IPAPANAW
Ti pannakaispal ti nasion ti Israel manipud pannakaadipen iti Egipto. Ni Jehova nagsao ken Abraham (sakbay ti 1933 K.K.P.), kalpasan ti panangikarina a ti bin-i ni Abraham tawidenna ti daga, ket kinunana: “Maammuamto a sigurado a ti bin-im agbalinto a ganggannaet nga agnanaed iti daga a saanda a kukua, ket kasapulanto nga agserbida kadakuada, ket dagitoy sigurado a parigatendanto ida iti uppat a gasut a tawen. Ngem ti nasion a pagserbiandanto ukomek, ket kalpasan dayta rummuardanto agraman adu a sanikua. . . . Ngem iti maikapat a kaputotan agsublidanto ditoy, agsipud ta ti biddut dagiti Amoreo saan pay a dimteng iti pannakaan-anay.”—Ge 15:13-16.
Nalawag a ti panangrugi ti 400-tawen a periodo ti pannakaparigat kasapulan nga urayenna ti panagparang ti naikari a “bin-i.” Nupay simmarungkar idin ni Abraham idiay Egipto iti immun-una a gundaway bayat ti tiempo ti nakaro a bisin idiay Canaan ken adda dagiti pakarigatan a napasaranna maigapu iti Faraon sadiay, awanan pay la idi iti anak. (Ge 12:10-20) Di nagbayag kalpasan a ti Dios insawangna ti maipapan iti 400 a tawen a pannakaparigat, idi 86 ti tawen ni Abraham (idi tawen 1932 K.K.P.), ti Egipcio nga adipenna a babai ken kamalalana nangipasngay kenkuana iti anak, ni Ismael. Ngem idi laeng kalpasan ti 14 a tawen (1918 K.K.P.) a ti siwayawaya nga asawa ni Abraham a ni Sara nangipasngay kenkuana iti anak, ni Isaac, ket ti Dios intudingna daytoy nga anak kas daydiay tumaudan ti naikari a Bin-i. Kaskasdi, saan pay a dimteng ti tiempo ti Dios tapno itedna ken Abraham wenno iti bin-ina ti daga ti Canaan, ket ngarud, kas naipadto, ‘ganggannaetda nga agnanaed iti daga a saanda a kukua.’—Ge 16:15, 16; 21:2-5; Heb 11:13.
Tiempo ti Ipapanaw. No kasta, kaano a nangrugi ti 400 a tawen a pannakaparigat, ken kaano a nagpatingga? Sigun iti pattapatta ti Judio a tradision, ti panagbilang mangrugi iti pannakayanak ni Isaac. Ngem ti aktual a pammaneknek ti pannakaparigat nagbalin a nabatad iti kaunaan a gundaway idi aldaw a pannakapusot ni Isaac. Ti pammaneknek ipatuldona ti 1913 K.K.P. kas ti petsa ti panangrugi ti pannakaparigat, idi agarup 5 ti tawen ni Isaac ken agarup 19 met ni Ismael. Iti daydi a tiempo, “daydiay nayanak a kas iti lasag,” ni Ismael, “rinugianna nga indadanes daydiay nayanak a kas iti espiritu.” (Ga 4:29) Gapu iti imon ken gurana, ni Ismael, nga adda pulina nga Egipcio, rinugianna a ‘sutilen’ ni Isaac, ti ubing. Daytoy ket nakarkaro pay ngem riri laeng ti ubbing. (Ge 21:9) Dadduma a patarus deskribirenda ti tignay ni Ismael kas “panangrabrabak.” (Yg; Ro, ftn) Nagtultuloy ti pannakaparigat ti bin-i ni Abraham bayat ti panagbiag ni Isaac. Agpapan pay panangbendision ni Jehova ken Isaac kas nataenganen a tao, indadanes latta dagiti agnanaed iti Canaan ket napilitan nga agakar-akar gapu kadagiti pammarigatda kenkuana. (Ge 26:19-24, 27) Idi agangay, bayat ti maudi a tawtawen ti panagbiag ni Jacob nga anak ni Isaac, ti naipadto a “bin-i” dimteng iti Egipto tapno agnaed sadiay. Kamaudiananna, naadipenda.
Ania a pammaneknek manipud iti mismo a linaon ti Biblia ti nakaibatayan ti pannakaikeddeng ti petsa ti Ipapanaw ti Israel manipud Egipto?
Ti 400-tawen a periodo ti pannakaparigat nangrugi ngarud manipud 1913 K.K.P. agingga iti 1513 K.K.P. Periodo met idi dayta ti panangpawayway wenno panangpalugod ti Dios, a naipaay kadagiti Canaanita, a dagiti Amoreo ti kangrunaan a tribuda. Iti daytoy naud-udi a petsa, ti biddutda dumteng iti pannakaan-anay; nalawag a maikarida iti naan-anay a pannakapagtalaw iti daga ti Canaan. Kas umuna nga addang nga agturong iti kasta a pannakapagtalaw, ti Dios iturongna ti atensionna iti ilina idiay Egipto, a wayawayaanna ida manipud pannakaadipen ket pagluasenna ida nga agsubli iti Naikari a Daga.—Ge 15:13-16.
Ti periodo nga 430 a tawen. Ti sabali pay a pamay-an ti panagkalkular ket naipaay iti sasao a nailanad iti Exodo 12:40, 41: “Ket ti panagnaed ti annak ti Israel, a nagnaed idiay Egipto, uppat a gasut ket tallopulo a tawen. Ket naaramid iti ngudo ti uppat a gasut ket tallopulo a tawen, naaramid a mismo itoy met laeng nga aldaw nga amin dagiti buyot ni Jehova rimmuarda manipud daga ti Egipto.” Kuna ti footnote iti Exodo 12:40 maipapan iti sasao nga “a nagnaed”: “Iti Hebreo, daytoy a berbo ket adda iti pangadu a porma. Ti relatibo a pronombre nga ʼasherʹ, ‘a’ [Ingles, “who”], mabalin nga agaplikar iti ‘annak ti Israel’ imbes nga iti ‘panagnaed.’” Ti Griego a Septuagint ipatarusna ti bersikulo 40: “Ngem ti panagnaed ti annak ti Israel nga iti dayta nagnaedda iti daga ti Egipto ken iti daga ti Canaan [ket] uppat a gasut ket tallopulo a tawen ti kabayagna.” Mabasa iti Samaritano a Pentateuch: “. . . iti daga ti Canaan ken iti daga ti Egipto.” Ipasimudaag amin dagitoy a patarus a ti periodo nga 430 a tawen saklawenna ti periodo ti tiempo nga at-atiddog ngem iti panagnaed dagiti Israelita idiay Egipto.
Ipakita ni apostol Pablo a daytoy a periodo nga 430 a tawen (iti Ex 12:40) nangrugi idi tiempo a pannakapasingked ti Abrahamiko a tulag ken nagpatingga idi Ipapanaw. Kuna ni Pablo: “Kanayonanna, kunaek daytoy: No maipapan iti [Abrahamiko a] tulag a pinasingkedan ti Dios iti napalabas, ti Linteg a napaadda uppat a gasut ket tallopulo a tawen kalpasanna [iti isu met laeng a tawen ti Ipapanaw] saanna a pagbalinen dayta nga awan kapapay-anna, tapno mawaswas ti kari. . . . idinto ta ti Dios siaasi nga impaayna dayta ken Abraham babaen ti maysa a kari.”—Ga 3:16-18.
