ALIANSA
Panagkaykaysa ti nagduduma a dasig, pamilia, indibidual, wenno estado, mabalin a babaen iti panagasawa, panagnumo ti agsumbangir a dasig, wenno legal a tulagan. Ti aliansa gagangay nga ipamatmatna ti agbanag a pakagunggonaan ti agsumbangir a dasig wenno ti agkaykaysa a panangragpat iti maysa a matarigagayan a panggep. Ti Hebreo a sao a cha·varʹ literal a kaipapananna ti “maisilpo” ngem iti piguratibo a pamay-an naaramat a kaipapananna ti “makialiansa; makisugpon.” (Ex 28:7; Sal 94:20; 2Cr 20:35) Ti nainaig a sao a cha·verʹ tumukoy iti maysa a kaaliansa wenno kadua.—Uk 20:11; Sal 119:63.
Iti nasapa a tiempo, nakialiansa ni Abraham kada Mamre, Escol, ken Aner kadagiti Amoreo. Saan a naibaga no ania a kita dayta a panagkakappon, ngem kimmaduada kenkuana iti ikakamatna a mangispal iti kaanakanna a ni Lot manipud kadagiti rimmaut nga ar-ari. (Ge 14:13-24) Agnanaed idi ni Abraham kas ganggannaet iti daga nga iturturayan dagiti babassit a pagarian, ket iti daytoy a kaso, maysa a pormal a deklarasion babaen iti maysa a tulag ti mabalin a nakalikaguman kenkuana maipaay iti natalna a panagtaeng iti tengngada. Nupay kasta, liniklikan ni Abraham ti di nasnasken a panangisinggalut iti bagina iti kakasta a napolitikaan nga agtuturay, kas nabatad iti sasaona iti ari ti Sodoma iti Genesis 14:21-24. Idi agangay, idiay Gerar, ti Filisteo nga ari a ni Abimelec impalagipna ken Abraham ti sasaadenna kas ganggannaet ken isu agnanaed iti daga ti Filistia gapu iti pammalubos ni Abimelec, ket kiniddawna a mangaramid ni Abraham iti maysa a sapata a mangipaspasigurado iti matalek a kababalin. Immannugot ni Abraham ket idi agangay, kalpasan ti maysa a susik maipapan kadagiti kalintegan iti danum, nangaramid iti maysa a tulag ken Abimelec.—Ge 20:1, 15; 21:22-34.
Ni Isaac nga anak ni Abraham nagtaeng met idiay Gerar, nupay idi agangay kiniddaw kenkuana ni Abimelec a pumanaw iti dayta a lugar, ket sitatallugod a nagtungpal. Rimsua manen dagiti susik maipapan kadagiti kalintegan iti danum, ngem kalpasan dayta ni Abimelec ken dagiti kangrunaan a katimpuyogna immadanida ken Isaac a kidkiddawenda ti maysa a sapata ti pagrebbengan ken maysa a tulag, awan duadua kas panangpabaro iti daydiay naaramid ken Abraham. Adda sinapataan a sasao nga inaramid ti agsumbangir a dasig a mangipaspasigurado iti natalna a kababalin iti maysa ken maysa. (Ge 26:16, 19-22, 26-31; idiligyo ti Ge 31:48-53.) Kuna ni apostol Pablo a dagitoy a nagkauna a patriarka ket publiko nga indeklarada ti bagbagida kas ganggannaet ken temporario nga agnanaed nga agtoltolda iti daga, nga inur-urayda ti maysa a siudad nga addaan kadagiti pudpudno a pamuon, a ti nangibangon ken nangaramid isu ti Dios.—Heb 11:8-10, 13-16.
