mestiso a puli dagiti higante a naawagan Nephilim (kayulogannat’ “Dumidisnog”), nga intan-okda, saan a ti nagan ti Dios, no di ti bagbagida. Imbaga ngarud ni Jehova ken Noe nga ikisapnanto ti tao ken animal gapu iti kumarkaro a kinadakes ti tao. Ni la Noe ti nakaay-ayo ken Jehova.

13. Kasano a santipikaren itan ni Jehova ti naganna?

¹³ Ni Noe pinutotna da Sem, Cam, ken Jafet. Idi nagrairat’ ranggas ken kinauyong ditoy daga, impalgak ni Jehova ken Noe nga inna santipikaren ti Naganna babaen iti dakkel a layus, ket binilinna ni Noe a mangaramid iti daong a pakaispalanna, ket inikkannat’ detaliado a plano. Dagus a nagtulnog ni Noe ket inummongnat’ pamiliana a walo a katao, agraman dagiti animal ken billit; ket, idi maika-600 a tawenna (2370 K.K.P.), nangrugi ti Layus. Nagtudo iti 40 nga aldaw, agingga a natinep iti 15 kasiko (c. 22 pie) a danum dagiti katayagan a bantay. Kalpasan ti nakatawen, idi mabalinen nga iruar ni Noe ti pamiliana iti daong, ti immuna nga inaramidna isut’ panangitukon iti dakkel a daton ti panagyaman ken Jehova.

14. Ania itan ti imbilin ken intulag ni Jehova, ket aniada a pasamak ti naangay iti biag ni Noe?

¹⁴ Binendisionan itan ni Jehova ni Noe ken ti pamiliana ket binilinna a punuendat’ daga kadagiti annak. Ti mandot’ Dios impalubosna ti panagsidadat’ karne ngem imparitna kadakuada ti dara, nga isu ti kararua, wenno biag, ti lasag, ket kinalikagumannat’ pannakaikisap ti mammapatay. Ti tulag ti Dios a dinanton layusen ti daga napasingkedan gaput’ panagparang ti bullalayaw idiay tangatang. Idi kuan, di rinaem ni Cam ni Noe a propetan Jehova. Idi nadamagna daytoy, inlunod ni Noe ni Canaan nga anak ni Cam, ngem adda bendision nga innayonna a ni Sem naisangsangayantot’ pannakaparaburna ket uray ni Jafet mabendisionanto met. Natay ni Noe idi ag-950.

15. Kasano nga inggakat dagiti tao nga itan-ok ti naganda, ket kasano a sinumra ni Jehova ti gandatda?

¹⁵ Tinungpal dagiti tallo nga annak ni Noe ti bilin ti Dios nga umaduda, a pinataudda ti 70 a pamilia, a naggubuayan ti agdama a rasa ti tao. Ni Nimrod, nga apoko ni Cam, saan a naibilang, ngamin nagbalin a “maingel a mangnganup a bimmusor ken Jehova.” (10:9) Nangipasdek iti pagarianna ket inruginat’ nangbangon kadagiti siudad. Idi a tiempo maymaysat’ lenguahe ti intero a daga. Imbes nga agwarasda iti amin a daga tapno punuen ken talonenda, nagnumoda a mangbangon iti siudad ken torre a dumanon ti tuktokna sadi langit tapno agdindinamagto ti naganda. Nupay kasta, sinumra ti Dios ti gakatda idi riniribuknat’ lenguaheda, iti kasta nagwarasda. Naawagan dayta a siudad iti Babel (kayulogannat’ “Riribuk”).

16. (a) Apay a nesesita ti kapuonan ni Sem? (b) Kasano a ni Abram naawagan “gayyem ni Jehova,” ket aniada a bendision ti inawatna?