Kasano ngarud ti kabayagna manipud pannakapasingked ti Abrahamiko a tulag agingga iti iyaakar dagiti Israelita idiay Egipto? Iti Genesis 12:4, 5 maammuantayo nga agtawen ni Abraham iti 75 idi pinanawanna ti Haran ken binallasiwna ti Eufrates iti panagturongna iti Canaan, nga iti dayta a tiempo addan bileg ti Abrahamiko a tulag, ti kari a naited kenkuana sakbayna idiay Ur dagiti Caldeo. Kalpasanna, manipud kadagiti pannakatukoy ti kapuonan iti Genesis 12:4; 21:5; 25:26; ken iti sasao ni Jacob iti Genesis 47:9, makita a 215 a tawen ti naglabas iti nagbaetan ti pannakapasingked ti Abrahamiko a tulag ken ti iyaakar ni Jacob agraman pamiliana idiay Egipto. Ipakita daytoy a dagiti Israelita aktual a nagnaedda idiay Egipto iti 215 a tawen (1728-1513 K.K.P.). Daytoy a bilang tumunos iti dadduma pay nga impormasion iti kronolohia.
Manipud Ipapanaw agingga iti panagibangon iti templo. Dua a sabsabali pay a rekord iti kronolohia tumunosda iti daytoy a panangmatmat ken pasingkedanda dayta. Inrugi ni Solomon ti panangibangon iti templo idi maikapat a tawen ti kinaarina (1034 K.K.P.), ket nadakamat daytoy iti 1 Ar-ari 6:1 kas ti “maikapat a gasut ket walopulo a tawen” manipud tiempo ti Ipapanaw (1513 K.K.P.).
‘Agarup 450 a tawen.’ Sa adda ti bitla ni Pablo iti maysa a tallaong idiay Antioquia ti Pisidia a nailanad iti Aramid 13:17-20. Iti dayta, tinukoyna ti periodo nga “agarup uppat a gasut ket limapulo a tawen.” Ti insalaysayna a pakasaritaan ti Israel mangrugi iti tiempo a ti Dios “pinilina dagidi ammatayo,” kayatna a sawen, manipud tiempo a ni Isaac aktual a nayanak kas ti naikari a bin-i (1918 K.K.P.). (Ti pannakayanak ni Isaac rinisutna la ketdi ti isyu maipapan iti no siasino ti bigbigen ti Dios kas ti bin-i, ta napagduaduaan gapu iti kinalupes ni Sara.) Manipud iti daytoy a pangrugian, intuloy ni Pablo a saritaen dagiti aramid ti Dios maipagapu iti pinilina a nasion agingga idi tiempo a ti Dios “inikkanna ida iti uk-ukom agingga ken Samuel a mammadto.” Ngarud, ti periodo nga “agarup uppat a gasut ket limapulo a tawen” nabatad nga aglayon manipud pannakayanak ni Isaac idi 1918 K.K.P. agingga iti tawen 1467 K.K.P., wenno 46 a tawen kalpasan ti Ipapanaw idi 1513 K.K.P. (a ti 40 a tawen nabusbos iti panagallaalla idiay let-ang ken 6 a tawen iti panangparmek iti daga ti Canaan). (De 2:7; Nu 9:1; 13:1, 2, 6; Jos 14:6, 7, 10) Ipaay daytoy ti dagup a bilang a nalawag a tumutop iti nagupgop a numero nga “agarup uppat a gasut ket limapulo a tawen” a dinakamat ti apostol. No kasta, dagitoy a dua nga impormasion iti kronolohia pasingkedanda ti tawen 1513 K.K.P. kas ti tawen ti Ipapanaw ken tumunos met iti kronolohia ti Biblia maipapan iti ar-ari ken uk-ukom ti Israel.—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Manipud 1943 K.K.P. agingga iti Ipapanaw).
Dadduma pay a panangmatmat. Daytoy a petsa maipaay iti Ipapanaw, 1513 K.K.P., ken kalpasanna ti panangserrek ti Israel iti Canaan ken ti pannakarba ti Jerico idi 1473 K.K.P., 40 a tawen kalpasan ti Ipapanaw, ket imbilang ti sumagmamano a kritiko kas nasapa unay, a kunaenda a dagitoy a pasamak naaramid iti naud-udi a tiempo a kas iti maika-14 wenno maika-13 a siglo K.K.P. pay ketdi. Nupay kasta, nupay ti sumagmamano nga arkeologo ibilangda ti pannakarba ti Jerico kas napasamak iti maika-13 a siglo K.K.P., saan a ti aniaman a kadaanan a dokumento mainaig iti pakasaritaan wenno pammaneknek iti kasta a pannakarba ti pangibatayanda, no di ket kadagiti natakuatan a damili. Ti kasta a panagkalkular kadagiti periodo ti tiempo babaen iti aramid a dinamili ket nabatad a napalalo a panagpattapatta, ket naiparangarang daytoy iti panagsirarak idiay Jerico. Dagiti natakuatan sadiay nakapataudda kadagiti agsusupadi a konklusion ken panagpetsa iti biang dagiti arkeologo.—Kitaenyo ti ARKEOLOHIA (Panagduduma ti panagpetsa); KRONOLOHIA (Panagpetsa Sigun iti Arkeolohia).
Kasta met laeng kadagiti Egiptologo, adu a siglo ti naggigidiatanda no maipapan iti panangpetsa kadagiti dinastia ti Egipto. Gapu iti dayta, dagiti petsada di mabalin nga aramaten maipaay iti aniaman nga espesipiko a periodo. Iti daytoy a rason, imposible nga espesipiko nga inaganan buyogen ti kinasigurado no asino daydiay Faraon idi tiempo ti Ipapanaw. Ti sumagmamano kunaenda nga isu ni Thutmose III, ti dadduma kunaenda a ni Amenhotep II, ni Ramses II, ken dadduma pay, ngem nakapuy unay ti nakaibatayan ti tunggal kaso.
Kinaumiso ti Salaysay Maipapan iti Ipapanaw. Ti maysa a pangsupiat iti salaysay maipapan iti Ipapanaw ket dagiti Faraon ti Egipto saanda a nangaramid iti aniaman a rekord maipapan iti Ipapanaw. Nupay kasta, saan a karkarna daytoy, ta ti ar-ari kadagiti nabiit pay unay a tiempo inrekordda laeng dagiti balligida saan ket a dagiti pannakaabakda, ket masansan a pinadasda a punasen ti aniaman a pasamak iti historia a makapadakes iti personal wenno nasionalistiko a ladawanda wenno iti ideolohia a padpadasenda nga iyukuok kadagiti umilida. Uray kadagiti kallabes a tiempo, pinadas dagiti agtuturay a pukawen dagiti gapuanan ken pakasarsaritaan dagiti sinuktanda. Aniaman a banag a naibilang a nakababain wenno di makaay-ayo ket saan a nairaman kadagiti Egipcio a kitikit wenno napunas a madagdagus. Ti maysa a pagarigan isu ti panangpatikap ni Thutmose III iti nagan ken ladawan ti sinunuanna a ni Reyna Hatshepsut manipud iti rekord iti maysa a monumento a bato a nakabakab idiay Deir al-Bahri sadi Egipto.—Kitaenyo ti Archaeology and Bible History, ni J. P. Free, 1964, p. 98 ken ti retrato iti bangir ti p. 94.
Ni Manetho, maysa nga Egipcio a padi a nabatad gumurgura kadagiti Judio, nagsurat iti Griego a pagsasao idi agarup 280 K.K.P. Ti Judio a historiador a ni Josephus inadawna ni Manetho a mangikunkuna a dagiti inapo dagiti Judio “simrekda a linaklaksa iti Egipto ket pinarukmada dagiti agnanaed.” Kas kunaen pay ni Josephus, “bigbigen [ni Manetho] a kalpasan dayta napagtalawda manipud iti pagilian, ket nagnaedda iti maawagan Judaea itan, imbangonda ti Jerusalem, ken binangonda ti templo.”—Against Apion, I, 228 (26).