Timmanor ti naiduma a kasasaad iti iseserrek ti nasion ti Israel idiay Canaan, ti Daga a Naikari. Ti Soberano a Dios impaayna iti Israel ti naan-anay a kalintegan iti daga kas kaitungpalan ti karina kadagidi ammada. Ngarud saanda a simrek a kas ganggannaet nga agnanaed, ket imparit ni Jehova ti pannakialiansada iti pagano a nasnasion iti daga. (Ex 23:31-33; 34:11-16) Agpasakupda laeng kadagiti linteg ken paglintegan ti Dios, saan a kadagiti nasion a naikeddeng a mapagtalaw. (Le 18:3, 4; 20:22-24) Nangnangruna a napakdaaranda maibusor iti panangbukel kadagiti pannakiasawa nga aliansa iti kasta a nasnasion. Ti kakasta nga aliansa sisisinged a mangisinggalut kadakuada saan laeng a kadagiti pagano nga assawa a babbai no di ket kadagiti pagano a kabagian ken kadagiti ulbod a narelihiosuan nga aramid ken kaugalianda, ket mangibunga daytoy iti panagapostasia ken agbalin a silo.—De 7:2-4; Ex 34:16; Jos 23:12, 13.
Pannakiasawa nga Aliansa. Ti Hebreo a berbo a cha·thanʹ, kaipapananna ti “mangbukel iti pannakiasawa nga aliansa,” ket nainaig iti cho·thenʹ (katugangan a lalaki), cha·thanʹ (nobio; manugang a lalaki), cho·theʹneth (katugangan a babai), ken chathun·nahʹ (panagasawa).—1Sm 18:22; Ex 3:1; 4:25; Ge 19:14; De 27:23; Sol 3:11.
Impetteng ni Abraham a saan koma a kadagiti Canaanita ti pakaalaan ti asawa ni Isaac. (Ge 24:3, 4) Nangted ni Isaac iti umasping a pammilin ken Jacob. (Ge 28:1) Idi tiempo a ni Dina pinilit ni Siquem a Heveo, ni Hamor nga ama ni Siquem ginuyugoyna ti pamilia ni Jacob a sumrek kadagiti pannakiasawa nga aliansa iti dayta a tribu. Nupay saan nga imbanag ti annak ni Jacob ti nabatad a panangawatda, kinautiboda dagiti Heveo a babbai ken ubbing kalpasan nga imbalesanda ti dayaw ni Dina. (Ge 34:1-11, 29) Idi agangay nangasawa ni Juda iti maysa a Canaanita a babai (Ge 38:2), ket maysa nga Egipcio ti asawa ni Jose. (Ge 41:50) Ni Moises inasawana ni Zipora, maysa a Midianita, a nabatad a naawagan “Cusita” iti Numeros 12:1. (Ex 2:16, 21) Nupay kasta, nabukel dagitoy a panagasawa sakbay ti pannakaited ti Linteg ket ngarud saan a maibilang a panangsalungasing kadagiti kalikaguman dayta.
Iti pannakibakalda iti Midian, dagiti Israelita tinaginayonda a sibibiag dagiti birhen laeng manipud kadagiti babbai ken babbalasitang. (Nu 31:3, 18, 35) Ti Linteg impalubosna ti panangala iti asawa manipud iti kakasta nga awanan nagannak a babbai a kautibo iti gubat. (De 21:10-14) Iti uneg ti mismo a Naikari a Daga masansan a di naikankano ti pammakdaar ti Dios maipapan kadagiti pannakiasawa nga aliansa kadagiti pagano, a nangibunga iti parparikut ken panagapostasia.—Uk 3:5, 6.
