GANGGANNAET NGA AGNANAED

Iti pangkaaduan a kaipapananna, ti Hebreo a nombre a ger tumukoy iti asinoman nga agnanaed kas ganggannaet iti ruar ti nakayanakanna a daga ken nakedngan dagiti sibil a kalinteganna. Mabalin nga adda wenno awan narelihiosuan a nakainaiganna kadagiti katutubo iti daga a pagnanaedanna. Natukoy a kasta da Abraham, Isaac, Jacob, ken dagiti kaputotanda sakbay a naipaayanda iti legal a karbengan iti Naikari a Daga.​—Ge 15:13; 17:8; De 23:7.

No ti Biblia tukoyenna ti maysa a tao a di Israelita ti namunganayanna kas maidilig iti estado ti Israel, ti awag a “ganggannaet nga agnanaed” no maminsan agaplikar iti maysa kadagitoy a nagbalin a proselita wenno naan-anay a managdaydayaw ken Jehova. No dadduma tumukoy dayta iti maysa a makipaggigian iti daga ti Palestina a mapneken a makipagnanaed kadagiti Israelita, nga agtulnog kadagiti pamunganayan a linteg ti daga ngem saanna a naan-anay nga awaten ti panagdaydayaw ken Jehova. Ikeddeng ti konteksto no ania a klase ti ganggannaet ti pagaplikaran ti termino.

Nasurok a 70 a daras a ti Griego a Septuagint ipatarusna ti ger kas proselita (Gr., pro·seʹly·tos). Isingasing ti sumagmamano a masansan a ti ganggannaet nga agnanaed insinggalutna ti bagina iti maysa a Hebreo a sangakabbalayan maipaay iti pannakasalaknib ken maysa idi a kasla agpampannuray ngem kaskasdi a naiduma iti maysa nga adipen. Naipasimudaag daytoy manipud sasao a “ganggannaet nga agnanaed kenka.”​—De 5:14; idiligyo ti De 1:16; kasta met ti Le 22:10, a nakaaramatan ti termino a toh·shavʹ, kaipapananna ti “makipaggigian.”

Idi a ti Linteg ti tulag nayallatiw idiay Bantay Sinai, naitipon ti naisangsangayan a paglintegan a mangtarawidwid, buyogen ti naayat unay nga espiritu, iti relasion iti nagbaetan ti ganggannaet nga agnanaed ken ti nainkasigudan nga Israelita. Yantangay piman ti kasasaadna gapu ta saan a nayanak nga Israelita iti lasag, ti ganggannaet nga agnanaed naipaayan iti naisangsangayan a konsiderasion ken pannakasalaknib iti sidong ti Linteg ti tulag, nga aduan kadagiti probision maipaay kadagiti nakapuy ken nalaka a magundawayan. Kanayon nga inturong ni Jehova ti atension ti Israel iti kinapudno nga ammoda a mismo dagiti pakarigatan a pakaipasanguan ti maysa a ganggannaet nga agnanaed iti daga a saanna a kukua ket ngarud rumbeng nga ipaayanda dagiti ganggannaet nga agnanaed iti nagtetengngaanda iti naparabur nga espiritu ken manangsalaknib a kababalin a saanda idi nga inawat. (Ex 22:21; 23:9; De 10:18) Kadawyanna, ti ganggannaet nga agnanaed, nangnangruna ti proselita, matrato idi kas maysa a kabsat.​—Le 19:33, 34.