Nupay kaaduanna a ti salaysay ni Manetho saan a pulos maitunos iti pakasaritaan, naisangsangayan a banag ti panangdakamatna a dagiti Judio addada idi idiay Egipto ken kalpasanna rumrummuarda. Kadagiti kanayonan pay a surat, sigun ken Josephus, ni Manetho kunaenna a ni Moises isu met laeng ni Osarsiph, maysa nga Egipcio a padi. Ipasimudaag daytoy a nupay dagiti Egipcio a monumento saanda nga irekord dayta a detalye, dagiti Judio addada idi idiay Egipto ket ni Moises ti panguluenda. Dakamaten ni Josephus ti sabali pay nga Egipcio a historiador, ni Chaeremon, nga agkuna a naggiddan a napagtalaw da Jose ken Moises manipud Egipto; kasta met a ni Josephus dakamatenna ti maysa nga agnagan Lysimachus a mangibagbaga iti maysa nga umas-asping nga estoria.—Against Apion, I, 228, 238 (26); 288, 290 (32); 299 (33); 304-311 (34).
Ti Bilang Dagiti Karaman iti Ipapanaw. Iti Exodo 12:37, nailanad ti nagupgop a bilang nga 600,000 a “nababaneg a lallaki a magmagna” malaksid “dagidiay ubbing.” Iti aktual a panagsensus agarup makatawen kalpasan ti Ipapanaw, kas nailanad iti Numeros 1:2, 3, 45, 46, nagdagupda iti 603,550 a lallaki manipud 20 ti tawenna nga agpangato malaksid kadagiti Levita (Nu 2:32, 33), a kadakuada adda 22,000 a lallaki manipud maysa a bulanna nga agpangato. (Nu 3:39) Ti Hebreo a termino a geva·rimʹ (nabaneg a lallaki) saanna nga iraman dagiti babbai. (Idiligyo ti Jer 30:6.) Ti termino a “dagidiay ubbing” naggapu iti Hebreo a taph ken tumukoy iti maysa a magmagna buyogen dagiti agtiltil-ay nga addang. (Idiligyo ti Isa 3:16.) Kaaduan kadagitoy nga ‘ubbing’ kasapulan idi a maubba wenno mabalbalin a saanda a nabaelan a pagnaen ti intero a kawatiwat ti panagdaliasat.
“Iti maikapat a kaputotan.” Laglagipentayo koma a ni Jehova imbagana ken Abraham nga iti maikapat a kaputotan, dagiti kaputotanna agsublida idiay Canaan. (Ge 15:16) Iti intero nga 430 a tawen manipud idi tiempo a nangrugi nga adda bilegna ti Abrahamiko a tulag agingga iti Ipapanaw, adda nasurok nga uppat a kaputotan, a naikabilangan pay dagiti napaut a panagbiag a tinagiragsakda bayat dayta a tiempo, sigun iti rekord. Ngem 215 a tawen laeng ti aktual a kaadda dagiti Israelita idiay Egipto. Ti ‘uppat a kaputotan’ kalpasan ti iseserrekda iti Egipto mabalin a makalkular iti kastoy a pamay-an, nga usaren ti maysa laeng a tribu ti Israel bilang pagarigan, ti tribu ni Levi: (1) Levi, (2) Cohat, (3) Amram, ken (4) Moises.—Ex 6:16, 18, 20.
Ti bilang dagiti rimmuar manipud Egipto, awan sabali, ti 600,000 a nababaneg a lallaki malaksid dagiti babbai ken ubbing, kaipapananna a mabalin nga adda idi nasursurok ngem tallo a milion a tattao. Nupay adda dagiti sumupiat, daytoy ket saan a namimpinsan a di nainkalintegan. Ta, nupay adda laeng uppat a kaputotan manipud ken Levi agingga ken Moises, no mamatmatan maibatay iti kaatiddog ti biag dagitoy napaut-panagbiagna a lallaki, ti tunggal maysa kadagitoy a lallaki mabalin a naimatanganna ti sumagmamano a kaputotan wenno sumagmamano a bunggoy dagiti ubbing a nayanak bayat ti panagbiagna. Uray pay iti agdama a tiempo, ti maysa a lalaki nga agtawen iti 60 wenno 70 masansan nga addaan iti appoko ken mabalin nga addaan pay ketdi iti appoko iti tumeng (iti kasta, uppat a kaputotan nga agbibiag iti maymaysa panawen).
Nalablabes unay nga iyaadu. Kunaen ti salaysay: “Ket ti annak ni Israel nagbalinda a nabunga ket nangrugida nga agsaknap; ket nagtultuloyda nga immadu ken bimmileg a bimmileg iti nalablabes unay a kapardas, iti kasta ti daga napno kadakuada.” (Ex 1:7) Kinapudnona, immaduda iti kasta unay ta kinuna ti ari ti Egipto: “Adtoy! Dagiti umili iti annak ti Israel ad-aduda ken nabilbilegda ngem datayo.” “Ngem bayat nga ad-adda nga irurumenda ida, ad-adda nga umaduda ken ad-adda a nagtultuloyda a nagsaknap, iti kasta nakariknada iti mamagsakit nga alinggaget maigapu iti annak ti Israel.” (Ex 1:9, 12) Kasta met, no ikabilangantayo a maan-annurot idi ti poligamia, a nabuyogan iti panagala kadagiti kamalala, ken adda sumagmamano nga Israelita a nangasawa iti Egipcio a babbai, agbalin a nabatad no kasano a napasamak ti iyaadu agingga a dimmanon iti 600,000 ti populasion dagiti adulto a lallaki.
Pitopulo a kararua iti mismo a sangakabbalayan ni Jacob ti simmalog sadi Egipto wenno nayanak sadiay di nagbayag kalpasanna. (Ge 46) No ditay iraman ni Jacob, ti 12 nga annakna a lallaki, ni Dina nga anakna a babai, ni Sera nga apokona a babai, ti tallo nga annak ni Levi, ken nalabit dadduma pay manipud bilang dagiti ulo ti pamilia a nangrugi nga umadu idiay Egipto, mabalin nga adda laengen 50 a nabatbati manipud 70. (Saan a mairaman ti annak ni Levi yantangay saan a naibilang dagiti Levita iti naud-udi a bilang nga 603,550.) Ngarud, mangrugi iti kababaan unay a bilang a 50 nga ulo ti pamilia ken no ikabilangan ti sasao ti Biblia a “ti annak ni Israel nagbalinda a nabunga ket nangrugida nga agsaknap; ket nagtultuloyda nga immadu ken bimmileg a bimmileg iti nalablabes unay a kapardas, iti kasta ti daga napno kadakuada” (Ex 1:7), nalaka a mailadawan no kasano nga idi tiempo ti Ipapanaw, mabalin nga adda agbibiagen nga 600,000 a lallaki nga umdasen ti edadda maipaay iti militaria, iti nagbaetan ti edad a 20 ken 50. Usigenyo ti sumaganad:
Dadakkel ti pamilia kadagidi a tiempo, ket tarigagay dagiti Israelita ti maaddaan iti annak kas panangtungpal iti kari ti Dios. Iti panangkalkulartayo ngarud, nainkalintegan a kuentaen a ti tunggal lalaki nga ulo ti pamilia nangputot iti promedio a sangapulo nga annak (a ti agarup kagudua ket lallaki), bayat ti periodo ti panagbiag iti nagbaetan ti edad a 20 ken 40 a tawen. Iti kababaan a pattapatta, mabalin nga ibilangtayo a ti tunggal maysa kadagiti orihinal a 50 a nagbalin nga ulo ti pamilia ket nangrugi laeng a nangputot iti annak 25 a tawen kalpasan ti iseserrekda sadi Egipto. Ket, yantangay ti ipapatay wenno dadduma pay a kasasaad mabalin a manglapped iti sumagmamano nga annak a lallaki nga agbalin a nabunga nga annak, wenno mabalin a mangpasardeng iti panagpatanorda iti annak sakbay a madanonda ti impasdektayo a pagpatinggaan nga 40 a tawen, mabalin a mapabassittayo met iti 20 porsiento ti bilang dagiti nayanak a lallaki a nagputot. Iti ababa a pannao, kaipapanan daytoy nga iti 20-tawen a periodo, 200 laeng nga annak a lallaki, imbes a 250, ti nayanak iti 50 nga orihinal nga ulo ti pamilia nga intudingtayo a makapataud kadagiti kabukbukodanda a pamilia.