Masansan a nayurnos dagiti pannakiasawa nga aliansa tapno maragpat ti sumagmamano a panggep, kas idi ni Ari Saul inawisna ni David a mangbukel iti pannakiasawa nga aliansa kenkuana babaen ti panangalana iti anakna a ni Mical kas asawa. (1Sm 18:21-27) Ti anak a babai ti ari ti Gesur (2Sm 3:3) ket maysa kadagiti innem nga assawa nga idi agangay nangipasngay iti annak a lallaki ken David idiay Hebron, ket ibilang daytoy ti sumagmamano kas pannakiasawa nga aliansa a simrekan ni David buyogen ti panggep a panangpakapuy iti saad ti karibalna a ni Is-boset, yantangay ti Gesur ket bassit a pagarian nga adda iti bangir a deppaar ti Mahanaim, ti kabesera ni Is-boset. Iti nasapa a paset ti panagturayna, nangbukel ni Ari Solomon iti pannakiasawa nga aliansa ken Faraon, a ti anak a babai ni Faraon innalana kas asawa. (1Ar 3:1; 9:16) Daytoy a panangasawa, agraman ti dadduma pay a panangasawa iti Moabita, Ammonita, Edomita, Sidonio, ken Heteo a babbai, ti nakaigapuan ti itutulok ni Solomon iti nakaro nga idolatria idi agangay. (1Ar 11:1-6) Ti pannakiasawa nga aliansa ni Ari Acab iti ari ti Sidon babaen ti panangasawana iti anakna a ni Jezebel ket nagresulta kadagiti umasping a didigra iti makin-amianan a pagarian ti Israel. (1Ar 16:31-33) Kalpasan dayta, nangbukel ni Ari Jehosafat iti di nainsiriban a pannakiasawa nga aliansa iti idolatroso a balay ni Acab, a nangibunga kadagiti manayon a dakes a pagbanagan iti pagarian ti Juda.—2Cr 18:1; 21:4-6; 22:2-4.
Kalpasan ti pannakaidestiero, naklaat ni Esdras a makatakuat nga uray ti papadi ken dagiti Levita nangaramidda kadagiti pannakiasawa nga aliansa kadagiti Canaanita ken iti sabsabali pay, maysa a kasasaad a dagus a nailinteg. (Esd 9:1-3, 12-14; 10:1-5, 10-14, 44) Nupay kasta, idi tiempo ni Nehemias, inaramat manen ni Tobias nga Ammonita dagiti pannakiasawa nga aliansa tapno makapatanor iti natibker a pannakirelasion iti pamilia ti papadi idiay Jerusalem ken maitandudona ti nabileg a gunglo dagiti agaaliansa a natatan-ok iti Juda, agingga iti punto a, maisupring iti Linteg (De 23:3), ti padi a ni Eliasib nangaramid iti siled a panganan iti paraangan ti templo maipaay iti daytoy nga Ammonita. Nupay kasta, sipupungtot nga impalladaw ni Nehemias dagiti amin nga alikamen ni Tobias iti ruar.—Ne 6:18; 13:4-9, 25-27; kitaenyo ti PANAGASAWA.
Tultulag. Naaramid ti dadduma pay nga aliansa malaksid kadagiti pannakiasawa nga aliansa, ket kaaduanna a tulag dagitoy. Nabatad a simrek ti Israel iti pannakitulag kadagiti Gabaonita gapu iti maysa a panangallilaw. (Jos 9:3-15) Nupay kasta, idi napatalgedan, naannurot ti tulag kalpasanna, iti kasta situtulok ti Israel a makirupak tapno masalaknibanda dagiti Gabaonita. (Jos 9:19-21; 10:6, 7) Naadda ti maysa nga aliansa iti nagbaetan da Jonatan ken David babaen iti tulag (1Sm 18:3; 20:11-17), maysa a relasion a kinondenar ni Saul kas panagkumplot. (1Sm 22:8) Ni Ari Hiram ti Tiro nangipakita ken David iti pannakigayyem idi a ni David sinunuanna ni Saul kas ari, ket ni Hiram nagbalin a “managayat ken David.” (2Sm 5:11; 1Ar 5:1) Nagtultuloy ti nainggayyeman a relasion, ket iti isasagpat ni Solomon iti trono adda tulagan a naaramid ken Ari Hiram a nangalikagum iti pannakayabasto ti adu kadagiti material a kasapulan iti pannakaibangon ti templo. (1Ar 5:2-18) Iti sidong daytoy a tulagan, rinibu nga Israelita a trabahador ti napalubosan a sumrek idiay Libano ken kadagiti kabakiranna. Ni Hiram inawaganna pay ketdi ni Solomon kas “kabsatko.” (1Ar 9:13) Nangted ti Tiro kadagiti marino maipaay iti bunggoy dagiti barko ni Solomon nga agdaldaliasat manipud Ezion-geber. (1Ar 9:26, 27) Idi a ti pagarian ti Tiro bimmaw-ing a maibusor iti Israel idi agangay ken inyawatna iti Edom dagiti Israelita a destiero, dayta a pagarian nakondenar gapu iti panangsalungasingna iti “tulag ti panagkakabsat.”—Am 1:9.