Nupay impalubos dagiti kondision ti Linteg ti tulag a dagiti tattao manipud amin a nasional a namunganayan maikamengda iti kongregasion ti Israel babaen ti panangawatda iti pudno a panagdaydayaw ken Jehova ken panagbalinda a nakugit, adda dagiti di mairaman ken dagiti panangipawil. Saan a mabalin dagiti Egipcio ken dagiti Edomita ti sumrek iti kongregasion agingga iti maikatlo a kaputotan, awan sabali, ti maikatlo a kaputotan nga agnanaed iti daga ti Israel. (De 23:7, 8) Dagiti bastardo nga annak ken dagiti kaputotanda naparitanda a sumrek iti kongregasion “agingga iti maikasangapulo a kaputotan.” (De 23:2) Dagiti Ammonita ken dagiti Moabita napawilanda “agingga iti maikasangapulo a kaputotan . . . agingga iti tiempo a di nakedngan . . . Dika agikagumaan a maipaay iti talnada ken irarang-ayda iti amin nga al-aldawmo agingga iti tiempo a di nakedngan.” (De 23:3-6) Dagitoy a panangipawil nagaplikar amin iti lallaki kadagitoy a nasion. Kasta met, ti lalaki a naputed ti mabagbagina saan a pulos makapagbalin a kameng ti kongregasion.​—De 23:1.

Ti ganggannaet nga agnanaed a nagbalin a nakugit a managdaydayaw naipasidong iti maymaysa a linteg a kadua dagiti Israelita, awan sabali, ti panagtulnog iti amin a kondision ti Linteg ti tulag. (Le 24:22) Ti sumagmamano a pagarigan ket: Nakalikaguman a salimetmetanna ti Sabbath (Ex 20:10; 23:12) ken rambakanna ti Paskua (Nu 9:14; Ex 12:48, 49), ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay (Ex 12:19), ti Piesta dagiti Lawas (De 16:10, 11), ti Piesta dagiti Abong-abong (De 16:13, 14), ken ti Aldaw ti Panangabbong (Le 16:29, 30). Mabalinna ti agidaton kadagiti sakripisio (Nu 15:14) ket masapul nga aramidenna ti kasta iti pamay-an a kas met laeng iti naibilin iti nainkasigudan nga Israelita. (Nu 15:15, 16) Masapul nga awan pakapilawan dagiti datonna (Le 22:18-20) ken maiyeg iti pagserkan ti tolda ti gimong kas iti ar-aramiden ti nainkasigudan nga Israelita. (Le 17:8, 9) Saan a mabalin a makipaset iti aniaman nga ulbod a panagdaydayaw. (Le 20:2; Eze 14:7) Nakalikaguman nga ipaaruyotna ti dara manipud naanupan a napapatay iti panaganup ket isu ‘magessat’ no kanenna a di naipaaruyot ti dara dayta. (Le 17:10-14) Maikanunong iti nainkasigudan nga Israel, mabalinna ti umawat iti pannakapakawan gapu iti panungsungbat ti komunidad gapu iti basbasol. (Nu 15:26, 29) Kasapulan nga alagadenna dagiti pamay-an iti panaggugor, kas pagarigan, no nagbalin a narugit gapu iti panangsagidna iti bangkay ti tao. (Nu 19:10, 11) Ti ganggannaet nga agnanaed a mabalin a maikkan iti bagi ti maysa nga animal a natay lattan ket nabatad a maysa a saan a nagbalin a pudpudno a managdaydayaw ken Jehova.​—De 14:21.

No iti hudisial, naipasigurado iti ganggannaet nga agnanaed ti di mangidumduma a hustisia kadagiti panangukom a nakairamanan ti maysa a nainkasigudan nga Israelita. (De 1:16, 17) Isu saan a sauren wenno ipaayan iti ballikug a pannakaukom. (De 24:14, 17) Naipatay dagiti lunod kadagidiay nangipaay iti di kinahustisia kadagiti ganggannaet nga agnanaed. (De 27:19) Dagiti siudad a pagkamangan maipaay iti di inggagara a nakapapatay madadaan idi a papanan ti ganggannaet nga agnanaed ken ti makipaggigian kasta met ti nainkasigudan nga Israelita.​—Nu 35:15; Jos 20:9.