Bilin ni Faraon. Kaskasdi nga adda sabali pay a banag a mabalin nga usigen: ti bilin ni Faraon a mangdadael iti amin nga annak a lallaki a mayanak. Agparang a kasla saan a nagkurri wenno saan a nagpaut daytoy a bilin. Nayanak ni Aaron agarup tallo a tawen sakbay ni Moises (wenno idi 1597 K.K.P.), ket nalawag nga awan pay idi ti maipapaalagad a kasta a bilin. Nabatad a sawen ti Biblia a saan unay a naballigi ti bilin ni Faraon. Daytoy a bilin ti ari ket saan nga intungpal dagiti Hebreo a babbai a da Sifra ken Pua, a nalabit isuda ti pannakaulo iti propesion a panagpaltot ken namangulo kadagiti dadduma pay a mammaltot. Nalawag a saanda a binilin dagiti mammaltot nga adda iti babaenda a tungpalenda ti kas iti naibilin kadakuada. Ti imbungana ket: “Dagiti umili nagtultuloyda nga immadu nga ad-adda pay ken bimmileg unay.” Iti kasta, ni Faraon binilinna dagiti amin a tattaona a ti tunggal kayanak a lalaki nga Israelita ipalladawda iti karayan Nilo. (Ex 1:15-22) Ngem agparang a saan a kastoy ti kakaro ti pananggura dagiti Egipcio nga umili kadagiti Hebreo. Uray ti mismo nga anak a babai ni Faraon inispalna ni Moises. Manen, mabalin a di nagbayag, napanunot ni Faraon a mapukawna dagiti napateg a tagabo no agtultuloy a maipatungpal ti bilinna. Ammotayo nga, idi agangay, ti Faraon iti tiempo ti Ipapanaw nagkitakit a mangpalubos kadagiti Hebreo maigapu iti mismo a rason a tinagipategna ida kas tagabo a trabahador.
Nupay kasta, tapno mapagbalin nga ad-adda pay a nababa ti numerotayo, ti bilang ti ubbing a lallaki a nagtultuloy a nagbiag bayat ti lima-tawen a periodo mabalin a pabassitentayo iti gistay apagkatlo tapno mailadawan dagiti posible nga imbunga ti di naballigi a bilin ni Faraon.
Maysa a panagkalkular. Uray pay maikabilangan amin dagitoy, kaskasdi a nakaparpartak latta ti iyaadu ti populasion, ket gapu dayta iti pamendision ti Dios. Ti bilang ti ubbing a nayanak iti kada lima-tawen a periodo manipud 1563 K.K.P. ken kalpasan dayta (kayatna a sawen, 50 a tawen sakbay ti Ipapanaw) agingga iti 1533 (wenno 20 a tawen sakbay ti Ipapanaw) ket mabalin a kas iti sumaganad:
IYAADU TI POPULASION TI LALLAKI
K.K.P.
Lallaki a Naipasngay
1563 agingga 1558
47,350
1558 agingga 1553
62,300
1553 agingga 1548
81,800
1548 agingga 1543
103,750
1543 agingga 1538
133,200
1538 agingga 1533
172,250
—
Dagup 600,650*
* Pattapatta a populasion ti lallaki manipud iti edad a 20 agingga iti 50 a tawen idi tiempo ti Ipapanaw (1513 K.K.P.)
Maimutektekan koma nga uray ti bassit laeng a panagbalbaliw iti wagas a panagkuenta, kas pagarigan, no ti promedio a bilang ti annak a lallaki a mayanak iti tunggal lalaki a nagannak ket manayonan iti maysa, agbanag iti kaadu a nasurok a maysa a milion.
Kasano kapateg ti bilang dagiti tattao a pimmanaw iti Egipto iti sidong ni Moises?
Malaksid iti 600,000 a nababaneg a lallaki a nadakamat iti Biblia, adda dakkel a bilang ti lallakay, dakdakkel pay a bilang ti babbai ken ubbing, ken maysa a “nakadakdakkel a naglalaok a bunggoy” dagiti di Israelita. (Ex 12:38) Gapuna, ti dagup a populasion mabalin a nasurok a tallo a milion a tattao a rimmuar manipud Egipto. Saan a pakasdaawan a ti Egipcio a turay saanna a kayat a palubosan a pumanaw ti kasta a kaadu dagiti tagabo. Napukawanda la ketdi iti napateg a gameng maipaay iti ekonomia.
Patalgedan ti rekord ti Biblia nga adda nakaam-amak a bilang dagiti mannakidangadang a lallaki: “Naaliaw unay ti Moab kadagiti umili, gapu ta aduda; ket nangrugi a makarikna ti Moab iti mamagsakit nga alinggaget gapu iti annak ti Israel.” (Nu 22:3) Siempre, ti maysa a makagapu iti panagbuteng dagiti Moabita ket naibatay iti kinapudno a ni Jehova ti makinggapuanan kadagita a pagsidsiddaawan maipaay iti Israel. Nupay kasta, maigapu met dayta iti dakkel a bilangda, a saan a maikuna a kasta no iti kaso ti sumagmamano laeng a ribu a tattao. Kinapudnona, bassit unay ti nagbaliwan ti bilang ti populasion dagiti Israelita bayat ti panagdaliasatda iti let-ang agsipud ta nakaad-adu ti natay idiay let-ang gapu iti saanda a kinamatalek.—Nu 26:2-4, 51.
Iti panagsensus di nagbayag kalpasan ti Ipapanaw, naisina ti pannakabilang dagiti Levita, ket dagidiay manipud maysa a bulanna nga agpangato nagdagupda iti 22,000. (Nu 3:39) Mabalin a tumaud ti saludsod no apay a kadagiti amin a dadduma pay a 12 a tribu, adda laeng 22,273 nga inauna a lallaki manipud maysa a bulanna nga agpangato. (Nu 3:43) Nalaka a matarusan daytoy no mabigbig ti kinapudno a saan a nabilang dagiti ulo ti pamilia, a gapu iti poligamia mabalin a ti maysa a lalaki maaddaan iti adu nga annak ngem maymaysa laeng ti inauna, ket ti inauna nga anak ti lalaki ti nabilang saan ket a ti babai.
Dagiti Isyu a Nairaman. Sigun iti kari ti Dios ken Abraham, ti naikeddeng a tiempo ti Dios dimtengen tapno ispalenna ti nasion ti Israel manipud “urno a landok” ti Egipto. Ni Jehova imbilangna ti Israel kas ti inauna nga anakna a lalaki maigapu iti kari ken Abraham. Idi simmalog ni Jacob sadi Egipto agraman ti sangakabbalayanna, isu situtulok a simmalog ngem dagiti kaputotanna nagbalinda a tagabo idi agangay. Kas maysa a nasion ken kas inauna nga anak, napategda ken Jehova, ket addaan ni Jehova iti legal a kalintegan a mangispal kadakuada manipud Egipto nga awan gatad a mabayadan.—De 4:20; 14:1, 2; Ex 4:22; 19:5, 6.