¹⁶ Ti pannakilangen ti Dios ken Abraham (11:10–25:26). Nailistat’ importante a linea ti kaputotan ni Sem ingga ken Abram nga anak ni Tera, ket naipasdek met dagiti kronolohikal a koneksion. Imbes nga intan-oknat’ naganna, ni Abram inalagadnat’ pammati iti Dios. Pinanawanna ti Caldeo a siudad ti Ur idi isut’ binilin ti Dios, ket idi ag-75, binallasiwna ti Eufrates ket nagturong iti daga ti Canaan, nga inawaganna ti nagan ni Jehova. Gaput’ pammati ken kinatulnogna, isut’ naawagan “gayyem [kaayan-ayat] ni Jehova,” ket nakitulag ti Dios kenkuana. (Sant. 2:23; 2 Cron. 20:7; Isa. 41:8) Sinalakniban ti Dios ni Abram ken ni baketna iti daydi nabiit a panagnaeddat’ Egipto. Idi nagsublidan sadi Canaan, impakitan Abram ti kinamanagparabur ken kinalinakna idi pinalubosanna ni Lot, a kaanakan ken padana a managdayaw, a nangpili iti kaimbagan a paset ti daga. Idin, sinalbarnan Lot manipud uppat nga ari a nangautibo kenkuana. Sa, idi nagsubli manipud dangadang, nasabat ni Abram ni Melkisedec, ari ti Salem, ket kas padit’ Dios binendisionanna ni Abram, ket isut’ nagbayadan ni Abram iti apagkapullona.

17. Kasano a pinalawa ti Dios ti tulagna, ket aniat’ naipalgak maipapan iti bin-i ni Abram?

¹⁷ Idi kuan nagparang ti Dios ken Abram, nga imbagana nga Isut’ kalasag ni Abram sana pinalawa ti kari ti tulag babaen iti panangipalgakna a ti bin-in Abram kas kadagiti bituen ti langit ti dagupdanto. Naibaga ken Abram a ti bin-ina agsagabantot’ rigat iti 400 a tawen ngem ispalentot’ Dios, a dusaennanto ti nasion a nangparigat. Idi ag-85 ni Abram, ni Sarai a baketna, a lupes pay laeng, intedna ni Agar nga Egipcio nga adipenna ken Abram tapno maaddaan iti anak. Naipasngay ni Ismael ket namatmatan kas posible nga agtawid. Nupay kasta, sabali ti panggep ni Jehova. Idi ag-99 ni Abram, pinagbalin ni Jehova nga Abraham ti naganna, ket Sara met ken ni Sarai, ket inkarina nga agpasngayto ni Sara. Naited ken Abraham ti tulag ti pannakakugit, ket dagdagus a pinakugitna ti sangakabbalayanna.

18. Aniada a napateg a pasamak ti nangtampok iti biag ni Lot?

¹⁸ Inyanunsio ti Dios itan ken gayyemna nga Abraham ti determinasionna a mangdadael iti Sodoma ken Gomorra gapu iti nakaro a basolda. Dagiti anghel ni Jehova napanda pinakdaaran ni Lot sada tinulongan a pumanaw manipud Sodoma agraman baketna ken dua a babbalasangna. Nupay kasta, ni baketna, a nagsarimaddeng a nangmingming kadagiti mapanawanna, nagbalin a monmon ti asin. Tapno maaddaandat’ annak, dagiti babbalasang ni Lot binartekda ni tatangda, ket idi nadennaanna ida, nagpasngayda ti dua nga annak a lallaki, a nagbalin nga amma ti nasion a Moab ken Ammon.

19. Ania a suot ti sibaballigi a sinaranget ni Abraham a nainaig iti Bin-i, ket aniat’ kanayonan nga impalgak ni Jehova a nangpasingked iti karina?

¹⁹ Sinalakniban ti Dios ni Sara tapno di tulawan ni Abimelec a Filisteo. Ni Isaac, a naikari a bin-i, naipasngay idi ag-100 ni Abraham ket ni Sara ag-90. Agarup lima a tawen kalpasanna, rinabrabak ni 19-años nga Ismael ni Isaac, ti agtawid, ket nagbanag a napagtalaw da Agar ken Ismael, nga inanamongan ti Dios. Sumagmamano a tawen kalpasanna, sinuot ti Dios ni Abraham idi binilinna nga idatonnan Isaac nga anakna iti maysa kadagiti bantay ti Moria. Di kimmapuy ti nabileg a pammati ni Abraham ken Jehova. Idi idatonna koman ti anakna ken agtawid, isut’ tiniped ni Jehova, ket nangted iti karnero a sandi a daton. Pinasingkedan manen ni Jehova ti karina ken Abraham, a kinunana a paaduennantot’ bin-ina kas kadagiti bituen ti langit ken dagiti darat iti baybay. Impakitana a daytoy a bin-i tagikuaennantot’ ridaw dagiti kabusorna ket amin a nasion ti daga talaga a mabendisionanto gaput’ Bin-i.