Yantangay awananda iti aniaman a tawid a daga, dagiti ganggannaet nga agnanaed ket nalabit komersiante wenno patangtangdanan a trabahador. Ti sumagmamano ket ad-adipen. (Le 25:44-46) Adda posibilidadna a bumaknangda. (Le 25:47; De 28:43) Nupay kasta, kaaduanna nga imbilang ida ti Linteg kas karaman kadagiti napanglaw ket imbalabalana dagiti urnos maipaay iti pannakasalaknibda ken pannakaipaay ti kasapulanda. Mabalin ti ganggannaet nga agnanaed ti makibingay kadagiti apagkapullo a naipaay iti tunggal maikatlo a tawen. (De 14:28, 29; 26:12) Dagiti maadas iti talon ken iti kaubasan maibati idi maipaay kenkuana. (Le 19:9, 10; 23:22; De 24:19-21) Mabalinna ti umawat kadagiti pagimbagan manipud nagtubo bayat dagiti tawen ti Sabbath. (Le 25:6) Kas patangtangdanan a trabahador, isu naipaayan iti patas a pannakasalaknib a kadua ti katutubo nga Israelita. Ti napanglaw nga Israelita mabalinna nga ilako ti bagina iti nabaknang a ganggannaet nga agnanaed, nga iti kasta a kaso siaasi a matrato ti Israelita, kas iti patangtangdanan a trabahador, ket iti aniaman a tiempo mabalin a sakaenna ti bagina wenno sakaen ti maysa a kabagian wenno maluk-atan iti mismo a tiempo ti maikapito a tawen ti panagserbina wenno iti Jubileo.​—Le 25:39-54; Ex 21:2; De 15:12.

Bayat ti periodo ti ar-ari, nagtultuloy a tinagiragsak dagiti ganggannaet nga agnanaed dagiti mainugot a pannakirelasion. Idi tiempo ti pannakabangon ti templo idiay Jerusalem, naaramatda kas trabahador iti panagbangon. (1Cr 22:2; 2Cr 2:17, 18) Idi nagtignay ni Ari Asa a mangisubli iti pudno a panagdaydayaw idiay Juda, dagiti ganggannaet nga agnanaed manipud intero a Naikari a Daga naguummongda idiay Jerusalem agraman dagiti nainkasigudan nga Israelita, tapno sangsangkamaysada a sumrek iti naisangsangayan a tulag a birokenda ni Jehova buyogen ti isuamin a puso ken kararuada. (2Cr 15:8-14) Kalpasan ti panangdalusna iti templo, nangideklara ni Ari Ezekias iti rambak ti Paskua idiay Jerusalem iti maikadua a bulan. Impatulodna ti awis iti intero nga Israel, ket adu a ganggannaet nga agnanaed ti nangipangag.​—2Cr 30:25.

Kalpasan ti pannakaisubli ti natda kadagiti Israelita manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, dagiti ganggannaet nga agnanaed, a buklen dagiti grupo a kas kadagiti Netineo (kaipapananna “Dagidiay Naipaay”), ad-adipen, propesional a kumakanta a lallaki ken babbai, ken annak ti ad-adipen ni Solomon, ket nasarakan manen a naitimpuyog kadakuada iti pudno a panagdaydayaw idiay templo. Dagiti Netineo ramanenda dagiti Gabaonita nga intuding ni Josue iti permanente a panagserbi iti templo. (Esd 7:7, 24; 8:17-20; Jos 9:22-27) Agingga iti maudi a pannakadakamatda, dagitoy a ganggannaet nga agnanaed ket nakasingsinged a manangannurot iti pudno a panagdaydayaw ken Jehova, a nagserserbida a kadua ti natda kadagiti matalek a nainkasigudan nga Israelita a nagsubli manipud Babilonia. (Ne 11:3, 21) Iti periodo kalpasan ti pannakaidestiero, dagiti mammadto ni Jehova inulitda nga inggunamgunam dagiti prinsipio ti Linteg ti tulag a nangsaluad kadagiti kalintegan ti ganggannaet nga agnanaed.​—Zac 7:10; Mal 3:5.