Di Nainsiriban a Pannakialiansa iti Dadduma a Nasion. Nupay dagiti mammadto ti Dios nangipaayda kadagiti nainget a pammakdaar maibusor iti panangbukel kadagiti pannakialiansa iti dadduma a nasion, masansan a kadagiti tiempo ti peggad wenno gapu iti kinaambisioso, di inkankano ti ar-ari ti Juda ken Israel ti kakasta a pammakdaar. (Isa 30:2-7; Jer 2:16-19, 36, 37; Os 5:13; 8:8-10; 12:1) Awan a pulos nasayaat nga imbunga dagita, kas ipakita dagiti sumaganad a pagarigan.
Ni Ari Asa ti Juda inaramatna dagiti naarian a gameng tapno pasuksokanna ni Ari Ben-hadad I ti Siria a lumapsut iti tulagna ken Ari Baasa ti Israel. (1Ar 15:18-20) Kas imbunga daytoy a ‘panagkammatalek iti Siria’ imbes a ken Jehova, ni Asa binabalaw ni mammadto Hanani iti sasao a: “Nagtignayka a simamaag maipapan itoy, ta manipuden ita addanto gubgubat a maibusor kenka.” (2Cr 16:7-9) Idi agangay namatalged ni Ari Acab ti Israel iti maysa a tulag iti naabak a ni Ben-hadad II ket immawat iti umasping a pannakakondenar manipud iti maysa a mammadto ti Dios. (1Ar 20:34, 42) Ni Jehosafat nakialiansa ken Acab iti di naballigi nga iraraut iti Siria ket kalpasanna inyimtuod kenkuana ni mammadto Jehu: “Iti aya nadangkes ti pakaitedan ti tulong, ket kadagidiay aya manggurgura ken Jehova a rebbeng a maaddaanka iti ayat? Ket gapu itoy adda rurod maibusor kenka manipud persona ni Jehova.” (2Cr 18:2, 3; 19:2) Kalpasanna, ni Jehosafat nakisugpon ken nadangkes nga Ari Ocozias ti Israel maipaay iti nakomersialan a panagaramid iti barko, ngem natungpal ti naimpadtuan a pannakakondenar idi narba dagiti barko. (2Cr 20:35-37) Iti panagtulnogna iti nadibinuan a pammatigmaan, ni Amazias ti Juda simamasirib nga inkeddengna ti di panangaramat kadagiti matangtangdanan a soldado manipud Israel nupay kaipapananna ti pukaw a 100 a talento a pirak ($660,600) a naitangdan kadakuada.—2Cr 25:6-10.