Binusor ni Faraon ti panggep ni Jehova, yantangay saanna a kayat a mapukaw ti dakkel a nasion dagiti tagabo a trabahador. Mainayon pay, idi inasitgan ni Moises tapno kiddawenna nga, iti nagan ni Jehova, palubosanna dagiti Israelita, iti kasta rambakanda ti maysa a piesta maipaay Kenkuana idiay let-ang, insungbat ni Faraon: “Siasino ni Jehova, tapno pagtulnogak ti timekna a palubosak ti Israel? Diak a pulos am-ammo ni Jehova.” (Ex 5:2) Imbilang ni Faraon ti bagina a maysa a dios ket saanna a binigbig ti autoridad ni Jehova, nupay awan duadua a nangnangngegnan nga inusar dagiti Hebreo dayta a nagan adu a daras sakbayna. Manipud rugi, ti nagan ni Jehova ket pagaammon ti ilina; ni Abraham inawaganna pay ti Dios kas Jehova.—Ge 2:4; 15:2.
Gapuna, ti kababalin ken tigtignay ni Faraon pinataudna ti isyu maipapan iti kina-Dios. Ni Jehova a Dios nasken itan nga itan-okna ti bagina iti ngatuen ti didios ti Egipto, a pakairamanan ni Faraon, a napagdaydayawan kas maysa a dios. Inaramidna daytoy babaen ti panangyegna iti Sangapulo a Saplit iti Egipto, a nagbanag iti pannakaluk-at ti Israel. (Kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA [Ti Sangapulo a Saplit].) Idi tiempo ti maudi a saplit, ti ipapatay dagiti inauna, naibilin kadagiti Israelita nga inton pannangan iti Paskua, nakasaganada koman nga agmartsa a rummuar iti Egipto. Nupay sigaganat a rimmuarda, ta dinagadag ida dagiti Egipcio, a kinunada, “Arigna nataykamin amin!” nalawag a saanda a rimmuar nga ima-ima. (Ex 12:33) Intugotda ti pangpangen ken ar-arbanda, ti bellaay nga arinada sakbay idi nga umalsa dayta, ken dagiti paggamayanda. Malaksid iti daytoy, impaay dagiti Egipcio ti aniaman a kiniddaw ti Israel, ket nangtedda kadakuada iti ar-aruaten a pirak ken ar-aruaten a balitok ken pagan-anay. Saan a maibilang a panagtakaw daytoy kadagiti Egipcio. Awan kalinteganda a mangadipen iti Israel, isu a rumbeng a bayadanda dagiti umili kadagiti tangdanda.—Ex 12:34-38.
“Maysa a nakadakdakkel a naglalaok a bunggoy” ti rimmuar a naikuyog iti Israel. (Ex 12:38) Amin dagitoy ket managdaydayaw ken Jehova, ta kasapulan idi a nakasaganada a pumanaw a kadua ti Israel bayat a dagiti Egipcio itabtabonda dagiti minatayda. Nginilinda ti Paskua, ta no saan, ti panagleddaang ti Egipto ken dagiti seremonia dayta iti panagitabon ti pakakumikomanda koma idi. Mabalbalin a daytoy a bunggoy buklen dagidiay adda nakainaiganda kadagiti Israelita babaen iti pannakiasawa. Kas pagarigan, adu nga Israelita a lallaki nangasawada iti Egipcio a babbai, ket adda Israelita a babbai a nakiasawa iti Egipcio a lallaki. Bilang pangyilustrar, daydi tao a napapatay idiay let-ang gapu iti panangtabbaawna iti nagan ni Jehova ket anak ti maysa nga Egipcio a lalaki, ngem ti inana isu ni Selomit iti tribu ni Dan. (Le 24:10, 11) Maimutektekan met a nangted ni Jehova kadagiti permanente a pammilin maipapan kadagiti makalikaguman tapno dagiti ganggannaet nga agnanaed ken ad-adipen mabalinda ti mangan iti Paskua inton sumrek ti Israel iti Naikari a Daga.—Ex 12:25, 43-49.
Ruta ti Ipapanaw. Nadumaduma la ketdi ti ayan dagiti Israelita idi inrugida ti panagmartsa a rummuar iti Egipto, nga idi damo saanda pay amin a maymaysa a bunggoy. Ti dadduma mabalin a nakitiponda iti kangrunaan a bunggoy dagiti agmarmartsa bayat ti pannagnada. Ti Rameses, mabalin a ti siudad wenno ti distrito a kasta ti naganna, isu ti disso a nangrugianda, a ti umuna a benneg a daliasatenda ket agingga iti Succot. (Ex 12:37) Sigun iti sumagmamano nga eskolar, bayat ti panangirugi ni Moises iti martsa manipud Rameses, immay dagiti Israelita manipud intero a daga ti Gosen ket nagdadanonda idiay Succot.—MAPA, Tomo 1, p. 536.
Sigaganat a pimmanaw dagiti Israelita iti Egipto, ta dinagadag ida dagiti Egipcio; nupay kasta, sigurado nga organisadoda: “Ngem iti urnos ti pannakibakal a ti annak ti Israel simmang-atda manipud daga ti Egipto,” kayatna a sawen, mabalin a kasla iti maysa a buyot a napagkalima, addaan iti solsoldado iti sanguanan, guardia iti likudan, kangrunaan a bunggoy, ken bayabay a bunggoy iti agsumbangir a sikigan. Malaksid iti makabael a panangidaulo ni Moises, imparangarang ni Jehova ti mismo a panangidaulona, mangrugi pay laeng idi nagpakarsoda idiay Etham, babaen ti panangipaayna iti munmon nga ulep tapno idalanna ida iti aldaw, a nagbalin a munmon nga apuy tapno mangted kadakuada iti lawag iti rabii.—Ex 13:18-22.
No dumalan iti kaababaan a ruta, agarup 400 km (250 mi) laeng koma ti pagnaen manipud kaparanget ti amianan ti Memphis agingga iti Laquis iti Naikari a Daga. Ngem dayta a ruta ti nangiturong koma kadagiti Israelita iti igid ti baybay ti Mediteraneo ken dumalan iti daga dagiti Filisteo. Kadagidi nagkauna a tiempo, dagiti inapoda a da Abraham ken Isaac naaddaanda kadagiti pannakisusik kadagiti Filisteo. Yantangay ammo ti Dios a mabalin a maupayda no rauten ida dagiti Filisteo, ta awan kapadasanda iti pannakigubat, kasta met a naikuyog kadakuada dagiti pamiliada ken arbanda, imbilinna nga agsubli ti Israel ket agpakarso iti sanguanan ti Pihahirot iti nagbaetan ti Migdol ken ti baybay a matannawagan ti Baal-zefon. Ditoy nagpakarsoda iti igid ti baybay.—Ex 14:1, 2.
No tuntonen ita, saanen a masigurado ti apag-isu a ruta a sinurot dagiti Israelita manipud Rameses agingga iti Nalabaga a Baybay, yantangay saanen a masarakan ti piho nga ayan dagiti lugar a nadakamat iti salaysay. Ti kaaduan a reperensia kaykayatda nga ipakita dagiti Israelita kas bumalballasiw iti pagaammo bilang Wadi Tumilat iti Delta a rehion ti Egipto. Nupay kasta, daytoy a ruta ket kangrunaanna a mapatalgedan babaen ti pananginaig iti Rameses iti maysa a lugar iti makin-amianan a daya a nagsulian ti Delta a rehion. Ngem kas kunaen ni John A. Wilson a Propesor ti Egiptolohia: “Nakalkaldaang, saan nga agtutunos dagiti eskolar maipapan iti apag-isu nga ayan ti Rameses. Dagiti Faraon a napanaganan iti Ramses, nangnangruna ni Ramses II, pagay-ayatda a panaganan dagiti il-ili iti mismo a nagnaganda. Kanayonanna, dagiti reperensia a nakatukoyan daytoy a siudad ket nakabakab kadagiti il-ili iti Delta, ngem saan a maikuna dagitoy a dayta a siudad ket Rameses.”—The Interpreter’s Dictionary of the Bible, inurnos ni G. Buttrick, 1962, Tomo 4, p. 9.