Nangipadto ni mammadto Ezequiel iti maysa a tiempo inton ti ganggannaet nga agnanaed umawat iti tawid iti daga kas iti katutubo iti tengnga ti annak ti Israel. (Eze 47:21-23) Kalpasan ti iyaay ni Jesu-Kristo, ti naimbag a damag ti Pagarian naikasaba kadagiti Judio ken kadagiti proselita, ket agpadpada dagitoy a makapagbalin a kamkameng ti kongregasion Kristiano. Kalpasanna, idi tiempo ni Cornelio (36 K.P.), inawat ni Jehova ti maysa a di nakugit a Gentil ken ti sangakabbalayanna, nga immawatda iti sagsagut ti espiritu. (Ara 10) Manipuden iti dayta a tiempo, dagiti di nakugit a Gentil, apaman nga inawatda ni Kristo, naakseptarda a sumrek iti kongregasion Kristiano, “nga iti dayta awan ti Griego wenno uray Judio, pannakakugit wenno uray di pannakakugit, ganggannaet, Escita, adipen, siwayawaya a tao, no di ket ni Kristo ti amin a bambanag ken adda iti isuamin.” (Col 3:11; Ga 3:28) Deskribiren ti Apocalipsis 7:2-8 ti naespirituan nga Israel kas buklen ti 12 a tribu, a ti tunggal tribu addaan 12,000 a kameng. Kalpasanna ibaga ti Apo 7 bersikulo 9 agingga iti 17 ti maipapan iti maysa a dakkel a bunggoy nga awan ti tao a makabael a mangbilang, tattao manipud kadagiti amin a nasion, tribu, il-ili, ken pagsasao a mangidirdir-i iti naitrono nga Ari ken ti Korderona ken umaw-awat iti pabor ken pannalaknib ti Dios.

Makipaggigian. Ti makipaggigian ket agnanaed iti maysa a daga wenno pagilian a saanna a nakayanakan. Ti Hebreo a sao maipaay iti makipaggigian (toh·shavʹ) nagtaud iti berbo a ya·shavʹ, kaipapananna ti “agnaed.” (Ge 20:15) Nabatad a nagbalin a proselita ti sumagmamano a makipaggigian iti Israel; mapneken ti dadduma a makipagnaed kadagiti Israelita ken agtulnog kadagiti pamunganayan a linteg ti daga ngem saanda a nagbalin a managdaydayaw ken Jehova kas iti inaramid dagiti nakugit a proselita. Ti makipaggigian naiduma iti ganggannaet, a kaaduanna a maysa nga agnanaed iti apagbiit ken naipakitaan laeng iti kinamanagpadagus a gagangay a maipapaay kadagiti sangaili iti Daya.

Ti makipaggigian a maysa idi a di nakugit nga agnanaed iti daga saan a mangan iti Paskua wenno iti aniaman a nasantuan. (Ex 12:45; Le 22:10) Maikanunong kadagiti ganggannaet nga agnanaed ken kadagiti napanglaw, isu immawat kadagiti pagimbagan bayat ti tawen ti Sabbath ken ti tawen a Jubileo agsipud ta mabalinna ti makibingay iti pinataud ti daga. (Le 25:6, 12) Isu wenno ti putotna mabalin a gatangen dagiti Israelita kas ad-adipen ken mayawat kas permanente a tawid nga awanan kalintegan a masaka wenno di mabenepisiaran iti pannakaluk-at iti Jubileo. (Le 25:45, 46) Iti sabali a bangir, ti maysa nga Israelita mabalin nga ilakona ti bagina kas adipen iti maysa a makipaggigian wenno iti kamkameng ti pamilia ti makipaggigian, a mataginayonna ti kalintegan a masaka iti aniaman a tiempo, kasta met ti pannakaluk-at iti maikapito a tawen ti panagpaadipenna wenno iti Jubileo.​—Le 25:47-54; Ex 21:2; De 15:12.