Idi maikawalo a siglo K.K.P. bayat a mangrugrugi a tumanor ti Asiria kas mangituray a pannakabalin ti lubong, ti makaaliaw nga anniniwanna ti nakaigapuan ti adu a panagaaliansa ken panagkukumplot ti babbabassit a pagpagarian. (Idiligyo ti Isa 8:9-13.) Ti panagpartuat dagiti nasion iti baro a pakigubat nga ig-igam namataud met iti kasta unay a buteng. (Idiligyo ti 2Cr 26:14, 15.) Ni Menahem ti Israel pinasuksokanna ti rumaraut a ni Pul (Tiglat-pileser III) ti Asiria. (2Ar 15:17-20) Ni Rezin ti Siria ken ni Peca ti Israel nangbukelda iti kumplot nga aliansa maibusor ken Acaz ti Juda; gapu iti dayta, inaramat ni Acaz dagiti naarian a gameng ken dagiti gameng ti templo tapno gumatang iti pannalaknib manipud ken Asirio a Tiglat-pileser III, a nangibunga iti pannakatnag ti Damasco ti Siria. (2Ar 16:5-9; 2Cr 28:16) Buyogen ti ubbaw a namnama a maiwaksina ti Asirio a sangol nga impataw ni Salmaneser V, nangaramid ni Hosea ti Israel iti kumplot a pannakialiansa ken Ari So ti Egipto, a nagbanag iti pannakatnag ti Israel idi 740 K.K.P. (2Ar 17:3-6) Nupay kasta, ni matalek nga Ezekias ti Juda, nupay siuulbod a naakusaran nga agtaltalek iti Egipto, nagkammatalek laeng ken Jehova ket naisalakan manipud iti iraraut ti Asirio a ni Senaquerib.—2Ar 18:19-22, 32-35; 19:14-19, 28, 32-36; idiligyo ti Isa 31:1-3.
Iti maudi a tawtawenna, ti pagarian ti Juda pinagsinsinnublatna a nakikapponan ti Egipto ken Babilonia, a ‘pinagbalangkantisna’ ti bagina kadagita a dua a pannakabalin. (Eze 16:26-29; 23:14) Naadda dayta iti sidong ti panangdominar ti Egipto bayat ti panagturay ni Jehoiaquim (2Ar 23:34) ngem idi agangay naipasakup iti Babilonia. (2Ar 24:1, 7, 12-17) Ti maudi nga ari, ni Zedekias, nangaramid iti barengbareng a gandat a mangwayawaya iti Juda manipud Babilonia babaen iti ubbaw a pannakialiansa iti Egipto. Nagbanag dayta iti pannakadadael ti Jerusalem. (2Ar 24:20; Eze 17:1-15) Linaksidda ti naipaltiing a balakad ni Isaias: “Babaen ti isusubli ken panaginana maisalakankayto. Ti kinamannakabalinyo addanto laeng iti panagtalinaed a di masinga ken iti kinamanagtalek.”—Isa 30:15-17.
Bayat ti periodo dagiti Macabeo, adu ti naaramid a pannakitulag ken pannakialiansa kadagiti Sirio ken kadagiti Romano maipaay iti napolitikaan a pagimbagan, ngem saan a nangibunga iti pannakawayawaya ti Israel iti pannakaadipen. Iti maysa a naud-udi a periodo, nangnangruna a nalatak dagiti relihioso a Saduceo gapu iti pananganamongda iti napolitikaan a pannakibinnulig kas pamay-an a panangragpat iti naan-anay a panagwaywayas ti nasion. Isuda ken uray dagiti Fariseo saanda nga inawat ti mensahe ti Pagarian nga impakaammo ni Kristo Jesus no di ket nakialiansada iti Roma, nga indeklarada: “Awan ti arimi no di ni Cesar.” (Jn 19:12-15) Nupay kasta, ti narelihiosuan ken napolitikaan a pannakialiansada iti Roma nagpatingga iti nakaam-ames a pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.—Lu 19:41-44; 21:20-24.
Dagiti napolitikaan ken narelihiosuan nga aliansa ket naipatuldo kadagiti simbolo a naaramat iti Apocalipsis 17:1, 2, 10-18; 18:3. (Idiligyo ti San 4:1-4.) Gapuna, iti intero a rekord ti Kasuratan naipaganetget ti prinsipio nga imbaga ni Pablo: “Dikay agbalin a di agkaasmang a naisangol kadagiti di manamati. Ta ania ti pagkaduaan ti kinalinteg ken kinakillo? Wenno ania ti pakiramanan ti lawag iti sipnget?. . . Rummuarkayo manipud iti tengngada, ket isinayo ti bagbagiyo.”—2Co 6:14-17.