Nadumaduma a lugar ti naisingasing, nga iti maysa a tiempo inakseptar ti kaaduan, ngem kalpasanna linaksidda tapno itandudoda ti sabali pay a posibilidad. Nalatak ti disso ti Tanis (agdama a San el-Hagar) 56 km (35 mi) iti abagatan a laud ti Mediteraneo a siudad ti Port Said iti igid ti baybay, ngem kasta met laeng ti Qantir, a naab-abagatan iti agarup 20 km (12 mi). No maipapan iti immuna a disso, ti Tanis, maimutektekan koma nga iti maysa nga Egipcio a teksto, nailanad ti Tanis ken ti (Per-)Rameses kas nagduma a lugar, saan nga agpada, ket ti maysa a paset ti material a nakabakab idiay Tanis uray kaskasano mangipaay iti ebidensia a naggapu dayta iti sabsabali pay a lugar. Gapuna, kunaen pay ni John A. Wilson nga “awan pammatalged a sadiay ti sigud nga ayan dagiti kitikit nga addaan iti nagan a Rameses.” Maipapan agpadpada iti Tanis ken Qantir, nupay maikuna a dagiti kitikit a nainaig ken Ramses II a nasarakan kadagitoy a lugar adda pannakainaigda iti dayta a Faraon, saan a paneknekan daytoy a ti aniaman kadagitoy a disso ket Raamses iti Biblia, daydiay imbangon dagiti Israelita kas lugar a pagidulinan sakbay pay ti pannakayanak ni Moises. (Ex 1:11) Kas naipakita iti artikulo a RAAMSES, RAMESES, bassit laeng ti ebidensia a mangsuporta iti panangmatmat a ni Ramses II isu ti Faraon idi tiempo ti Ipapanaw.
Napaboran met ti ruta a lumasat iti Wadi Tumilat gapu iti nalatak a teoria iti agdama a tiempo a saan nga iti Nalabaga a Baybay ti aktual a nakapasamakan ti ibaballasiw no di ket iti maysa a disso iti amianan dayta. Ipapan pay ti sumagmamano nga eskolar a napasamak ti ibaballasiw iti Danaw Serbonis wenno iti asideg dayta iti igid ti takdang ti Mediteraneo, iti kasta bimmaw-ing dagiti Israelita iti amianan nga agturong iti igid ti baybay kalpasan ti iruruarda manipud Wadi Tumilat. Daytoy a panangmatmat ket nabatad a di maitunos iti espesipiko a sasao iti Biblia a ti Dios a mismo ti nangyadayo kadagiti Israelita manipud iti ruta a tumurong iti daga dagiti Filisteo. (Ex 13:17, 18) Ti dadduma paboranda met ti ruta a lumasat iti Wadi Tumilat ngem supiatenda ti ibaballasiw iti “baybay” iti rehion ti Bitter Lakes iti amianan ti Suez.
Nalabaga a Baybay, saan a ‘baybay dagiti runo.’ Daytoy naud-udi a nadakamat a panangmatmat ket naibatay iti argumento a ti Hebreo a yam-suphʹ (naipatarus a “Nalabaga a Baybay”) literal a kaipapananna ti “baybay dagiti tanutubo, wenno, dagiti runo, dagiti balanggot,” ket ngarud bimmallasiw dagiti Israelita, saan nga iti sanga ti Nalabaga a Baybay a pagaammo kas ti Gulpo ti Suez, no di ket iti maysa a baybay dagiti runo, nalutulot a disso a kas iti rehion ti Bitter Lakes. Nupay kasta, buyogen ti kasta a panangmatmat, saanda nga umanamong kadagiti manangipatarus iti kadaanan a Griego a Septuagint, a nangipatarus iti yam-suphʹ iti Griego a nagan nga e·ry·thraʹ thaʹlas·sa, a literal a kaipapananna ti “Nalabaga a Baybay.” Ngem napatpateg pay, ni Lucas, a mannurat iti Aramid (idi inadawna ni Esteban), ken ni apostol Pablo agpadada a nangusar iti daytoy met laeng a Griego a nagan idi insalaysayda dagiti pasamak mainaig iti Ipapanaw.—Ara 7:36; Heb 11:29; kitaenyo ti NALABAGA A BAYBAY.
Kanayonanna, awan koma ti dakkel a milagro no aluguog laeng ti naballasiw, ket saan koma a “naalimon” dagiti Egipcio iti Nalabaga a Baybay a kas iti ‘panangabbong kadakuada ti agdadarison a dandanum’ iti kasta nagpababada “kadagiti kaadalman a kasla maysa a bato.” (Heb 11:29; Ex 15:5) Saan laeng a da Moises ken Josue ti nangtukoy idi agangay iti daytoy a nakaskasdaaw a milagro no di ket kinuna ni apostol Pablo a dagiti Israelita nabautisaranda ken Moises babaen iti ulep ken iti baybay. Impasimudaag dayta a dagiti Israelita naan-anay a napalikmutanda iti danum, a ti baybay adda iti agsumbangir a sikigan ken ti ulep adda iti ngatuen ken likudanda. (1Co 10:1, 2) Ipasimudaag met daytoy a ti danum adayo nga ad-adalem ngem iti aniaman a mabalin a ballasiwen.
Ti ruta ti Ipapanaw nangnangruna nga agpannuray iti dua a banag: no sadino ti ayan ti kabesera ti Egipto iti daydi a tiempo, ken ti pakabigbigan ti dakkel a danum a nakapasamakan ti ibaballasiw. Yantangay ti naipaltiing a Kristiano a Griego a Kasuratan usarenna ti ebkas a “Nalabaga a Baybay,” adda ti amin a rason a pamatian a dayta a dakkel a danum ti binallasiw ti Israel. No maipapan iti kabesera ti Egipto, ti mabalbalin nga ayanna ket Memfis, ti kangrunaan a sentro ti gobierno bayat ti kaaduan a paset ti pakasaritaan ti Egipto. (Kitaenyo ti MEMFIS.) No daytoy idi ti kaso, ngarud ti lugar a nangrugian ti martsa ti Ipapanaw kalalainganna la ketdi ti kaasidegna iti Memfis tapno mapaayaban ni Moises iti sanguanan ni Faraon kalpasan ti tengnga ti rabii idi karabiyan ti Paskua ket kalpasanna makagteng iti Rameses iti mismo a tiempo a panangirugi iti martsa nga agpa-Succot sakbay a nagngudo ti maika-14 nga aldaw ti Nisan. (Ex 12:29-31, 37, 41, 42) Ti kadadaanan a Judio a tradision, nga inrekord ni Josephus, ipasimudaagna a ti panagmartsa nangrugi iti pangasidegen iti amianan ti Memfis.—Jewish Antiquities, II, 315 (xv, 1).
Ti ruta a lumasat iti Wadi Tumilat adayo unay iti amianan ti Memfis, iti kasta pagbalinenna nga imposible a mapasamak dagiti kadakdakamat a kasasaad. Gapu itoy a rason, adu a nagkauna a komentarista ti nangisingasing iti maysa kadagiti pagaammo unay a ruta dagiti “peregrino” a lumasat iti Egipto, a kas ti el Haj a ruta a dumalan manipud Cairo ken bumallasiw nga agturong iti Suez (kadaanan a Clysma, idi agangay Kolsum) iti murdong ti Gulpo ti Suez.