20. Kasanot’ kinaannad ni Abraham no iti panangpilina iti asawa ni Isaac, ket kasano a nagsolsolo ni Isaac nga agtawid?

²⁰ Natay ni Sara idi agtawen 127 ket naitanem iti talon a ginatang ni Abraham iti annak ni Het. Ibaon itan ni Abraham ti mayordomona tapno ibirukannan Isaac ti asawana iti daga dagiti kabagianna. Indalan ni Jehova ti adipen ket nagturong iti pamilia ni Betuel nga anak ni Nacor, ket nayurnos a yawidnan Rebecca. Situtulok a kimmuyog ni Rebecca, a sipapalubos ti pamiliana, ket inkasar ni Isaac. Nangasawa met ni Abraham iti sabali, ni Cetura, a nangipasngay ti innem nga annak a lallaki. Nupay kasta, sinagutanna dagitoy sana pinapanaw ida ket pinagbalinnan Isaac nga agsolsolo nga agtawid. Ket, idi ag-175, natay ni Abraham.

21. Kasano a naaddaan da Isaac ken Rebecca ti singin nga annak?

²¹ Kas impadton Jehova, ni Ismael a kabsat ni Isaac iti ama nagbalin a pangulot’ dakkel a nasion, a nabangon kadagiti 12 a hepe nga annakna. Iti 20 a tawen nagtalinaed a lupes ni Rebecca, ngem immar-araraw ni Isaac ken Jehova, gapuna nangipasngay kadagiti singin, da Esau ken Jacob, ket imbaga ni Jehova ken Rebecca a ti inauna agserbinto iti inaudi. Ni Isaac ag-60 idin.

22. Kasano a minatmatan da Esau ken Jacob ti tulag ken Abraham, ket aniat’ resultana?

²² Ni Jacob ken ti 12 nga annakna (25:27–37:1). Kinaykayat ni Esau ti aganup. Gapu ta dina impateg ti tulag ken Abraham, simmangpet manipud paganupan maysa nga aldaw ket inlakona ti kina-inaunana ken Jacob gapu lat’ sangasakmulan a sopas. Nangasawa pay ti dua a babbai a Hiteo (ken maysa nga Ismaelita kalpasanna), a gapuan ti panagpulkok dagiti dadakkelna. Babaen iti panangtulong ni nanangna, nanglimlimo ni Jacob a kas isun Esau tapno magun-odna ti bendision ti inauna. Ni Esau, idinto ta dina impudno ken Isaac nga inlakonan ti kina-inaunana, inggakatna a papatayen ni Jacob idi naammuannat’ inaramid ni Jacob, gapuna binalakadan ni Rebecca ni Jacob nga agkamang idiay Haran nga ayan ni Laban a kabsat ni Rebecca. Sakbay a pimmanaw ni Jacob, binendisionan manen ni Isaac ket binilinna a di mangas-asawat’ pagano, no di ket kadagiti kabagian ni nanangna. Idiay Betel, idi agpa-Haran, iti tagtagainep nakitanan Jehova, a nangipanamnama ken nangpasingked ti naikari a tulag kenkuana.

23. (a) Kasano a naaddaan ni Jacob ti 12 nga annak? (b) Kasano nga inlaksid ni Ruben ti kina-inaunana?