Nupay dagiti laeng nainkasigudan nga Israelita ti addaan iti pagtatawidan a sanikua iti daga, ni Jehova ti pudno a makinkukua ket mabalinna ida nga isaad wenno ikkaten iti daga kas mayataday iti panggepna. Maipapan iti panaglako iti daga kinunana: “Gapuna ti daga rebbeng a saan a mailako iti agnanayon, agsipud ta kukuak ti daga. Ta ganggannaetkayo nga agnanaed ken makipaggigiankayo iti panangmatmatko.”​—Le 25:23.

Ganggannaet, Sangsangaili. Ti Hebreo a sao maipaay iti ganggannaet (zar) nabatad a nagtaud iti sao a zur, kaipapananna ti “sumiasi; agbalin a sangsangaili” (Sal 78:30; 69:8) ket ngarud ti kangrunaan a kaipapananna ket “maysa a mangyadayo wenno mangisiasi iti bagina.”​—Theological Dictionary of the Old Testament, inurnos da G. Botterweck ken H. Ringgren, 1980, Tomo 4, p. 53.

Ti pannakaibilang ti tattao kas sangsangaili ket naaramid mainaig iti Aaroniko a pamilia ken iti tribu ni Levi, ket inapektaranna ti nainkasigudan nga Israelita ken ti ganggannaet nga agnanaed, kasta met ti amin a sabsabali pay a tattao. Dagiti annong ti papadi ket intalek ti Linteg iti pamilia ni Aaron (Ex 28:1-3), ket ti dadduma pay a banag mainaig iti templo naituding iti tribu ni Levi iti pangkaaduan. (Nu 1:49, 50, 53) Amin a sabsabali pay a tattao, agraman dagiti nainkasigudan nga Israelita iti 12 a di Levitico a tribu, nayarigda kadagiti ganggannaet no mainaig iti Levitico a tribu iti sumagmamano nga aramid. (Ex 29:33, Rbi8 ftn, “‘di Aaronita,’ kayatna a sawen, maysa a tao a saan a kameng ti pamilia ni Aaron”; pingir ti panid iti KJ, “tunggal maysa a saan a Levita”; Nu 3:38, Rbi8 ftn, “kayatna a sawen, maysa a di Levita”; JB, “kadawyan a tao.” Kitaenyo met ti Le 22:10; Nu 3:10.) Sigun iti konteksto, ti “ganggannaet,” iti kaaduan a pagparanganna iti Pentateuko, tumukoy iti asinoman a saan a kameng ti pamilia ni Aaron wenno saan a kameng ti tribu ni Levi, agsipud ta saan a naituding kenkuana dagiti pribilehio ken annongen ti papadi wenno panagserbi.

Ti ganggannaet wenno sangsangaili (di Aaronita) saanna a mabalin ti mangan iti sakripisio iti pannakaisaad (Ex 29:33), saan met a masapsapuan iti nasantuan a pangpulot a lana (Ex 30:33), wenno uray mangan iti aniaman a banag a nasantuan (Le 22:10). Ti di Aaronita a ganggannaet, wenno sangsangaili, saanna a mabalin ti agakem iti aniaman nga annongen ti papadi. (Nu 3:10; 16:40; 18:7) Ti di Levita a ganggannaet, kayatna a sawen, uray dagiti kameng ti aniaman kadagiti dadduma pay a 12 a tribu, saanna a mabalin ti umasideg iti tabernakulo tapno ipasdekna dayta wenno maipaay iti aniaman a panggep malaksid iti panangidaton kadagiti sakripisio wenno iyaadani iti papadi iti ruangan ti tolda ti gimong. (Le 4:24, 27-29) Ti anak a babai ti maysa a padi a nakiasawa iti di Aaronita a sangsangaili saanna a mabalin ti mangan iti kontribusion ti nasantuan a bambanag, saan met a mabalin a mangan uray ti “sangsangaili” nga asawana.​—Le 22:12, 13.