Sadino ti nagbisngayan ti Nalabaga a Baybay tapno makaballasiw ti Israel?
Maimutektekan koma a kalpasan a nadanonda ti maikadua a benneg ti panagdaliasatda, ti Etham “iti igid ti let-ang,” ti Dios binilinna ni Moises nga “agsublida ket agpakarsoda iti sanguanan ti Pihahirot . . . iti igid ti baybay.” Mabalin a gapu iti daytoy a panagmaniobra, impagarup ni Faraon a dagiti Israelita “agallaallada . . . iti pannakariribuk.” (Ex 13:20; 14:1-3) Adda dagiti eskolar a mangpabor iti el Haj a ruta kas nalablabit isu ti disso. Ipatuldoda a ti Hebreo a berbo maipaay iti ‘agsubli’ ket wagas a panangipaganetget ken saanna laeng a kayat a sawen ti “sumiasi” wenno “bumaw-ing,” no di ket ad-adda a kaipapananna ti panagsubli wenno, uray kaskasano, maysa a nakadkadlaw a panagalliwit. Isingasingda nga, apaman a nadanon dagiti Israelita ti maysa a disso iti amianan ti murdong ti Gulpo ti Suez, nagbueltada ket nanglikawda nga agturong iti makindaya a deppaar ti Jebel ʽAtaqah, maysa a kabambantayan a nagpaay kas beddeng iti makinlaud a deppaar ti Gulpo. Ti maysa a dakkel a bunggoy, a kas kadagidi Israelita, saan a makasarak iti epektibo ken napartak nga iruruar iti kasta a sasaaden no adda mangkamat kadakuada manipud amianan, ket ngarud mapupokda, a ti baybay bangenanna ti dalanda.
Kasta ti panangiladawan ti Judio a tradision iti umuna a siglo K.P. (Kitaenyo ti PIHAHIROT.) Ngem napatpateg pay, ti kasta a kasasaad bumagay iti pangkaaduan a ladawan a naiparang iti Biblia a mismo, idinto ta saan a maitutop dagiti nalatak a panangmatmat ti adu nga eskolar. (Ex 14:9-16) Agparang a nabatad a ti ibaballasiw adayo la ketdi manipud iti murdong ti Gulpo (wenno ti makinlaud a sanga ti Nalabaga a Baybay), iti kasta saan a silalaka a malikaw dagiti puersa ni Faraon ti ungto ti Gulpo ket sidadaras a makamakamda dagiti Israelita iti ballasiw.—Ex 14:22, 23.
Apaman a naammuan ni Faraon ti ipapanaw dagiti Israelita, nagbaliw ti panunotna maipapan iti panangluk-at kadakuada. Sigurado a ti pannakaipukaw iti kasta a tagabo a nasion kaipapananna ti nakaro a didigra iti ekonomia ti Egipto. Saan a narigat ti panangkamakam dagiti karuahena iti daytoy intero a nasion nga umak-akar idi, nangnangruna maigapu iti ‘panagsubli’ dagitoy. Itan, naparegta iti pagarup a ti Israel agallaalla gapu iti pannakariribuk idiay let-ang, buyogen panagtalek a kinamatna ida. Agraman ti nalaing unay a puersa a buklen ti 600 a napili a karuahe, ti amin a sabsabali pay a karuahe ti Egipto a napasakayan kadagiti mannakigubat, dagiti kabalierona, ken ti intero a puersa militarna, nakamakamna ti Israel idiay Pihahirot.—Ex 14:3-9.
No estratehia ti pagsasaritaan, agparang a dakes unay ti sasaaden dagiti Israelita. Nabatad a naalikubkobda iti nagbaetan ti baybay ken dagiti bantay, ket dagiti Egipcio bangbangenanda ti dalan nga agsubli. Gapu iti kasla napupok a kasasaadda, nagbuteng ti puspuso dagiti Israelita ket nangrugida nga agreklamo maibusor ken Moises. Itan bimmallaet ti Dios tapno salaknibanna ti Israel babaen ti panangisaadna iti ulep iti likudan manipud iti sanguanan. Iti deppaar a sumango kadagiti Egipcio, adda kinasipnget; iti bangir, nagtultuloy dayta a nanglawag iti rabii maipaay iti Israel. Bayat a ti ulep pinengdanna dagiti Egipcio a rumaut, intag-ay ni Moises ti sarukodna kas imbilin ni Jehova, ket nagbisngay dagiti danum ti baybay, a ti namaga a lansad ti baybay nagpaay kas pagdalanan ti Israel.—Ex 14:10-21.
Kaakaba ken kauneg ti disso a nagballasiwan. Yantangay ti Israel binallasiwna ti baybay iti maysa a rabii, narigat nga ipapan a ti dandanum nagbisngay iti maysa nga akikid a kanal. Imbes ketdi, mabalin a maysa a kilometro wenno nasursurok pay ti kaakaba ti kanal. Nupay agaassidegda iti urnos ti panagmartsada, ti kasta a bunggoy agraman dagiti karesonda, ti gargaretda, ken ti bakbakada, uray pay no intaren ida nga agaassideg, saklawenda ti kalawa a nalabit 8 km kuad (3 mi kuad) wenno nasursurok pay. Ngarud, agparang nga iti naglukatan ti baybay, umdas ti kalawa ti sungadan a dalan tapno makaballasiw dagiti Israelita. No agarup 1.5-km (1 mi) ti sungadan a dalan, nalabit agarup 5 km (3 mi) wenno nasursurok pay ngarud ti distansia manipud sanguanan agingga iti likudan ti naguurnos a bunggoy dagiti magmagna nga Israelita. No agarup 2.5-km (1.5 mi) ti sungadan a dalan, mabalin nga agarup 3 km (2 mi) wenno nasursurok pay ti distansia manipud sanguanan agingga iti likudan. Sumagmamano nga oras ti mabusbos ti kasta a naguurnos a bunggoy sakbay a makadanon iti lansad ti baybay ken makapagdaliasat a bumallasiw iti dayta. Nupay saanda a nagna a silalagaw, no di ket tinaginayonda ti kasla makibakal a panaguurnosda, awan duadua a nagnada a sigaganat.
No saan a gapu iti ulep, silalaka koma a nakakamakam dagiti Egipcio ket adu ti ginudasda. (Ex 15:9) Idi addan dagiti Israelita iti baybay ket ti ulep iti likudanda nagpasangon tapno maipalnaad kadagiti Egipcio daytoy a kinapudno, kimmamatda. Manen, ditoy a maipaganetget a kasapulan a nakaak-akaba ken nakaat-atiddog ti namaga a lansad ti baybay, ta dakkel idi ti puersa militar ni Faraon. Yantangay determinado a mangdadael ken mangtiliw manen kadagiti sigud a tagaboda, ti intero a puersa nagtartarus a napan iti lansad ti baybay. Idin, bayat ti panagbantay iti bigat, a nangrugi manipud agarup alas dos agingga iti alas sais ti bigat, kimmita ni Jehova manipud iti ulep ket rinugianna a riribuken ti pakarso dagiti Egipcio, ket inikkatna dagiti pilid kadagiti karuaheda.—Ex 14:24, 25.
Idi bumigaten, sitatalged a nakaballasiw dagiti Israelita iti makindaya a takdang ti Nalabaga a Baybay. Idin naibilin ken Moises nga iyunnatna ti imana tapno agsubli dagiti danum iti ngatuen dagiti Egipcio. Kalpasan daytoy, “nangrugi nga agsubli ti baybay iti gagangay a kasasaadna,” ket intarayan dagiti Egipcio ti idadateng dayta. Ipasimudaag met daytoy a nalawa idi ti panaglukat ti dandanum, ta ti akikid a kanal dagus koma a linapunosna ida. Nagtataray dagiti Egipcio manipud kadagiti mangtikub a pader ti danum ket nagturongda iti makinlaud nga igid, ngem nagtultuloy a nagdadarison dagiti danum agingga a ti kaadalemda naan-anay nga inabbonganda dagiti amin a karuahe a pakigubat ken dagiti kabaliero a kameng dagiti puersa militar ni Faraon; awan uray maysa kadakuada ti natedda.