²³ Idiay Haran, nagserbi ni Jacob ken Laban, ket inasawana dagiti dua nga annakna, da Lea ken Raquel. Nupay daytoy a poligamia ket inakona gaput’ kinasaur ni Laban, binendisionan ti Dios daytoy babaen iti panangtedna ken Jacob ti 12 nga annak a lallaki ken maysa a babai nga impasngay dagiti assawana ken dua nga adipenda, da Zilpa ken Bilha. Sinigurado ti Dios a dagiti arban ni Jacob ket umaduda unay sana binilin nga agsubli iti daga dagiti appona. Isut’ kinamakam ni Laban, ngem nagtulagda idiay disso a naawagan Galaad ken Ti Pagwanawanan (Hebreo, ham·Mits·pahʹ). Idi intuloynat’ biahena, ni Jacob pinaregta dagiti anghel ket iti rabii nakigubal iti anghel, a nangbendision kenkuana idi agangay sana binaliwan nga Israel ti naganna a Jacob. Ni Jacob sitatalna nga inyurnosna ti panagsabatda ken Esau sa nagbiahe a nagpa-Siquem. Ditoy ni Dina, a balasangna, rinames ti anak ti hepe a Heveo. Da manongna a Simeon ken Levi nagibalesda babaen iti panangpapatayda kadagiti lallaki ti Siquem. Nagluksaw ni Jacob gapu itoy ta, bilang representante ni Jehova, natulawan ti naganna iti dayta a daga. Imbaga ti Dios nga isut’ mapan idiay Betel tapno mangaramid ti altar sadiay. Idi rummuardan idiay Betel, natay ni Raquel idi ipaspasngayna ti maika-12 nga anak ni Jacob, a ni Benjamin. Rinames ni Ruben ti adipen ni Raquel, ni Bilha, nga ina dagiti dua nga annak ni Jacob, ket maipuon itoy napukawnat’ kina-inaunana. Di nagbayag natay ni Isaac, nga agtawen 180, ket isut’ impumpon da Esau ken Jacob.

24. Apay a ni Esau ken ti sangakabbalayanna immakarda iti kabambantayan ti Seir?

²⁴ Ni Esau ken ti sangakabbalayanna immakardat’ kabambantayan ti Seir, ta din mabalin nga agtipon ti naurnong a kinabaknang da Esau ken Jacob. Nailista dagiti annak ni Esau agraman dagiti pangulo ken ar-ari ti Edom. Nagtultuloy ni Jacob a nagnaed idiay Canaan.

25. Kasano a nailako ni Jose sadi Egipto?

²⁵ Napandat’ Egipto tapno masalbar ti biagda (37:2–50:26). Gaput’ parabur ni Jehova ken iti sumagmamano a tagtagainep nga intedna ken Jose, isut’ ginura dagiti manongna. Inggakatda a papatayen nupay kasta inlakoda kadagidi limmabas a komersiante nga Ismaelita. Idi impaslepda ti garitan a pagan-anay ni Jose iti dara ti kalding, inyawatda dayta ken Jacob kas ebidensia a ti 17-años a baro ket pinatay ti atap nga animal. Intugotda ni Jose idiay Egipto sada inlako ken Potifar, hepe dagiti guardia ni Faraon.

26. Apay a nesesita ti salaysay ti pannakayanak ni Perez?

²⁶ Suminat’ biit ti kapitulo 38 tapno salaysayennat’ pannakayanak ni Perez ken Tamar, a gaput’ panangimaniobrana, naitagadnan Juda a katuganganna a nakidenna kenkuana idinto ta rebbengen koma daytat’ anak ni Juda. Daytoy a salaysay igunamgunamna manen ti napalaus nga annad a panangirekord ti Kasuratan iti kada kaso nga agturong iti itataud ti Bin-i a naikari. Ni Perez nga anak ni Juda nagbalin a maysa kadagiti inapo ni Jesus.​—Lucas 3:23, 33.

27. Kasano a nagbalin ni Jose a primero ministrot’ Egipto?

²⁷ Kabayatanna, binendisionan ni Jehova ni Jose idiay Egipto, ket naitan-ok iti sangakabbalayan ni Potifar. Ngem, rimsua dagiti parikutna idi nagkitakit a mangtulaw iti nagan ti Dios idi kaiddaen koma ti asawa ni Potifar, gapuna siuulbod a naakusar ket naipisok iti pagbaludan. Sadiay isut’ inusar ni Jehova a nangipatarus iti tagtagainep dagiti dua a kaduana a balud, ti agiserserbit’ arak ken ti panaderon Faraon. Idi kuan, adda tagtagainep ni Faraon a nangburibor unay kenkuana, ket impalagipda kenkuana ti abilidad ni Jose, gapuna dinagdagusda nga inruar iti presuan. Kalpasan a pinadayawanna ti Dios, imbuksilan ni Jose ti tagtagainep kas padto ti pito a tawen a kinawadwad, a sarunuen ti pito a tawen a bisin. Nabigbig ni Faraon a “ti espiritu ti Dios” adda ken Jose ket dinutokanna kas primero ministro tapno tamingenna ti problema. (Gen. 41:38) Ita a 30 ti edadnan, nainsiriban a nangipangulo ni Jose babaen iti panangikamaligna kadagiti taraon bayat ti pito a tawen a kinawadwad. Sa idi dimteng ti sangalubongan a bisin, inlakona ti irik kadagiti umili ti Egipto ken kadagiti sabali a nasion nga immay gimmatang ti taraon idiay Egipto.