Ti sao a “ganggannaet” nayaplikar met kadagidiay simiasi iti daydiay maitunos iti Linteg ket iti kasta naisinada ken Jehova. Gapuna ti balangkantis natukoy kas “ganggannaet a babai.” (Pr 2:16; 5:17; 7:5) Agpadpada a dagiti managdaydayaw iti ulbod a didios ken dagiti didiosen a mismo naawaganda iti “ganggannaet.”​—Jer 2:25; 3:13.

Dagiti sangsangaili, wenno dagiti ganggannaet, a ti kaipapananna ket tattao a di am-ammo ti maysa, ket natukoy met iti Hebreo a Kasuratan.​—1Ar 3:18; Job 19:15.

Dagiti Nakristianuan a prinsipio maipapan kadagiti ganggannaet. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan sibibileg a naipaganetget ti panagayat iti ganggannaet (Gr., xeʹnos) kas maysa a kualidad a masapul a watwaten ti Kristiano. Kuna ni apostol Pablo: “Dikay lipatan ti kinamanagpadagus [Gr., phi·lo·xe·niʹas, “kinadungngo maipaay kadagiti ganggannaet”], ta babaen iti dayta ti dadduma, saanda a pagaammo, nangsangailida kadagiti anghel.” (Heb 13:2) Impakita ni Jesus a ti kinamanagpadagus a naipakita iti kakabsatna, nupay iti dayta a tiempo mabalin a ganggannaet dagitoy wenno di am-ammo, ket ibilangna a kas naipakita kenkuana. (Mt 25:34-46) Nagsurat ni apostol Juan a mangipapaay ken Gayo iti pammadayaw gapu iti naimbag nga ar-aramidna maipaay kadagiti Kristiano a lallaki, a ganggannaet ken Gayo, isuda a naibaon a mangsarungkar iti kongregasion a nakaikamengan ni Gayo, ket kondenarenna ni Diotrefes, a saan a nangipakita kadakuada iti panagraem.​—3Jn 5-10; 1Ti 5:10.

Naawagan dagiti Kristiano iti “ganggannaet” ken “temporario nga agnanaed” a ti anagna ket saanda a paset daytoy a lubong. (Jn 15:19; 1Pe 1:1) Ganggannaetda ta saanda a kumanunong iti ar-aramid ti lubong a bumusbusor iti Dios. (1Pe 2:11) Dagidiay naggapu kadagiti Gentil a nasion, nga iti naminsan ‘ganggannaetda kadagiti tulag ti kari,’ nga awananda iti namnama ken ‘iti lubong awananda iti Dios,’ ket, baeten ken Kristo, ‘saandan a sangsangaili ken ganggannaet nga agnanaed,’ no di ket “kailian dagiti sasanto ken kamkameng ti sangakabbalayan ti Dios.” (Efe 2:11, 12, 19) Ti “sabsabali a karnero” a kinuna ni Jesus nga ummongenna a maiserrek iti “maymaysa nga arban” alaenda met ti takder a naisina iti lubong, nga addaanda iti anamong ti Dios ken namnama a biag.​—Jn 10:16; Mt 25:33, 34, 46; idiligyo ti Apo 7:9-17.

Daydiay gandatenna ti mangummong kadagiti bukodna a relihioso a pasurot inawagan ni Jesus iti “mannanakaw” ken “ganggannaet,” maysa a napeggad kadagiti “karnero” ni Kristo, ken naibilang nga ulbod a pastor. Dagiti pudno a “karnero” ni Kristo saanda a bigbigen ti timek ti ulbod a pastor, no kasano a dagiti matalek nga Israelita pinagtalinaedda ti bagbagida a naisina iti ganggannaet a nangitandudo iti ganggannaet a didios.​—Jn 10:1, 5; kitaenyo ti GANGGANNAET.