Nabatad nga imposible ti kasta a manglapunos a panaglabiang no iti maysa nga aluguog. Mainayon pay, iti ababaw nga aluguog, dagiti natay a bagi saan a mayanud iti takdang, a kas iti aktual a napasamak, iti kasta “ti Israel nakitana dagiti Egipcio a natayda iti aplaya.”—Ex 14:22-31; MAPA ken LADAWAN, Tomo 1, p. 537.
‘Nagbalay’ ti dandanum. Sigun iti panangiladawan ti Biblia, nagbalay ti agdadarison a dandanum tapno mabalinan ti Israel ti lumasat. (Ex 15:8) Daytoy sao a ‘nagbalay’ ket nausar iti American Standard Version, iti King James Version, ken kadagiti patarus da J. N. Darby, I. Leeser, R. Knox, ken J. Rotherham. Kas nadepinar iti Webster’s Third New International Dictionary (1981), ti “agbalay” kaipapananna ti “panagbaliw manipud pluido a kasasaad nga agbalin a solido babaen wenno kasla babaen iti lamiis . . . : panagyelo . . . : tapno pagbalinen (ti maysa a likido) a pamigketen wenno napalet a kas iti gulaman: agtutukel, tumangken.” Ti Hebreo a sao ditoy a naipatarus a “nagbalay” ket nausar iti Job 10:10 maipapan iti panamagbalay iti gatas. No kasta, saanna a kanayon a kayat a sawen a dagiti pader ti danum ket nagyelo, no di ket ti nagbalay a likido mabalin a kasla iti gulaman wenno nagtutukel a gatas. Awan makitkita a mangtengtengngel kadagiti danum ti Nalabaga a Baybay iti agsumbangir a sikigan dagiti Israelita, ngarud ti danum naglanglanga a kasla nagbalay, timmangken, nagtutukel, wenno pimmalet, iti kasta makapagtalinaed a sitatakder a kasla iti maysa a pader iti agsumbangir a sikigan ket saan a margaay a manglapunos kadagiti Israelita, iti pakadadaelanda. Kastoy ti panagkita kadagita ni Moises idi a ti napigsa nga angin manipud iti daya biningayna dagiti danum ken pinagmagana ti labneng, iti kasta saan a napitak, saan met a nagyelo, no di ket nalaka a lasaten ti umariwekwek.
Umdas ti kalawa ti dana a nalukatan iti baybay, iti kasta dagiti Israelita, a mabalin a nagdagup iti tallo a milion, makaballasiwda amin nga agturong iti makindaya nga igid agingga iti bigat. Kalpasanna, nangrugi a mapalusposan ken agsubli ti nagbalay a dandanum manipud iti agsumbangir a sikigan, ket dinarison ken linapunosda dagiti Egipcio. Kabayatan dayta, ti Israel sitatakder iti makindaya nga igid ken ut-utobenda ti di maartapan a panangispal ni Jehova iti intero a nasion manipud kabilgan idi a turay iti lubong. Nabigbigda ti literal a kaitungpalan ti sasao ni Moises: “Dagiti Egipcio a makitkitayo ita nga aldaw saanyonton a makita, saan, saanen a pulos.”—Ex 14:13.
Gapuna, babaen iti nakaskasdaaw a panangiparang iti pannakabalin, intan-ok ni Jehova ti naganna ken inispalna ti Israel. Yantangay natalgeddan iti makindaya a takdang ti Nalabaga a Baybay, indauluan ni Moises dagiti annak ti Israel iti maysa a kanta, bayat a ni kabsatna a Miriam, ti mammadto a babai, nangala iti pandereta ket indauluanna amin dagiti babbai buyogen dagiti pandereta ken iti salsala, a simmungbatda kadagiti lallaki iti panagkanta. (Ex 15:1, 20, 21) Naipatungpal ti naan-anay a pannakaisina ti Israel manipud kadagiti kabusorda. Idi rimmuarda manipud Egipto, saan a naipalubos nga agsagabada iti pannakadangran manipud iti tao wenno animal; awan uray aso a nangngernger kadagiti Israelita wenno nangigaraw iti dilana maibusor kadakuada. (Ex 11:7) Nupay ti salaysay maipapan iti Ipapanaw saanna a dakamaten a napan a mismo ni Faraon iti baybay a kadua dagiti puersa militarna ken nadadael, pudno nga ibaga ti Salmo 136:15 a ni Jehova ‘inwagnesna ni Faraon ken ti puersa militarna iti Nalabaga a Baybay.’
Mangisimbolo Kadagiti Maud-udi a Pasamak. Iti panangiruarna iti Israel manipud Egipto kas inkarina ken Abraham, ti Dios imbilangna ti nasion ti Israel kas ti anakna, kas met laeng iti imbagana ken Faraon, ‘Ti Israel ket inaunak.’ (Ex 4:22) Idi agangay, kinuna ni Jehova: “Idi ubing pay ti Israel, iti kasta isu inayatko, ket manipud idiay Egipto inayabak ti anakko.” (Os 11:1) Daytoy a panangtukoy manen iti Ipapanaw ket maysa met a padto a naaddaan iti kaitungpalan idi kaaldawan ni Herodes idi nagsubli da Jose ken Maria manipud Egipto a kaduada ni Jesus kalpasan ti ipapatay ni Herodes ken nagnaedda idiay Nazaret. Ti historiador a ni Mateo inyaplikarna ti padto ni Oseas iti daytoy a pasamak, a kinunana maipapan ken Jose: “Nagyan sadiay agingga iti ipupusay ni Herodes, tapno matungpal daydiay sinao ni Jehova babaen iti mammadtona, a kunkunana: ‘Manipud idiay Egipto inayabak ti anakko.’”—Mt 2:15.
Ni apostol Pablo inlanadna ti Ipapanaw a karaman kadagidiay banag a kinunana a napagteng iti Israel kas pagulidanan wenno padron. (1Co 10:1, 2, 11) Agparang ngarud nga isimbolo dayta ti maysa a banag a dakdakkel. Ti nainkasigudan nga Israel ket nausar iti Biblia kas mangisimbolo iti naespirituan nga Israel, ti Israel ti Dios. (Ga 6:15, 16) Kasta met, nagsao ni Moises maipapan iti mammadto nga umay nga agbalin a kas kenkuana. (De 18:18, 19) Dagiti Judio pinadpadaananda daytoy kas ti naindaklan a panguluen ken manangispal. Ni apostol Pedro iyam-ammona ni Jesu-Kristo kas ti Dakdakkel a Moises. (Ara 3:19-23) Gapuna, ti pannakaispal ti Israel idiay Nalabaga a Baybay ken ti pannakadadael ti buyot ti Egipto ipatuldoda la ketdi ti pannakaispal ti naespirituan nga Israel manipud kadagiti kabusorda a simboliko nga Egipto babaen iti maysa a dakkel a milagro iti im-ima ni Jesu-Kristo. Ket no kasano a ti aramid nga imbanag ti Dios idiay Nalabaga a Baybay imbungana ti pannakaitan-ok ti naganna, ti adayo a dakdakkel a kaitungpalan dagidiay a mangisimbolo a pasamak mangyegto iti dakdakkel ken adayo a nasaksaknap a dayaw iti nagan ni Jehova.—Ex 15:1.