28. Kasano nga immakar ti sangakabbalayan ni Jacob idiay Egipto?

²⁸ Idi agangay imbaon ni Jacob ti sangapulo nga inauna nga annakna tapno gumatangdat’ irik idiay Egipto. Nabigbig ni Jose ida, ngem dida nabigbig. Idi imbaludnan Simeon, immandarna nga itugotdantot’ inaudi a kabsatda inton sumaruno nga igagatangda ti irik. Idi nagsubli ti siam a kaduadan Benjamin, impalgak ni Jose ti bagina, ket pinakawanna dagidiay sangapulo a nakabasol, ket binilinna nga inda alaen ni Jacob sada umakar idiay Egipto kas pagimbaganda kabayatan ti bisin. Maikanatad, ni Jacob, ken 66 a kaputotanna, nagpa-Egiptoda. Inted kadakuada ni Faraon ti kasayaatan a paset ti daga, ti daga ti Gosen, a nagtaenganda.

29. Aniada a nasken a padto ti insawang ni Jacob idi dandanin matay?

²⁹ Idi dandanin matay ni Jacob, binendisionanna da Efraim ken Manases, nga annak ni Jose, sana inayaban dagiti 12 nga annakna tapno saritaennat’ mapasamak kadakuada “iti maudi a paset dagiti aldaw.” (49:1) Intednat’ detalye ti agsasagadsad a padto, a nanipud idi ket karkarna a natungpal amin.d Ditoy impakaunana a ti setro ti turay agtalinaedto iti tribon Juda agingga a dumteng ti Shilo (kayuloganna “Daydiay Makinkukua; Daydiay Mangtagikua”), ti naikari a Bin-i. Kalpasan a binendisionanna dagiti ulo ti 12 a tribo ken imbilinnat’ masanguanan a pannakaitabonna iti Daga a Naikari, natay ni Jacob idi ag-147. Intuloy ni Jose nga inaywanan dagiti kabsatna ken pamiliada inggat’ ipapatayna idi ag-110, idi inyebkasnat’ pammatina a ti Dios isublinanto manen ti Israel iti dagada ket indawatna a dagiti tulangna awitendanto met idiay Daga a Naikari.

NO APAY NAIMBAG

30. (a) Ania a pagbasaran ti impaay ti Genesis tapno maawatantay dagiti maud-udi a librot’ Biblia? (b) Ania nga umno a kalat ti ipatpatuldo ti Genesis?

³⁰ Bilang punganay ti naipaltiing a Saot’ Dios, di maartapan ti pagimbagan ti pananglukat ti Genesis kadagiti nadayag a panggep ni Jehova a Dios. Anian a pagibasaran ti itedna tapno matarusantay dagiti naud-udi a librot’ Biblia! Iti las-ud ti nalawa a saklawna, deskribirennat’ rugi ken ngudo ti nalinteg a lubong sadi Eden, ti itatanor ken pannakapunas daydi immuna a lubong dagiti nadangkes, ken ti idudur-as ti agdama a dakes a lubong. Karkarna, ipasdekna ti tema ti intero a Biblia, nga isu ti pannakaalangon ni Jehova baeten ti turay ti Pagarian ti naikari a “bin-i.” Ipakitana no apay a matay ti tao. Manipud Genesis 3:15​—nangnangruna iti rekord ti pannakilangen ti Dios kada Abraham, Isaac, ken Jacob​—ipanamnamana ti panagbiag iti baro a lubong iti sidong ti Pagarian ti Bin-i. Pagimbagan ti panangipatuldona iti umno a kalat ti sangatauan​—salimetmetandat’ kinatarnawda ken santipikarenda ti nagan ni Jehova.​—Roma 5:12, 18; Heb. 11:3-22, 39, 40; 12:1; Mat. 22:31, 32.

31. Babaen iti kanayonan a tsart, ipakitayo a ti Genesis naglaon (a) kadagiti nasken a padto ken (b) dagiti napateg a prinsipio.

³¹ Tukoyen ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan amin a prominente a pasamak ken persona a nairekord iti Genesis. Sa, kas impakitat’ intero a Kasuratan, dagiti padto a nairekord iti Genesis natungpalda nga awan labas. Maysa kadagitoy, ti “uppat a gasut a tawen” a pannakaparigat ti bin-i ni Abraham, nangrugi idi rinabrabak ni Ismael ni Isaac idi 1913 K.K.P. ket nagngudo idi naispaldat’ Egipto idi 1513 K.K.P.e (Gen. 15:13) Dadduma nga ehemplo ken napateg a padto ken kaitungpalanda isut’ makita iti sumaganad a tsart. Napalalo met a mangpabileg iti pammati ken pannakaawat isu dagiti nadibinuan a prinsipio a damo a nadakamat iti Genesis. Dagiti propeta idi ugma, agraman ni Jesus ken dagiti disipulona, kadarato tukoyenda ken iyaplikarda dagiti teksto manipud libro a Genesis. Nasayaat no surotentayo ti ulidanda, ket makatulongto iti daytoy ti intay panangadal iti nailanad a tsart.

32. Aniada nga importante nga impormasion ti linaon ti Genesis no iti panagasawa, kapuonan, ken panangkuentat’ tiempo?

³² Ti Genesis ibatadna unay ti pagayatan ken panggep ti Dios no iti panagasawa, ti umno a relasion ti lalaki ken babai, ken ti prinsipiot’ kinaulo ken panangsanay iti pamilia. Inusar a mismon Jesus daytoy nga impormasion, nga inadawnat’ umuna ken maikadua a kapitulot’ Genesis iti maysa a balikas: “Diyo aya nabasa a daydiay namarsua kadakuada nanipud idi punganay inaramidna ida a lalaki ken babai ket kinunana, ‘Gapu itoy ti lalaki panawannanto ti ama ken inana ket makitiponto iti asawana, ket isuda a dua maymaysadanto a lasag’?” (Mat. 19:4, 5; Gen. 1:27; 2:24) Ti rekord ti Genesis nesesita no iti kapuonan ti pamiliat’ tao agraman panangkuenta ti tiempo a kaaddat’ tao ditoy daga.​—Gen., kap. 5, 7, 10, 11.

33. Inagananyo ti sumagmamano a prinsipio ken alagaden ti sosiedad dagiti patriarka a nesesita tapno matarusantay ti Biblia.

³³ Pagimbagan met unay ti estudiantet’ Kasuratan ti itden ti Genesis a panangadal iti sosiedad dagiti patriarka. Ti sosiedadda isut’ porma ti gobierno ti pamilia iti komunidad a nagandar iti ili ti Dios nanipud tiempon Noe ingga a naited ti Linteg idiay Bantay Sinai. Adu kadagiti detalye a nailas-ud iti tulag ti Linteg datin nga al-alagaden ti sosiedad dagiti patriarka. Dagiti prinsipio kas iti dayaw ti komunidad (18:32), basol ti komunidad (19:15), dusa a pammapatay agraman kinasagradot’ dara ken biag (9:4-6), ken guraen ti Dios no maitantan-ok ti tao (11:4-8) inapektaranna ti sangatauan iti unos ti historia. Adu a legal nga alagaden ken termino lawlawaganda dagiti pasamak a naud-udi, ingga idi tiempon Jesus. Ti linteg dagiti patriarka no adda tao ken sanikuana a matengngel (Gen. 31:38, 39; 37:29-33; Juan 10:11, 15; 17:12; 18:9) ken ti wagas a panangyallatiw iti sanikua (Gen. 23:3-18), agraman linteg iti tawid ti maysa bilang kalinteganna kas inauna (48:22), masapul a kabisadotayo tapno matarusan a sibabatad ti Biblia. Dadduma nga alagaden ti sosiedad dagiti patriarka a nairaman iti Linteg isu dagiti daton, panagkugit (a damo a naited ken Abraham), pannakaaramid dagiti katulagan, panagasawa dagiti agbayaw (38:8, 11, 26), ken ti panagsapata tapno mapasingkedan ti maysa a banag.​—22:16; 24:3.f

34. Aniada a leksion, a napateg kadagiti Kristiano, ti magun-odan no adalen ti Genesis?

³⁴ Adut’ leksion ti Genesis, a panglukat a librot’ Biblia, no iti kinatarnaw, pammati, kinamatalek, kinatulnog, panagraem, urbanidad, ken bileg. Adtoy ti sumagmamano nga ehemplo: ti pammati ken bileg ni Enoc a nakipagna iti Dios nupay narungsot a kabusor ti sinarangetna; ti kinalinteg, di mapilaw, ken dagus a panagtulnog ni Noe; ti pammati, determinasion, ken panagibtur ni Abraham, ti panangipapusonat’ kinaulona ken panangisuronat’ bilbilin ti Dios kadagiti annakna, ti kinaparabur, ken panagayatna; ti panagpasakup ni Sara iti ulo ken lakayna ken kinagagetna; ti kinaemman Jacob ken pannakaseknannat’ kari ti Dios; ti kinatulnog ni Jose ken amana, ti moral a kinalintegna, ti bilegna, ti nasayaat a kababalinna idiay presuan, ti panangraemna kadagiti nangato nga agturay, ti kinapakumbabana a nangted dayaw iti Dios, ken ti naasi a panangpakawanna kadagiti kabsatna; ti mangnibinibi a tarigagayda amin a mangsantipikar iti nagan ni Jehova. Dagitoy a pagulidanan a kababalin agminar iti kabibiag dagidiay nakipagna iti Dios bayat ti naunday a tiempo a 2,369 a tawen manipud pannakaparsuan Adan inggat’ ipapatay ni Jose, kas sinaklaw ti libro a Genesis.

35. Tapno bumileg ti pammati, aniat’ ipatuldo ti Genesis?

³⁵ Wen, ti salaysay ti Genesis naimbag a pakapabilgan ti pammati, nga indatagna a kasta la unay dagiti nadaeg a pagwadan ti pammati, dayta nasubok a kalidad ti pammati a ragpatenna ti siudad a binangon ken pinarsuat’ Dios, ti gobiernot’ Pagarianna a nabayagnan nga insagana baeten ti Bin-i a naikari, ti kangrunaan a manangsantipikar iti dakkel a nagan ni Jehova.​—Heb. 11:8, 10, 16.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 18]

GENESIS​—NAIPALTIING KEN NAIMBAG

2:7 Ti tao kararua 1 Cor. 15:45

9:4 Kinasagradot’ dara Ara. 15:20, 29

20:3 Dakes ti pannakikamalala 1 Cor. 6:9

24:3; 28:1-8 Makiasawa la iti manamati 1 Cor. 7:39

28:7 Panagtulnog kadagiti nagannak Efe. 6:1

Padto a Natungpal ken Katupag a Padto

14:18 Iladawan ni Melkisedec ni Kristo Heb. 7:13-15

17:11 Isimbolo ti pannakakugit Roma 2:29

49:9 Leon iti tribo ti Juda Apoc. 5:5

Dadduma a Teksto nga Inusar dagiti Propeta, ni Jesus, ken dagiti Disipulo​—Kadagiti Ilustrasion, Aplikasion, wenno Ehemplo​—Mangnayon a Mangpasingked iti Autentisidad ti Genesis

3:1-6 Inallilaw ti uleg ni Eva 2 Cor. 11:3

4:8 Pinatay ni Cain ni Abel Jud. 11; 1 Juan 3:12

4:9, 10 Dara ni Abel Mat. 23:35

5:21 Enoc Jud. 14

6:13, 17-20 Layus Isa. 54:9; 2 Ped. 2:5

12:1-3, 7 Tulag ken Abraham Gal. 3:15-17

15:6 Pammati ni Abraham Roma 4:3; Sant. 2:23

15:13, 14 Nagnaed sadi Egipto Ara. 7:1-7

18:1-5 Kinamanagpadagus Heb. 13:2

19:26 Asawa ni Lot Luc. 17:32

20:7 Ni Abraham propeta Sal. 105:9, 15

21:9 Rinabrabak ni Ismael ni Isaac Gal. 4:29

25:32-34 Inlakon Esau ti kina-inaunana Heb. 12:16, 17

37:28 Nailako ni Jose sadi Egipto Sal. 105:17